Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 32]

Het meisje van Van
J.J. Peereboom

De meeste besprekingen die ik gelezen heb van Nabokov's nieuwe roman Ada^* getuigden van teleurstelling en misnoegen; sommige van verrukking. Ik kan met beide soorten meevoelen. Het is een eentonig verhaal, dat is waar. Ada is twaalf en Van is vijftien wanneer hij voor het eerst tot haar ingaat, en je kunt het verhaal in een grote trek samenvatten door daar aan toe te voegen: als ze negentig zijn doen ze het nog steeds. Dan is weggelaten dat hun betrekkingen lange tijd onderbroken worden wanneer ze uit elkaar gejaagd zijn door hun ontzette familie: zij dachten zelf dat ze neef en nicht waren, maar het is nog erger, ze zijn half-broer en -zuster, al is dat verborgen gebleven voor de burgerlijke stand. In die periode maakt Ada een huwelijk door, en Van neemt het ervan met veel vrouwen, maar er is bij geen van beiden twijfel wie zij eigenlijk moeten hebben. Lucette, het jongere zusje van Ada, dat haar kinderjaren heeft doorgebracht in vermoedens over wat zich afspeelde tussen die twee wanneer zij zich terugtrokken in zijkamers en priëlen, verlangt naar Van en geeft zichzelf een kans nu hij Ada niet meer heeft, maar hoewel zij heel begeerlijk is gaat hem dat te ver. Als hij haar op een oceaanschip de laatste hoop ontneemt, springt zij overboord en verdrinkt. Her tragic destiny constitutes one of the highlights of this delightful book, zegt Nabokov in de omslagtekst die hij niet alleen op het omslag heeft laten zetten maar ook als laatste pagina van zijn verhaal gebruikt.

Een zelfmoord op het hoogtepunt van ons leesgenot: wij zouden versteld staan als ons onbekend gebleven was dat Nabokov niet erg vindt wat de meeste mensen erg vinden, of beter gezegd, dat hij zijn boeken niet schrijft om te bevestigen wat de meeste mensen vinden. De literatuur is een vrij land, de enige wetgever is de schrijver zelf, die in dit geval ook een andere wereldorde ontworpen heeft dan wij kennen. Het heet Terra waar zijn personen leven, een wereld ontstaan door ‘the L disaster (and I do not mean Elevated) in the beau milieu of the last century’, en hoewel er dezelfde talen en begrippen gehanteerd worden als bij ons, ziet het er geografisch en demografisch heel anders uit, met Rusland op de plaats van Canada en talrijke Russische families met knechts gevestigd in de Verenigde Staten. Het zou geen onmogelijke opgaaf zijn om daar een schijn van werkelijkheid aan te geven en ons ongeloof op te schorten, maar dat is Nabokov de moeite niet waard. Het is er hem om te doen dat hij zijn Amerikaanse en Russische herinneringen in hetzelfde verband kan gebruiken, en zijn Amerikaanse dialogen doorsteken met Russische uitdrukkingen (aangevuld met vertalingen, meestal).

Wie bepaald in de fictie wil geloven, is bij dit boek niet terecht. Ada en Van zijn ook ongeloofwaardig, al in hun kindertijd uitgerust met zo'n grote kennis en inzicht en taalbeheersing dat het aanmatigend zou zijn om ze met onze sympathie lastig te vallen. Ada wordt later misschien een beetje gewoner, al is zij dan nog niet alledaags in de op- en aanmerkingen die zij aan Van's beschrijving van hun verleden toevoegt; Van zelf blijft briljant in alles wat hij doet, in wetenschap en sport en liefde en conversatie. Hun medemensen op Terra zijn niet zo begaafd, maar allemaal even bekwaam in het formuleren van hun gedachten, hoe beperkt of krom ook. De gewone onbeholpen man is nergens te vinden; er mogen situaties voorkomen die voor de lezer onduidelijk zijn door onbereikbare partikuliere grapjes van de auteur, de personen weten altijd precies wie zij zijn en wat zij bedoelen.

De eentonigheid is niet een kwaliteit die pas achteraf aan het boek toegeschreven kan worden, bij wijze van oordeel; het is de ondervinding bij het lezen, als de taal maar steeds door fonkelt en geen van de personen een derde dimensie aanneemt door zich anders voor te doen dan wij zijn gaan verwachten. Wie zich als romanlezer in zijn stoel heeft gezet kan daar wel ongeduldig van worden, want hoe nadrukkelijk wij ook de vrijheid van vormgeving aanhangen en bereid zijn om ieder verhaal roman te noemen dat niet naar letterlijke waarheid verteld is, de leesgewoonte blijft sterk en wreekt zich als er niet aan voldaan wordt. Het is niet alleen dierenliefde die maakt dat mij een

* Vladimir Nabokov: Ada. Weidenfeld and Nicolson, Londen, f 21.50.

[p. 33]

tafereel is bijgebleven van een poes die bij een picnic uit de bosjes komt, verbluft naar het gezelschap op het gras kijkt en rechtsomkeert maakt hoewel er van alle kanten poes-poes wordt geroepen, en een ander van een teckel die de kamer binnenkomt en verlaat na even uit het raam naar de regen te hebben gekeken ‘like a little person’. Het komt vooral doordat zulke in zichzelf besloten bijkomstigheden het samenzijn van de Amerussische fraseurs een perspektief geven dat de roman-leesgewoonte bevredigt. Als Vanaf en toe geen zin had in Ada, of een slecht grapje maakte, of een grapje van een ander niet begreep, of twijfelde aan zijn eigen waarde, dan zou het echt romanlezen worden; maar zulke verrassingen komen niet voor.

Niet dat Ada bij een ander genre ingedeeld zou kunnen worden. Het is in aanleg een roman en grotendeels ook in uitwerking, maar aangemengd met andere genres. Te beginnen met een stamboom aan het begin, heeft het een biografische allure, later vaak terugkerend in herinneringen aan personen en gebeurtenissen die aardig zouden zijn als ze historisch waren, maar die niet genoeg bijdragen aan een fictieve situatie om de moeite van het verzinnen waard geweest te zijn. Andere passages kunnen het best als poëzie gelezen worden, als die term gebruikt wordt voor de hoogste concentratie van beelden en gedachten. ‘Maybe the only thing that hints at a sense of Time is rhythm; not the recurrent beats of the rhythm but the gap between two such beats, the gray gap between black beats: the Tender Interval.’ Dan zijn er ook de verspreide wetenswaardigheden, de woordgrappen (incest, insect, nicest, en waarom ook niet scient, zegt Ada, ik ben zeker dat dat bestaat: Dr. Entsic was scient in insects) en de spelletjes (zoals scrabble in het Russisch) die beantwoorden aan een leesgewoonte voor columns in intellektuële week- en maandbladen. Tussen passages in deze verschillende manieren moeten wij onder het lezen telkens overschakelen, wat niet ondoenlijk is en vlot genoeg zou gaan als de auteur ons een beetje vleide en aanmoedigde, maar daar wringt de schoen: Nabokov bekommert zich weinig om zijn lezers, hij geeft de indruk dat het hem niet kan schelen of zij hem volgen of uit het oog verliezen. Het gevaar dat hij ze daarmee froisseren zal, en ze het boek uitjagen of in een stemming brengen om overal aanmerking op te maken, baart hem geen zorg. Zoals een violist in een Amsterdamse bar zei, hoewel op een andere toon; ‘Applaus hoeft niet; iek weet iek ben gut.’

De vraag blijft, als wij niet op ons ponteneur

[p. 34]

staan maar achter de auteur aanhollen, bereid om ja te zeggen tegen al zijn leven, gaat de eentonigheid dan over? Het antwoord is wat mij betreft niet helemaal bevestigend. Er gaat een deel van over. Driehonderd pagina's, het hele Part I, geconcentreerd op het jonge geslachtsverkeer, dat blijft teveel, hoe zwierig en krachtig de woorden zich ook groeperen om de omstandigheden te beschrijven. In Parts II tot een met V is de aandacht iets meer verdeeld, maar het hoofdtema wordt vervolgd, en er worden geen nieuwe prikkels op onze belangstelling geprobeerd tot kort voor het eind wanneer er vijftien pagina's staan over een poging om de tijd te definiëren. Het citaat hierboven (‘Maybe the only thing that hints...’) is daaruit genomen, en er staat ook: ‘I delight sensually in Time, in its stuff and spread, in the fall of its folds, in the very impalpability of its grayish gauze, in the coolness of its continuum.’ Wie dat niet goed vindt, moet het overslaan; wie het wel goed vindt moet het waarschijnlijk drie keer lezen, het hele stuk, voordat het het grootste deel van zijn betekenis prijsgeeft, maar die inspanning blijkt de moeite waard. Er wordt over het gevoel van de tijd iets onder woorden gebracht wat je niet voor mogelijk gehouden had, zoals de uitdrukking luidt - toegegeven, iets onder woorden brengen dat wij niet al wisten houd je in deze zin nooit voor mogelijk, maar het gebeurt dan ook zelden.

En zou er in de rest van het boek toch niet ook veel meer te vinden zijn dan ik nog weet, na het maar één keer gelezen te hebben? Die vraag kan ik natuurlijk niet beantwoorden, anders dan met het vermoeden, gesterkt bij het doorbladeren, dat er hier en daar wel wat zal zijn dat de eerste keer niet tot zijn recht kwam. Helemaal verzoend en verrukt zie ik mijzelf niet, want ik houd het er op dat een tekst die zoveel van een roman heeft als Ada beter af is als de personen aan de ervaring ontleend lijken dan als zij er bovenuit groeien, en nog meer ter zake lijkt mij soms, dat in het algemeen romans liever effen dan opzichtig van taal moeten zijn, omdat anders de woorden in het uitzicht op de gebeurtenissen gaan staan. Van alle twee deze overwegingen kunnen stokken gesneden worden om Nabokov mee te slaan. Terwijl hij dan zijn blauwe plekken aftast, moet toegevoegd worden dat hij in ieder geval veel beter schrijft dan bijvoorbeeld ikzelf, en dat er dus voor een lezer die tot hier gekomen is in deze bespreking goede hoop is als hij Ada ter hand zou nemen. Of gaat dat soms niet op? Het gaat op en het gaat niet op, denk ik. Wat ook in acht genomen verdient te worden is dat er honderden schrijvers zijn die beter schrijven dan ik, en dat geen van hen mij zo onafgebroken aan mijn geringheid doet denken als Nabokov. Het zou overmoedig zijn om daaruit af te leiden dat hij beter is dan al die honderden anderen. Het komt wel voor dat hij dat is, zou ik zeggen; niet speciaal in dit geval met Ada en Van. De woorden te zegevierend, de verbeelding niet gevarieerd genoeg, de zelfverzekerdheid te onaantastbaar, teveel nymphet, teveel binnenpret... hoewel ook much, much more, om de slotwoorden van de auteur te ontlenen aan zijn omslagtekst en zijn laatste pagina.