Hollands Maandblad. Jaargang 1969-1970 (258-277)

[p. 3]

[259-260]

Een lieve universiteit of een goede
J. Brugman

De onlusten onder ‘de’ studenten, culminerend in de bezetting van het Amsterdamse Maagdenhuis, wekken bij velen de indruk dat de beweging tot hervorming van de universiteiten en van het hoger onderwijs in het algemeen alleen van de studenten uitgaat. Zelfs onder hen die toegeven dat er al lang gewerkt werd aan hervorming en verbetering van het hoger onderwijs kan men vaak de mening vernemen dat ‘de’ studenten met hun acties toch maar de motor zijn geweest die de zaak op gang heeft gebracht, en dat zonder hen niets, of wel iets maar dan veel te langzaam, zou zijn gebeurd.

Voor mij is dat nog maar de vraag. Want ten eerste zijn de studentenacties, zoals trouwens door de self-styled leiders van deze beweging in Nederland wordt toegegeven, niet in de eerste plaats bedoeld om de universiteit te hervormen maar om een maatschappelijke revolutie te veroorzaken. Men behoeft daarom nog niet, zoals velen doen, aan te nemen dat er een meesterbrein achter deze acties schuilt, dat omverwerping van de maatschappelijke orde nastreeft en daartoe de universiteit als eerste bastion wil innemen, al of niet geïnspireerd op Marcuse en al of niet geleid van Frankfort uit. Ik zie zelf eigenlijk niet zoveel onderscheid tussen het radicalisme van deze studenten en dat van mijn leeftijdgenoten (en mijzelf) toen wij studeerden. Het grote onderscheid met toen is dat nu in onze (repressief) tolerante welvaartstaat, waar meer dan een derde van de studenten een beurs heeft, en waar er onbeperkte mogelijkheden zijn om er wat bij te verdienen, die radicale ideeën langer en luider kunnen worden beleden. Het moment van de entree in de maatschappij kan langer worden uitgesteld en de jongeren kunnen zich nu eenmaal onafhankelijker gedragen als het met het geld allemaal wat makkelijker zit, wat bijna een historisch-materialistische verklaring van deze onlusten zou zijn. De radicalen onder de studenten kiezen voor hun acties een zwakke plek uit, en de universiteit is, zoals eigenlijk bijna iedereen weet die er mee te maken heeft, in vele opzichten een slecht functionerend bestel. Maar de studentenacties elders zijn soms veel minder - of nauwelijks - tegen de universiteit gericht geweest, of gericht op universitaire hervormingen. Ik geloof dan ook dat in Nederland de universiteit aanleiding en niet het doel (of de eigenlijke oorzaak) van de onlusten is geweest.

Ten tweede zijn het niet ‘de’ studenten geweest die de zaak op gang hebben gebracht. De beweging tot hervorming van de universiteit is al lang gaande, en wel in de zeer weinig inspirerende en niet erg televisiefähige wereld van de commissies en regeringscommissarissen ad hoc. De ideeën van Maris en Posthumus zijn bekend en hoeven hier niet in detail nader uiteengezet te worden. De eerste beoogde een versteviging van het universitaire bestuur en de tweede zei iets over de verkorting van de studieduur. Beide heren zeiden hele gematigde en verstandige dingen maar het valt te vrezen dat hun wijs geluid nu overstemd wordt door de onzin van de radenuniversiteit en het projektenonderwijs, die voorzover ik kan nagaan de bijdrage van ‘de’ studenten aan de discussie zijn geweest.

Het is namelijk niet ondenkbaar dat de evolutie die al op gang was gekomen, niet alleen trouwens door de voorstellen van Maris en Posthumus maar ook binnen de faculteiten en secties, namelijk van een efficiënter beleid en een rationeler indeling van de studie, door de studentenacties aanzienlijk zal worden vertraagd. De nota van minister Veringa - waarvan ik alleen nog maar uit de krant heb kunnen kennis nemen - doet vrezen dat de hervormingen die hij gaat voorstellen niet in de richting gaan van meer efficiëntie in het bestuur en helemaal niet in die van de rationalisering van de studie, maar naar medezeggenschap op alle niveaus, de deelneming aan de besluitvorming door alle groeperingen die bij de universiteit betrokken zijn, en verantwoordingsplicht in de universiteitsraad, in de faculteiten alsmede in de secties. Het wordt een universiteit waar iedereen zijn

[p. 4]

zegje kan doen, waar niemand zich achtergesteld hoeft te voelen, waar niets stiekem maar alles in het openbaar gaat. Het wordt misschien een lieve universiteit maar wordt het ook een betere universiteit, die efficiënter wordt bestuurd (en dus goedkoper), waar een studieduur van vier of vijf jaar (zoals in het buitenland) regel is en waar niet veertig procent van de studenten mislukt? Ik vrees het ergste en hoop alleen maar dat de soep niet zo heet zal worden gegeten als ze wordt opgediend.

De meest in het oog springende nadelen van het universitaire bestel waren, zoals ik zei, het inefficiënte bestuur, de lange studieduur en het grote aantal mislukkingen onder de studenten. In één opzicht komt de nota-Veringa tegemoet aan de noodzaak van efficiënter bestuur, doordat het tweeledig bestuur zal worden vervangen door een enkelvoudig. Tot nu toe waren de curatoren van de universiteit verantwoordelijk voor het administratieve, personeelstechnische en financiële gedeelte, en de hoogleraren, gezamenlijk als senaat, naar vakgebieden als faculteiten gegroepeerd, voor het onderwijs en de wetenschapsbeoefening. Dit tweehoofdig bestuur wordt in Leiden heel aardig gesymboliseerd doordat in de stoet van hoogleraren en curatoren (cortège) de rector en de president-curator niet achter elkaar lopen, - wat onoplosbare protocollaire problemen van wie boven wie stond zou scheppen - maar keurig naast elkaar, waarbij de vraag van of links nu belangrijker was dan rechts maar buiten beschouwing wordt gelaten.

Dit vreemde systeem was misschien in theorie verdedigbaar maar in de practijk werkte het slecht. Men kan zeggen dat de senaten in de grote universiteiten al lang niet meer functioneerden. De vergaderingen werden bezocht door een handjevol mensen en de besluiten betroffen meestal formele aangelegenheden. Iets beter werkten de faculteiten, hoewel niet overal, maar ook daar kwam de klad in. Het eigenlijke onderwijsbeleid speelde zich meer en meer op het niveau van de sectie af. De faculteiten - en in beperkte mate de senaten - hielden zich meestal bezig met het probleem van de aanstelling, en vooral uitbreiding, van personeel. Hun beleid ontaardde meestal in een touwtrekken met de curatoren om een zo groot mogelijk aantal posten voor de personeelsuitbreiding. Met de organisatie van het onderwijs en de examens hielden de faculteiten als geheel zich eigenlijk nauwelijks bezig.

Ondertussen zijn sinds de laatste oorlog de staven van onderwijzend personeel enorm uitgebreid, niet alleen door de aanstelling van nieuwe hoogleraren voor nieuwe vakken, en van tweede hoogleraren voor dezelfde vakken, maar ook door aantrekking van wetenschappelijke ambtenaren, nu meestal wetenschappelijke medewerkers geheten. De organisatie is echter aan deze uitbreiding niet aangepast. In theorie en wettelijk bleef de hoogleraar zelfstandig en vaak werden de ambtenaren beschouwd als niet meer dan zijn hulpjes. Dat het in de practijk vaak nog allemaal wel ging komt waarschijnlijk ook door onze kalme volksaard: de hoogleraren bleken meestal zo kwaad nog niet en de wetenschappelijke ambtenaren en medewerkers evenmin. Maar de nadelen waren groot: niet alleen ontevredenheid bij de medewerkers, maar ook overlading van studieprogramma's, gebrek aan coördinatie en onvoldoende benutting van de mogelijkheden tot begeleiding van de studie. Het is eigenlijk onbegrijpelijk dat de wetgever niet heeft ingezien dat de senaten en faculteiten overbodig waren geworden en dat de sectie daarvoor in de plaats was gekomen. Wanneer men meer dan één hoogleraar en vele wetenschappelijke ambtenaren met het onderwijs in een vak gaat belasten, dan moeten toch organen worden geschapen met formele bevoegdheden - en plichten - tot coördinatie? Er zijn natuurlijk secties geweest waar de coördinatie vrijwillig ter hand is genomen, maar er waren er ook waar dat niet gebeurde. Dan viel er voor de faculteit - om van de senaat maar niet te spreken - eigenlijk weinig meer te doen dan de brokken zo goed mogelijk op te ruimen wanneer de machine uit de hand liep.

Bovendien werden wel grote aantallen onderwijzend personeel aangesteld - met als voornaamste argument de noodzaak van intensere studiebegeleiding - maar de wetgever bleef in gebreke om de studievrijheid of te heffen. Dat wil zeggen dat kosten noch moeite werden gespaard om een meer begeleide - meer schoolse zo men wil - studie mogelijk te maken, maar de figuur van de vrije, onbezorgde student, die studeerde wanneer hem dat uitkwam, bleef gehandhaafd. Ook daarin werd op individuele basis in sommige secties verandering gebracht, maar de straffere organisatie van sommige studieprogramma's bleef op deze manier eigenlijk onwettig.

Men had wèl de lasten van een zeer genereuze personeelspolitiek op zich genomen maar niet de voordelen daarvan geplukt. Bovendien bleek dat, waarschijnlijk voornamelijk door het gebrek aan leiding, toezicht en organisatie, de wetenschappelijke activiteit van de nieuw benoemde medewerkers over

[p. 5]

het geheel genomen teleurstellend was. Ook hier zijn natuurlijk gemakkelijk uitzonderingen aan te wijzen, maar de teleurstellingen waren talrijk. Het aantal medewerkers (vroeger ambtenaren) dat niet eens aan een promotie toekwam was groot, hoewel zij door hun functie, hun werkmilieu en niet in het minst door de lange academische vacanties, juist de allerbeste mogelijkheden hadden om te promoveren.

Maar niet alleen de wetenschappelijke productie van de ambtenaren en medewerkers stelde teleur. Ook de grote uitbreiding van het aantal hoogleraren betekende niet dat daarmee evenzoveel eminente docenten en geleerden werden binnengehaald. Het is uiteraard moeilijk om vergelijkingen met het verleden te trekken en te beoordelen of het vooroorlogse peil van de Nederlandse hoogleraar inderdaad hoger was. Sommige hoogleraren die reeds voor de oorlog aan de universiteit verbonden waren hebben me verzekerd dat er toen ook veel kaf onder het koren voorkwam. Wij allen kennen de verhalen over professoren die hun collegedictaten - soms zelfs gecopieerd uit bekende handboeken - jaar in jaar uit ongewijzigd voorlazen. Het verschil in peil is uiteraard niet meetbaar maar ik kan mij niet aan de indruk onttrekken dat het aantal grote geesten niet is vermeerderd, dat het aantal middelmatigen zeer is toegenomen en dat het aantal mislukkingen ook ongeveer ongewijzigd is gebleven. Dat betekent dat de hoogleraar niet meer de elite vertegenwoordigde en dat zijn prestige - tenminste tot aan de jongste onlusten - eigenlijk te hoog was voor zijn wetenschappelijke bekwaamheid. Desondanks bleef hij zich gedragen als de eminente professor, die niet samenwerkte met zijn staf maar daarboven stond, en die zich door niemand iets liet voorschrijven. Dat de faculteiten onder leiding van hun voorzitter de zorg hadden voor de inrichting van het onderwijs en de examens, zoals de wet op het wetenschappelijk onderwijs voorschrijft, betekende bij een enigszins gevarieerde faculteit, zoals die der letteren en die der natuurwetenschappen, weinig. Men kan van bijvoorbeeld een hoogleraar middeleeuwse geschiedenis, als decaan ener faculteit, moeilijk verwachten dat hij de hoogleraren in de Semitische talen deskundige leiding kan geven bij de inrichting van hun onderwijs en hun examens. Met andere woorden, wanneer men de hoogleraren niet meer alleen wilde laten - en dat wilde men kennelijk niet van het ogenblik af dat hun onderwijstaak gedeeltelijk werd overgedragen aan wetenschappelijke medewerkers - dan was de enige mogelijke vorm van coördinatie die op het niveau van de sectie, en wel van allen die nauw althans zo nauw mogelijk, bij hetzelfde vak waren betrokken.

De staat droeg dus wel de lasten van een enorm gestegen uitgavenpeil voor het hoger onderwijs, maar kreeg er nauwelijks voordelen voor terug. Immers, ondanks de mogelijkheid tot intensieve studiebegeleiding bleef de Nederlandse student abnormaal lang studeren en werd het rendement niet hoger. Men moet hier niet gering over denken. Het feit dat een studieduur van 6 jaar in vele gevallen niet eens wordt gehaald en dat sommigen van de 60% van de studenten die hun studie afmaken er veel langer over doen, is zeer ernstig. Het betekent dat de Nederlandse gemeenschap zijn academici in een zeer belangrijke periode van hun leven onbenut moet laten. Wanneer een student in het buitenland in 4 tot 5 jaar zijn studie kan afmaken, en zijn Nederlandse collega er 6 tot 7 jaar over doet - de cijfers zijn uiteraard zeer globaal maar ze geven geloof ik geen onjuist beeld - dan betekent dat dat wij vergeleken met dat buitenland twee lichtingen jonge academici missen. Het betekent ook dat de universiteiten bij ons voller zijn dan ze behoeven te zijn - natuurlijk ook weer globaal bezien. De academici zijn bij ons net iets te oud wanneer ze hun carrière aanvangen. Tenslotte blijven onze studenten twee jaar langer in de leerling-onderwijzer verhouding, wat op deze leeftijd toch al moeilijk valt maar waar mijns inziens geen ontkomen aan is, met alle frustraties van dien.

Toch wil het er bij mij niet in dat onze academici na hun zo veel langere studie zoveel knapper zijn dan hun buitenlandse collegae. Buitenlandse bezoekers verbazen zich dikwijls over het werktempo op onze middelbare scholen dat zoveel hoger ligt dan elders en zij wrijven zich de ogen uit als ze horen dat de Nederlandse abituriënt bijna altijd drie vreemde moderne talen heel redelijk kent. Maar zij verbazen zich ook als zij kennis maken met het werktempo op onze universiteiten, waar rustig één of twee jaar verlord worden, of verloren gaan omdat de studenten iets anders aan het doen zijn. Let wel, ik geef de studenten niet de schuld dat zij hun tijd vermorsen en dat hun studie te lang duurt. De schuld ligt bij het systeem dat hun de mogelijkheden geeft er zo lang over te doen en, aangezien het woord schuld niet op een systeem van toepassing kan zijn, bij hen die voor de goede gang van zaken bij het hoger onderwijs verantwoordelijk zijn, in laatste instantie dus bij het parlement en de ministers die hebben nagelaten een

[p. 6]

regeling te scheppen die deze gebreken onmogelijk maakt. Ook verantwoordelijk - zij het dat het gebrek aan een goede organisatie en de door het parlement gehandhaafde studievrijheid hun verantwoordelijkheid verminderen - zijn de hoogleraren die niet vrijwillig hebben gezorgd dat ten minste van hun kant de studieprogramma's zo werden ingericht dat een student die wèl werkte in minimale tijd zijn studie kon voltooien. Tot dusverre zijn deze programma's steeds meer overladen geworden, de goede uitzonderingen niet te na gesproken. Ook daardoor moest de studie steeds langer gaan duren. Een goed voorbeeld is de rechtenstudie die in mijn tijd nog drie jaar kon duren, één jaar voor het candidaats - en twee jaar voor het doctoraal-examen. Nu is het vier tot vijf jaar, ondanks grotere mogelijkheden tot studiebegeleiding. Is dit noodzakelijk? Wanneer de stof vereist dat bepaalde gedeelten van het recht worden bestudeerd die vroeger niet belangrijk waren, is het dan niet mogelijk haar aan de andere kant te beperken? Of vindt de juridische faculteit dat een studie van 3 jaar niet genoeg standing verschaft nu 6 tot 7 jaar voor de andere vakken gewoon is?

Tenslotte is er in de na-oorlogse jaren nagelaten om de universiteit aan te passen aan de veranderde eisen die de maatschappij aan haar stelde. Ik bedoel hiermee niet dat de universiteit naliet om de studenten meer mee te geven dan kennis en vakbekwaamheid alleen, zoals men nu wel op verwijtende toon hoort. Ik geloof nog steeds in een onideologische universiteit, zeker wanneer het een staatsuniversiteit is. Ik bedoel veeleer dat is nagelaten in het hoger onderwijs voldoende differentiatie aan te brengen en rekening te houden met het feit dat van de universiteit steeds meer gevraagd werd om vakopleidingen te bieden. Voorheen waren de medische (en apothekers-) en notariële studies op de universiteiten - ik zie hierbij even af van de hogescholen - de enige die rechtstreeks opleidden voor de beoefening van een vak. De andere studierichtingen boden een wetenschappelijke opleiding, die voor de vakken die de student doorgaans ging uitoefenen als voldoende basis werd beschouwd. Velen zien thans in - ik verkondig hier geen door mij als eerste ontdekte waarheden - dat dat over het algemeen niet meer vol te houden is. Ook de literaire faculteit bijvoorbeeld leidt voor het grootste gedeelte niet op tot beoefening van wetenschap maar tot het leraarsambt, en om die reden worden nu ook pedagogische en didactische scholing vereist alvorens mèt het doctoraalexamen leraarsbevoegdheid wordt verkregen.

Vandaar ook dat reeds lang is voorgesteld om ook de lerarenopleiding op de universiteit te maken tot wat zij eigenlijk voor het grootste gedeelte al is: namelijk een vakopleiding, waarbij geen wetenschapsbeoefenaren worden gekweekt maar bevoegde leraren. Ik ken de waarde van de argumenten om de wetenschappelijke opleiding van de leraren te handhaven. Op mijn gymnasium was het grootste gedeelte van de leraren gepromoveerd en de wetenschappelijke achtergrond van die leraren kwam de sfeer van deze kleine school ten goede. Maar ik geloof dat de geleerde leraar toch al een uitzondering aan het worden is.

Mutatis mutandis geldt dit, meen ik, ook voor de andere faculteiten. Het is daarom tijd om de fictie dat de universiteiten in de eerste plaats centra van wetenschapsbeoefening zijn, en eerst daarna instituten die opleiden voor een bepaald vak, te laten varen, en tot erkenning te komen van wat feitelijk reeds het geval is, namelijk dat zij allereerst vakopleidingen verzorgen en daarnaast mogelijkheden bieden voor wetenschapsbeoefening. Ik geloof dat dan de discussie over veel problemen zal worden verhelderd. Voorop zullen staan de eisen die de maatschappij stelt aan de afgestudeerden: kerken aan de aanstaande predikanten en priesters, de balie en de rechterlijke macht aan de juristen, de scholen aan hun leraren, enzovoorts, zoals nu al bijvoorbeeld de notariële studierichtingen opleiden voor het notarisambt, en de fiscale voor belastinginspecteur.

Daarom hoeft de wetenschapsbeoefening nog niet verwaarloosd te worden. Er zijn studierichtingen - waaronder de mijne - die niet in het bijzonder opleiden voor een bepaald vak en het spreekt voor mij vanzelf dat een dergelijke studierichting niet moet worden opgeheven of verwaarloosd. Ik vind alleen - met vele anderen - dat de wetenschapsbeoefening moet worden losgemaakt van de vakopleiding, en voorzover ik het zie kan dat op twee manieren. De eerste is de manier die meestal wordt voorgesteld, namelijk aan de universiteiten twee opleidingen instellen, de ene voor de beoefening van het vak, en de andere een wetenschappelijke. Men kan zich min of meer ingenieuze systemen indenken waarbij deze twee soorten opleidingen achter elkaar worden geschakeld, of waarbij na een bepaald gemeenschappelijk examen de éne student kiest voor de vakopleiding en de andere voor de opleiding tot wetenschapsbeoefenaar.

Maar men kan zich ook een oplossing indenken waarbij naast de universiteiten een

[p. 7]

soort superuniversteit wordt ingesteld die gericht zal kunnen zijn op de wetenschapsbeoefening of, zo men wil, waar de universitaire studie oude stijl - dus gericht op de vorming van geleerden - wordt voortgezet. Frankrijk kent al lang het systeem van de zogenaamde Grandes Ecoles, die een strenger toelatingsbeleid voeren en die gericht zijn op de vorming van een intellectuele elite. Oxford en Cambridge zijn op hun wijze ook dergelijke superuniversiteiten. Ik wil voor Nederland uiteraard niet bepleiten dat wij een dezer instituten in ongewijzigde vorm gaan overnemen. Dit zou niet mogelijk zijn en ook niet wenselijk. Vooral Oxford en Cambridge voeren bijvoorbeeld een nog enigszins aan stand gebonden toelatingsbeleid. Hun eeuwenoude tradities moeten en kunnen niet zonder meer in Nederland worden geïmiteerd. Wij zouden eerder nog een systeem als dat van de Grandes Ecoles kunnen navolgen.

Wij kunnen een stap in deze richting zetten in de vorm van een gevarieerd systeem van postacademiale opleidingen. Men kan dan bescheiden beginnen. Met het streven de normale studieduur terug te brengen tot bijvoorbeeld vier jaar kan gepaard gaan de instelling van een postacademiale opleiding van een veel kleinere groep, leidende tot verlening van een doctorstitel. Deze zou dus worden verkregen na een examen en verdediging van een proefschrift.

Om dit alles te bereiken zie ik geen andere weg dan een straffe organisatie van het gehele universtaire bestel, niet zozeer door controle van boven af als wel door hechtere organisatie van het onderwijs aan de basis. Zeker de eerste tijd zal terugbrenging van de studieduur een grote mate van discipline vergen. Enerzijds zullen de hoogleraren, en het onderwijzend personeel in het algemeen, veel van hun vrijheid moeten opgeven, vooral daar waar het om de zuivere vakopleiding gaat. Anderzijds zullen de studenten zeker de eerste jaren moeite hebben zich aan te passen bij de strengere discipline die hun zal moeten worden opgelegd. Een dergelijke discipline schijnt overigens in Oxford en Cambridge best te verdragen te zijn en niet te leiden tot afbeulerij en verlies van levensvreugde.

Helaas wijzen de maatregelen die door minister Veringa nu in het uitzicht worden gesteld in de tegenovergestelde richting. Ik vrees dat de medezeggenschap van zovelen op zovele niveaus de hervorming van waar het in de universiteit eigenlijk om gaat, namelijk het onderwijs en de wetenschapsbeoefening, zal vertragen. De diffuse organisatievorm die nu volgens de berichten in de krant wordt voorgesteld, met de grote universiteitsraad die een dagelijks bestuur kiest of althans aanwijst en de grote faculteitsvergaderingen die kleine parlementen worden, laat ons op zijn best de hoop dat alles niet slechter wordt maar hetzelfde blijft. En dan reken ik er op dat de exodus van hoogleraren en staf, die nu onder het aarzelend beleid dreigt plaats te vinden, niet door zal gaan.

Volgens de nieuwe plannen moet de staf (onderwijzend en technisch administratief) tezamen met de studenten de dienst gaan uitmaken. Ik zei al te hopen dat de soep niet zo heet zal worden gegeten als zij wordt opgediend. Ook in de nieuwe plannen schijnt het financieel toezicht over de universiteit aan de regering - dus de minister van onderwijs en het parlement - voorbehouden te blijven. Dan kan in ons huidige democratisch bestel ook niet anders. Hoe stelt men zich immers voor dat het Nederlandse parlement gelden voteert voor de universiteiten, maar afziet van het toezicht op de besteding daarvan? Waarom zijn er dan universiteiten en wat rechtvaardigt de enorme uitgaven voor deze instellingen? Zij zijn er toch niet alleen voor zichzelf? Men kan de universiteiten ook in een normaal democratisch bestel veel vrijheid laten in de wijze waarop zij hun taak uitoefenen. Maar uiteindelijk hebben zij een taak en het democratisch gekozen parlement zal moeten bepalenwat deze taak is.

Onze universitaire bestel schreeuwt om verbetering maar niet om verbeteringen van het soort dat nu dreigt te worden ingevoerd. Wij moeten streven naar verkorting van de studieduur, naar verhoging van het studierendement, naar scheiding van vakopleiding en wetenschapsbeoefening, naar een superuniversiteit voor het laatste, naar rationalisering van het onderwijs door meer toezicht op hoogleraren en staf, en naar opheffing van de vrijheid om niet te studeren voor de studenten. Of daarbij al of niet ‘inspraak’ wordt gegeven, en of de stukken en de vergaderingen al of niet openbaar worden, doet er weinig toe. Maar het doet er wèl toe als de bestuurskracht van de universitaire organen wordt verslapt doordat weliswaar niemand meer het gevoel behoeft te hebben achtergesteld of vergeten te worden, maar niemand ook bij zoveel toezicht en zoveel garanties meer weet waar hij aan toe is. En het lijkt erop dat de studentenonlusten de ontwikkeling nadelig hebben beïnvloed. Zij zijn niet de motor geweest waardoor de hervorming op gang is gebracht, maar misschien de rem waardoor die is vertraagd.