Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 33]

± chronologisch
D. Hillexius

1965

In woorden leest men zelden de samenstellende letters afzonderlijk, in vaste uitdrukkingen ziet men zelfs de woorden niet meer apart. Het overkomt me herhaaldelijk dat ik meen te lezen ‘met aan zekerheid grenzende waanzin’, maar het staat er nooit.

Het is vaak gebruikt als religieuze symboliek of simpelweg rhetoriek: het sterven als een initiatie tot een volgende levensfase. Maar stel dat het eens werkelijk zo was, één van de weinige magische handelingen waarvan het geheim bewaard is gebleven. Bij primitieve volken wordt de initiatierite, om van jongeling tot man te worden b.v., vroeg of laat doorzien, omdat de geheimen doorsijpelen. De allerprimitiefste jongeling die niet al te zeer gelet heeft op de dorpsroddel gelooft misschien nog - wanneer hij voor de muil van de houten draak staat - dat als hij binnengaat het met hem afgelopen is. In een iets verder stadium van ontwikkeling weet hij als corpsstudent dat de ontgroening niet meer is dan een soms gevaarlijke pesterij, waarin zich de territoriumnijd van de ouderen uit. De ‘doden’ (tussen aanhalingstekens omdat we er wat anders onder moeten verstaan) zouden - als behorend tot een later stadium - beter de geheimen bewaard kunnen hebben. Daar komt bij dat de dorpsroddel die van hemel en hel placht te spreken bij gebrek aan materiële aanwijzingen bijna is doodgelopen.

Ik vind de Maigret-boeken van Simenon zo bijzonder goed en sympathiek geschreven dat ik grond meen te hebben om die sympathie ook voor Simenon te voelen. (Zijn ‘officiële’ literatuur staat me minder aan, te somber, maar op de zoveel honderd boeken toch minstens een tiental van grote kwaliteit.) Maar zodra ik iets lees óver hem, een interview, of zijn eigen voorwoorden hier en daar (o.a. bij Pedigree), vind ik hem een onaangename ijdeltuit, die op de smakeloze manier van Jef Last om de haverklap laat weten dat Gide zoveel in hem zag. Er bestaat zelfs ergens een zinnetje (misschien in Writers at Work waarin hij zegt: ‘Gide was de denker, ík ben voor alles schrijver’.

Er is iets vreemds met bescheidenheid. Het is een teken van gezondheid om ongeveer te weten wat je waard bent, maar zo vaak schieten degenen die de ‘valse’ bescheidenheid laten varen hun doel voorbij. Misschien omdat de meeste onbescheidenheid smakeloos is, associaties heeft met poenigheid. Hans Andreus die het heeft over een ‘oeuvre’ dat hij bij elkaar geschreven heeft. De laatste tijd af en toe storende smakeloosheden in die richting van Graves. Bij Vroman een aanvaardbare vorm, door de nuchterheid van de constatering

Achterberg en ik
vind ik even groot.

Wat mezelf betreft? Ik ben voor de meeste kunstenaars die ik bewonder niet in staat een plaats te vinden in een hiërarchie. De natuurwetenschappelijke inslag misschien: men interesseert zich voor salamanders of slakken, voor het een meer dan voor het ander, maar daaruit vloeit nog geen hoger of lager geplaatst zijn voort.

Ik zie mezelf ook niet in een hiërarchie; een beetje beter dan die, wat slechter dan een ander. Waarschijnlijk is een van de sterkste drijfveren om van tijd tot tijd iets te maken juist de wens om te ontsnappen aan de hiërarchie. Een desnoods onhandig gedicht of een hortend geformuleerd idee, dat niet verdwijnt voor het grootste licht.

Brigit: Nou ben ik een koninkje met witte staartjes.

Freud's idee was dat het monotheïsme van Ichnaton via de Egyptenaar Mozes bij de Joden kwam. Maar (afgezien van de kritiek van archeologen op het niet in elkaar passen van de tijd van Mozes en die van Ichnaton) het is niet onwaarschijnlijk dat de Egyptenaren het monotheïsme via Joseph van de Joden kregen. Er moet ergens staan (Graves in The Hebrew Myths?) dat Joseph 110 jaar oud werd. In het boek gewijd aan de schatten in de tombe van Toetankamon is sprake van de bouwmeester Amenophis, die eveneens op 110-jarige leeftijd stierf en die eveneens van nederige afkomst door de pharao tot grote hoogte verheven werd. Zouden

[p. 34]

Amenophis en Joseph dezelfde zijn? Amenophis heet de zoon van Hopoe; zou dat via Hiob tot Jacob kunnen worden herleid? Graves schrijft dat Joseph waarschijnlijk onder Ichnaton zou hebben geleefd.

1966

Elke keer als ik luister naar Joan Baez voel ik de impuls om iets te schrijven over mijn Amerikaanse reis. Ik meen dan opeens samenhang te zien in de tegenstrijdige of zo maar losse stukken indruk.

Terwijl ik op reis was klaagde ik soms dat ik het basisidee van Amerika niet kon vatten en ik vergeleek met Spanje, waar ik vanaf de eerste dagen dat ik er kwam het gevoel had dat ik het kende, alle nieuwe indrukken van later reizen pasten daar in, bleven het evenwicht van het eerste beeld behouden.

Ik was zeven weken in Amerika en vanaf de eerste dag ben ik zo geconcentreerd bezig geweest met opnemen van wat zich maar aan mijn zintuigen voordeed, dat ik de laatste dagen elk ogenblik dat ik ergens voor moest wachten in slaap viel. Ik rekende daar al op. Als ik 's morgens met mijn gastheer naar het Museum of Natural History vertrok, had ik een wekkertje bij me. Ik wandelde dan het Central Park door naar het Metropolitan Museum, dat om die tijd nog niet geopend was, ik ging op het gras liggen, zette mijn wekkertje op 10 uur en viel vast in slaap. Als ik 's avonds terug kwam was mijn gastheer nog niet klaar met zijn werk en weer viel ik met wekkerafpassing in slaap.

De zelfwerkzaamheid van de hersens. Toen we in Rocio waren, hoorden we dat er voor een van ons een telegram was, zieke vader of zoiets. Heel rustig ben ik op zoek gegaan, las het telegram, dat over een ernstig ziek kind ging, maar niet voor een van ons. Later pas paniek. Ik stelde me voor dat het telegram voor mij was, dat een van de kinderen iets was overkomen. Wat ik zou doen. Haastig een kleine tas pakken, wat geld regelen en vragen of iemand mij naar Sevilla zou rijden. In het vliegtuig aan niets denken. Op Schiphol direct met een taxi naar huis. Ik moest zorgen genoeg geld voor de taxi te hebben. Het leek me opeens zo aantrekkelijk om zo haastig naar huis te kunnen, dat ik helemaal vergat wat de aanleiding was of zou zijn. Toen weer het doormalen van de hersens op dit thema. Ellendig wachten op een brief.

Een boom of plant is wel te zien als twee trechters, verbonden door de smalle tuit. Door de een wordt vers gemaakt voedsel vanuit het licht omlaag gezonden om opgeslagen te worden. Vanuit de ander wordt, omgekeerd, water en zouten, en in het voorjaar of na verminking het reservevoedsel naar boven gestuurd.

[p. 35]

De overeenkomst in vorm tussen bomen en wortelstelsels, koralen, sponzen, bloedvaatstelsels, tracheestelsels, zenuwstelsels.

Man is born to live and not to prepare to live (Dr. Zhivago, ik kan het niet zo gauw terugvinden in de hollandse vertaling). Het is goed als een volwassene zich opoffert voor zijn partner of voor zijn kinderen. Het is een perversiteit van dit instinct als hij dit meent te moeten doen voor zijn kindskinderen of voor nog later. Er moeten nooit doelen gesteld worden die buiten de directe generatie vallen, men kan dan nooit controleren of de middelen om het doel te bereiken wel effectief zijn. Er mag natuurlijk wel een doel zijn op langere afstand, maar dan moeten de controleposten, de étappe-eindpunten, per generatie gehaald kunnen worden.

Een doel buiten bereik van de eigen generatie is meta-physisch, en we dienen alles te mijden wat zich onttrekt aan ons wantrouwen, aan onze physische controle.

De rijkdom aan symboliek die Edmund Wilson vindt in Dr. Zhivago en de reactie daarop van Pasternak (brief in Encounter in die tijd), waarin hij voorzichtig meedeelt dat daarvan niets opzettelijk is. M.a.w. de namen die zo diepe betekenis schijnen te hebben, een betekenis die logisch past in het verhaal, heeft hij zonder bewuste bedoelingen gekozen. Ik geloof niet dat die symboliek toeval is; alleen al de herhaalde associaties van Larissa en zee, wind, meeuw etc. zijn daarvoor te hecht. Dat zou dus betekenen dat Pasternak al die beelden, die bovendien nog zo goed op zijn eigen leven slaan, onbewust moet hebben verwerkt tot het resultaat er zonder nadenken uit kon komen, als bij een droom.

Luisterend naar Schumann's Davidsbündler Tänzen. Zoveel herkenningen van latere muzieken (Tsjaikowski, Brahms, zelfs Debussy en Poulenc). Met alle elaboratie van harmonie en techniek blijft er in de romantische muziek van begin tot eind (?) althans in melodieën een grote verwantschap.

Dit loopt ongeveer parallel met de grote overeenkomst in thematiek zoals Praz die aantoont in de romantische literatuur, eindigend in D'Annunzio's plagiarisme (cf. Rachmaninoff).

Ter gelegenheid van het 1000ste boekje van de uitgeverij Bruna is een dubbele Simenon verschenen, waarvan een deel gevormd wordt door Het kasteel van Roodezand. Het is nog geschreven onder het pseudoniem Georges Sim, een kleine veertig jaar geleden. In het begin zat ik wat geërgerd te lezen. Zoveel onwaarschijnlijkheden, zulke verzonnen mensen. Maar ik las door omdat het altijd zin heeft om een zo groot schrijver als Simenon ook in een aanloopstadium te kennen. Ik moest ook even denken aan een detectiefje dat Carmiggelt lang geleden eens schreef, dezelfde gebreken waar niemand van kan vermoeden wat voor ontwikkeling er uit mogelijk zou zijn.

Tegen het eind van Het kasteel van Roodezand komt er echter een fragment dat veel van de latere kwaliteiten van Simenon bezit. In dat fragment wordt verteld hoe een vader zijn dodelijk gewonde zoon bezoekt aan het Franse front tijdens de eerste wereldoorlog. Terwijl Simenon elders in het boek onmachtig met grote woorden bezig is om een gruwelijke atmosfeer te suggereren, slaagt hij met een eenvoudige beschrijving er in iets over te brengen van de werkelijke gruwel van de oorlog.

De clou van het verhaal is dat de vader die zijn zoon heeft zien sterven als gevolg van de oorlog gek wordt en een geheim genootschap opricht, ‘De getuigen van de Apocalyps’. Dat gezelschap bestaat uit mesjokke kaashandelaren e.d. die zich tot taak stellen om uitvinders die materialen bijdragen tot nieuwe oorlogen om zeep te helpen.

Ik weet niet hoe Simenon er nu over zou denken, mij lijkt het onlogisch om dergelijke gedachten automatisch aan een gek toe te schrijven. Integendeel, men zou het zich nu als ideaal kunnen stellen, een gezelschap dat van hetzelfde doel bezeten is als wat Simenon als Sim belachelijk maakte. Treurig idee dat mensen met bijzondere hersens, uitvinders, wetenschappelijke ontdekkers, alleen maar in dienst willen staan van de stomweg tegen elkaar opbotsende machten, dat niet één ooit op het idee komt om zijn talenten tégen de noodlottige ontwikkeling te keren.

Reden waarom de meeste dieren, ook o.a. nachtinsecten, op licht afkomen. Alle dieren, ook de nachtdieren stammen af van dagdieren, die in donker alleen schuilplaats vinden of per ongeluk gevangen geraakt zijn. Steeds is het licht dan de richting van de uitweg. Dit is elementair.

Tijdens griep gelezen Alice B. Toklas What is remembered. Dezelfde bezwaren als tegen Gertrude Stein's Autobiography of Alice B. Toklas. Het is gebabbel, de meest oppervlakkige herinneringen, anecdotes, zonder

[p. 36]

poging tot verband, tot verklaring. Bij Satie en sommige Dadaisten (Tzara b.v.) heb ik wel eens dergelijke schrijfsels gelezen, maar daar was vaak zoveel humor en trouwens suggestie van verbanden en dubbele bodems. Wat bij Toklas geschreven staat en - iets gestileerder - bij Gertrude, is gebabbel van iemand die niets van de dingen, van de mensen, van de kunst, van de oorlogen, tot zich door heeft laten dringen. Wie wil kan dat een prestatie noemen.

‘Eén ding, Anna, kan ik je nu reeds zeggen, je zult zegevierend uit deze zaak tevoorschijn treden. Want, Anna, dat weet je nog niet, maar ik heb Marion op mijn hand. En buitendien - Anna, luister je? - buitendien is daar nog meester Blaisse, die heel veel aan mij te danken heeft’. Dit hoorde ik op geaffecteerde advocatentoon terwijl ik in een urinoir stond in een mooie kroeg. Ik onthoud alleen gesproken woord als het niet op gesproken woord lijkt.

[p. 37]

1967

Probleem van de fan-letter. Je leest een schrijver, schrijfster, bewondert hem, haar, gaat van hem, haar houden, je kent de fijnzinnigste en ook de onzinnigste gedachten van de ander, voorzover ze zijn opgeschreven. Voor jou is die schrijver, schrijfster een heel goede bekende, vaak meer dan een vriend, vriendin. Bij een ontmoeting of als je wilt schrijven, blijkt er een principiële kloof. De ander weet niets van jou.

In het boek van Abel Herzberg Brieven aan mijn kleinzoon lees ik de uitdrukking ‘am hoörets’ = ongeletterd man, een rund. Het lijkt me dat daar de uitdrukking ‘ouwe hoer’ van afkomstig is. Herzberg gebruikt de uitdrukking in dezelfde zin: ‘Mijnheer de Opperrabbijn, U bent een grote am hoörets’.

25 IV 1967. De eerste gierzwaluw. Het zal niet lang meer duren of ik zal er tevergeefs naar uitkijken.

We worden wel ouder gemiddeld dan vroeger of dan achterlijke volkjes, dat staat in alle boekjes, maar het is alsof ons ouder worden erger wordt, alsof de wereld met ons mee verjammert en vergrijst en aan alle kanten afsterft.

‘Vingt fois par jour nous nous demandons s'il vaut la peine de vivre pour assister à la ruine de tout ce que nous avons aimé’ (Renan).

Het zijn altijd de ouderen die klagen dat het vroeger beter was. Dat is al in de vroegste geschriften te lezen. De meeste omstanders leiden daaruit af dat die verzuchting dus onzin is, in plaats van te bedenken dat als zo continu in opvolgende generaties dezelfde opmerking gemaakt wordt er hoogstwaarschijnlijk een juiste waarneming mee wordt weergegeven.

Wie niet slim is moet accuraat zijn.

Archeologen proberen aan de hand van kleine resten het verhaal van verdwenen volkeren te reconstrueren. Maar als ze zo geïnteresseerd zijn in de samenhang van een volk of dorp, waarom gaan ze dan niet naar Urk of Pok, daar is alles nog en lang niet alles is bekend. Het is kennelijk een aparte behoefte om de gedachte te laten springen tussen weinige, verspreide gegevens, in plaats van netjes voort te lopen aan de hand van waterdichte onmiskenbaarheden.

Een machine uitvinden die alle verbrandingsmotoren binnen een straal van 1 km doet afslaan. Het zou het begin van een zinnige underground kunnen zijn.