Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 26]

De gravin zette haar hoed op, en andere fragmenten
K. van het Reve

‘De gravin zette haar hoed op en verliet de salon’. Het was geloof ik Paul Valéry die gezegd heeft dat hij nooit een roman zou kunnen schrijven, want dan zou hij gedwongen zijn tot het gebruiken van dit soort volzinnen. Ergens in de briefwisseling van ter Braak en du Perron wordt dit probleem ter sprake gebracht. Hier kan men de vraag stellen: waarom, als je er zo'n hekel aan hebt, schrijf je die zinnen dan? Je kunt het ‘opsteken van rookgerei’, en het opzetten van hoeden gewoon weglaten of eenvoudig schrijven ‘de gravin donderde op’. Een andere vraag is: waarom je voor dat opsteken van rookgerei zo generen? Waarom die gravin niet gewoon haar hoed op laten zetten en de salon verlaten? Het antwoord op beide vragen moet iets te maken hebben met de merkwaardige dwang waaraan iemand zich onderwerpt die een roman schrijft. Men kan moeilijk anders. Wie begint met het schrijven van een verhaal is gedwongen opeens zinnen te gebruiken die hij normaal nooit in de mond zou nemen, en hij voelt zich daardoor gegeneerd, zoals iemand die begint te dansen het gevoel heeft dat hij andermans passen nadoet.

Dit heeft overigens een aantrekkelijke kant. Het leuke van de romans van ter Braak zit o.a. daarin, dat hij ze geschreven heeft in de stijl van de gemiddelde Nederlandse damesroman, en niet in de stijl van de Nietzsche-imiterende P.C.-redacteur. De charme van een schrijver kan o.a. liggen in de argeloze wijze waarop hij de gravin haar hoed op laat zetten en zijn helden rookgerei laat opsteken. Soms is de harmonie volkomen, zoals in Lermontovs Een held van onze tijd. Interessant is in dit opzicht de ontwikkeling van Tolstoj. Eerst schrijft hij een zeer algemene, naieve Rousseaustijl: ach! hoe onvergetelijk zijn de kinderjaren! Ik herinner me hoe ik me over het puntige schoudertje van de negenjarige Annie boog en opeens de onbedwingbare begeerte voelde dat schoudertje te kussen etc.

Maar later wordt hij een echte ‘schrijvert’ en zoekt hij stylistisch aansluiting bij de contemporaine Russische literatuur. Het ‘schilderen met woorden’ zodat men de mensen en de dingen ‘voor zich ziet’ - hoogste literaire lof tot in onze tijd - waardoor hij gedwongen wordt gezichten en kledingstukken te beschrijven die hem noch ons interesseren: zo krijg je het interessante, zo vaak optredende, raadselachtige cultuurverschijnsel van de ene mens, die bezig is de andere mens te vervelen - en beide onderwerpen zich met gelatenheid, ijver, ja geestdrift aan dat ritueel. Hier is het begin van Tolstoj's Drie doden:

‘Het was herfst. Langs de grote weg reden in snelle draf twee equipages. In het eerste rijtuig zaten twee vrouwen. De ene was een dame, mager en bleek. De tweede een kamermeisje, glimmend-blozend en rond. Haar korte droge haren staken onder een verkleurde doek, haar rode hand in een gescheurde handschoen streek ze driftig glad. Haar hoge boezem, met een geknoopte omslagdoek bedekt, ademde gezondheid, haar snelle zwarte ogen keken nu eens uit het raam naar de wegvluchtende velden, dan weer keken ze schuw naar haar mevrouw...’

Het zijn dit soort passages die in de schoolboeken en in de literaire handboeken het meest geprezen worden, en Tolstoj heeft tot op betrekkelijk hoge leeftijd geprobeerd ze te maken. Oorlog en vrede zit vol met uniformen, schoengespen, degens en zo. Hoe beter schrijver, hoe passabeler dit soort stukken worden - ze worden bijna leesbaar, zo doet de arme man zijn best. Het mengsel van gêne en verveling waarmee je zo'n stuk leest maakt bij veel mensen het gevoel wakker: dit is pas echte literatuur! Iets dergelijks geldt ook voor ‘psychologische’ passages.

Soms komt het overigens voor dat een schrijver juist voor deze dingen talent heeft. Toergenjev was in zijn element bij het beschrijven van het uiterlijk van mensen, en - ander gedwongen genre - landschappen. Tolstoj kon goed gevoelens en gedachten beschrijven. Landschappen kon hij trouwens ook.

Toen de legers van Adolf Hitler de Sovjet-Unie binnenrukten zat P. in Moskou als correspondent van een Duitse krant. Enige dagen tevoren kwam H.S. naar hem toe

[p. 27]

met een telegram van UPI: ‘German troops expected to cross Russian border. Please watch’. Die zondagmorgen wordt P. opgebeld door zijn militaire attaché. ‘Est ist so weit. Kommen sie sogleich zur Botschaft ohne Gepäck’. P. had lang genoeg in Rusland gewoond, en hij kwam met Gepäck. Hij wilde twee koffers kleren meenemen, maar zijn Russische kokkin raadde hem aan één koffer te vervangen door een koffer met eetwaren. Hij ging per taxi naar de ambassade. 218 man bleken het te zijn. Stuurden kinderen de straat op om kranten te kopen. Voor hij naar de ambassade ging belde hij H.S. op: ‘You can watch now’. S. deed dat, luisterde naar de Duitse radio en wist dat er oorlog was. Hij wilde telegrammen sturen. Toen was er nog censuur, maar op die zondagmorgen was de persafdeling van Buitenlandse Zaken gesloten. Dat er oorlog was wist niemand. Na H.S. belde P. de man van AP op, bedankte hem voor de prettige samenwerking en raadde hem aan naar de Duitse radio te luisteren. De man draaide zich om en sliep door, stond op de normale tijd op, merkte niets, ging de hele dag naar zijn datsja, terwijl New York vergeefs probeerde hem te bereiken.

Van de ambassade gingen ze, in auto's van de ambassade, naar het Jaroslavskij vokzal, waarbij omstanders vriendelijk ‘auf Wiedersehn!’ riepen naar de wegrijdende auto's. Van daar per trein naar Kolomna, waar ze in een rusthuis voor spoorwegpersoneel werden ondergebracht, bewaakt door dezelfde agenten - die hun vriendelijk toelachten - als in Moskou. Op de muur stond iets geschreven als van ‘wij spoormannen moesten hier uit omdat de Duitse fascisten er in moesten’. Het rusthuis was verder intact, goede verzorging. Wel was het heel vuil. Moffen maakten de w.c.'s tadellos schoon, vroegen en kregen een douche. Het terrein van het rusthuis lag vol rommel. Onder leiding van F., die gymnastiekleraar geweest was, en nu raad is op de ambassade der DDR, vormde men een lange rij die het terrein overliep en alle rommel opraapte: plek bleek prachtig grasveld te zijn.

In dit gebouw in Kolomna organiseerden zij talencursussen, en P. maakte een krant, in vier exemplaren. Later in Duitsland kreeg iedere oud-geïnterneerde van Kolomna een gedrukt exemplaar toegestuurd.

In Kolomna werden ze weer in de trein genodigd. Deze keer weigerde graaf S. in te stappen als hem niet gezegd werd waarheen. Oponthoud, telefoneren met Moskou. Tenslotte werd bekend gemaakt: Turkije. Treinreis duurde lang. Overal troepentransporten. Mobilisatie in volle gang. Vreselijk gehuil van vrouwen die hun mannen uitgeleide deden. Die vermoorden ons, dacht menige mof - en daar zouden ze gelijk in gehad hebben, zei P., want wij hadden hen immers terwijl we een vriendschapsverdrag hadden overvallen. Maar er gebeurde niets. In Turkije werden ze op een Roe-

[p. 28]

meense Luxusdampfer overgebracht. Toen per trein naar huis terug.

Mij trof in dit verhaal nog het meest die kampkrant, die iedereen na afloop in gedrukte vorm thuiskreeg. Hieruit blijkt de grote liberaliteit van het Hitlerregime in vergelijking met dat van Stalin. De Russen die in Berlijn geïnterneerd zaten hadden zeer beslist geen krant - en zelfs als ze hem gehad hadden zouden ze thuis zeker niet gewaagd hebben en ook absoluut geen mogelijkheid gehad hebben hem na te drukken of te laten nadrukken.

Ik zei tegen P., dat de Russische tegenhanger van zijn verhaal in de Novyj mir gestaan had. Hij kende dat verhaal en ook de schrijver. Hij vertelde dat de Duitse ambassadeur geprobeerd had de Russische diplomaat P. te waarschuwen. P. had later door W. laten vragen wat de toespelingen van graaf S. betekenden. Na de oorlog waren P., P. en W. een keer zusammen en P. vroeg toen aan W. waarom hij toen voorjaar 1941 niet gezegd had dat de woorden van graaf S. als waarschuwing bedoeld waren. Das konnte ich doch nicht sagen, zei W.

In de Komsomol' skaja pravda van 2 december 1967 een stukje over Lobatsjevski, waarin aardig verteld wordt hoe men eeuwenlang gezocht heeft naar een bewijs voor het postulaat over die evenwijdige lijnen en hoe L. probeerde hiervoor een bewijs uit het ongerijmde te leveren, en hoe daaruit niet een bewijs voor de juistheid van dat postulaat, maar de niet-euclidische meetkunde was voortgekomen. En het gebruikelijke verhaal over het gebrek aan waardering dat L. ondervond. Ik dacht daarbij: de waardering die hij tenslotte wél gevonden heeft manifesteert zich in stukjes zoals dit, geschreven in de meeste gevallen door mensen die voor hetzelfde geld ook het omgekeerde zouden hebben geschreven. En toch is het voor deze soort waardering dat men zich druk maakt. Men troost zich met de gedachte: men zal eenmaal algemeen inzien dat bepaalde dingen die ik beweerd heb nog zo gek niet waren, en dat ‘algemeen inzien’ houdt dan in dat zulk soort stukjes verschijnen. Vergelijk de literaire roem: je haalt even grote oplagen als een of ander veel gelezen maar niet goede schrijver.

Daar staan twee dingen tegenover. Die erkenning vindt Lobatsjevski bij mensen van zijn vak, en bij lieden wier prestaties hem zouden hebben geïnteresseerd. En: in de literatuur werkt de tijd schiftend. Je haalt dezelfde oplagen als Jan Rap, maar die Jan Rap is niet langer je tijdgenoot.

Overigens zijn de slechte schrijvers die grote oplagen halen en later vergeten worden niet altijd zo vreselijk slecht. Ik heb er laatst twee gelezen uit het begin van de 19e eeuw: de herinneringen van Kotzebue over zijn verbanning naar Siberië en Faublas. Beide boeken zijn trouwens onlangs herdrukt geloof ik. In beide gevallen getroffen door leesbaarheid. Het publiek heeft bepaalde behoeftes, en als het die niet bij de beste schrijvers kan bevredigen gaat het ergens anders. Het is er mee als met andere producten. De behoefte aan zeg historische romans met veldslagen, liefde, verraad, thuiskomst van de held, optreden van koningen en veldheren is laat ons zeggen door Walter Scott gewekt en bestaat nog steeds. Als Tolstoj en Sienkiewicz en C. Johan Kieviet er niet meer zijn om zulk soort boeken te maken, neemt het publiek ze van een ander.

Mij werd als waar verteld, dat Stalin, toen hij op het gedicht ‘Het meisje en de dood’ van Maxim Gorki zijn beroemde uitspraak schreef (‘Dit ding is sterker dan Goethe's Faust: de liefde overwint de dood’) achter het Russische woord voor ‘liefde’ het zogenaamde zachte teken vergat. Grote consternatie. Een zo belangrijke uitspraak van het Grootste Genie der Mensheid moest natuurlijk in facsimile worden afgedrukt. Wat te doen? Stalin verbeteren kon niet. Stalin een spelfout laten maken kon ook niet. Aleksej Soerkov hakte de knoop door en liet een inktklodder vallen op de plaats van het ontbrekende zachte teken. Dit verhaal is in strijd met de facsimile's die ik van dat stuk gezien heb, want daar staat dat zachte teken wel degelijk op. Misschien Wanderanekdote.

Iemand vertelde mij dat er voor de revolutie in het leger een soort politieke voorlichting plaats had die ‘letterkunde’ genoemd werd, en waar de soldaten het volgende van meenamen: Rusland heeft twee soorten vijanden, de buitenlandse vijand (unutrennyj vrag) en de binnenlandse vijand (unešnij vrag). De buitenlandse vijand, dat is de Duitser, de Germaan en de Oostenrijker (nemec, germanec i avstijak), en de binnenlandse vijand is de smous, de jood en de student (žid, evrej i skubent).

Een van de laatste dagen van april 1968 is er in de schrijversclub een bijeenkomst geweest waar rechter Mironov ‘vertelde’ over het proces tegen Ginzburg c.s. Op de vraag waarom het proces met gesloten deuren plaats had antwoordde hij dat dat niet zo was en dat er o.a. schrijvers aanwezig ge-

[wordt vervolgd]