Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 36]

Scheeltje uit de Bataviastraat
of
Je zal je mallemoer bedoelen
D. Walda

Een enkele keer stond de moeder van Scheeltje ons toe bij haar in huis te komen spelen. Ik heb haar bijna nooit zien lachen, in al die jaren. Naast de verzorging van Scheeltje, een kind uit haar eerste huwelijk, moest zij drie kinderen van haar tweede man, Scheeltjes stiefvader grootbrengen. Verder had ze de openbare school op het S.-plantsoen te onderhouden. Daarmee verdiende zij weliswaar een flink bedrag, maar het vergde veel van haar. Elke morgen om zes uur begon ze met haar schoonmaakwerk. Van 's middags vier tot 's avonds acht uur was ze ook weer present.

De hele trap stookte kolen van de gemeente. Als het goed donker was kwamen de vrouwen uit de straat met een zak of emmertje naar de school, belden drie keer en werden dan binnen gelaten. Ze konden zo doorlopen naar het kolenhok. Daar lagen cokes en anthraciet door elkaar.

Scheeltjes moeder zag in dat alles geen kwaad. ‘Laten we de gemeente maar laten bloeien’, was haar stelregel, ‘dat doen ze mij ook’. De andere vrouwen waren dat altijd roerend met haar eens, ze spaarden zodoende jaarlijks flink wat kolengeld uit.

Scheeltje was allerminst scheel, maar had een glazen oog. Wij noemden hem zo, zonder te willen kwetsen, omdat de meeste jongens en meisjes uit onze straat hun bijnamen hadden. De stiefvader noemde hem Scheel Konijn, of - als hij op de hoek van de oude klare geproefd had - Scheel Hoerejong. Naast de gebruikelijke lijfstraffen die Scheeltje onderging (en die in zes van de tien gezinnen in onze buurt wel eens plaatsvonden) had de stiefvader er aardigheid in gluiperige pesterijen toe te passen, die hij overdag op zijn werk uitdacht.

Zo had hij zich eens op het Waterlooplein een met kleine kogeltjes gevuld, rubber slagwapen aangeschaft, dat hij kortweg ‘roe’ noemde. Scheeltje moest, als het zo ver was, de roe zelf van de spijker pakken. Nog verbaas ik me erover, dat geen der buren, zelfs mijn eigen vader niet, ooit heeft ingegrepen bij de martelingen. Want heel de straat wist ervan.

De stiefvader beschikte niet over buitengewone kracht, noch had hij een athletisch figuur. Integendeel, hij had iets van een kruiperige hond.

Op maandag at de hele straat broodpap. Het twee dagen oude brood was te goed om weg te gooien. Brood moest wel heel oud, droog of beschimmeld zijn wilde het op de schillenmand terecht komen. Dus kookten onze moeders broodpap. Op maandag mocht Scheeltje altijd bij ons eten, want mijn moeder maakte een hele pan vol. Dan sloofde hij zich uit. ‘Buuf, wat smaakt dat lekker, mag ik nog een beetje?’ Hij at altijd zo'n twee, drie borden leeg.

Op een van die maandagen had Scheeltje een blauw en tranend oog. Hij vertelde mijn moeder dat hij er een ros van z'n vader op had gekregen, juist op een moment dat hij er in het geheel niet op verdacht was. Scheeltje vroeg mijn moeder om een kopje water en hij wipte daarin met een behendig gebaar het glazen oog. Je kon toen zo bij hem naar binnen kijken.

Ik had gehoopt eindelijk de menselijke hersens nader te kunnen beschouwen, maar dat viel tegen. Er was alleen een donker gat. Toen liep Scheeltje naar de keuken, reinigde met een washandje het gat een beetje en spoelde met schoon water het glazen oog af, dat in het kopje heen en weer draaide en mij treurig leek aan te kijken.

De vrijdag daarvoor had het kleine drama plaatsgevonden. Ik was er bij, maar had niks tegen m'n moeder gezegd.

Ik had Scheeltje juist voorzien van enige nieuwe Eric de Noorman-verhalen toen de stiefvader thuis kwam van zijn werk. Hij groette zijn vrouw nauwelijks. Zij liep snel naar de keuken en wenkte ons haar te volgen.

‘Nee, nee laat die kinderen maar gerust hier!’ begon hij. De stiefvader had een zacht-roze kleur en rook naar staal. Hij werkte als elektrisch lasser bij een middelgrote scheepvaartmaatschappij aan de over-

[p. 37]

kant van het IJ. Je zou zeggen, zo'n man raakt al z'n energie kwijt op het werk en is 's avonds te moe om nog een poot te verzetten. Maar nee.

‘Heb je nog wat vellen, moeder?’ riep hij naar de keuken, toen hij amper zat.

‘Waarvoor? Wat moet ik met vellen?’ veinsde de vrouw op onderdanige toon.

Zelden zag ik mensen in korte tijd zo veranderen als Scheeltje en zijn moeder. Zij demonstreerden een opvallende onderdanigheid en speelden hun slaafse rol als ware acteurs, blijkbaar het beste wapen tegen de terreur.

‘Zou je je kop niet eens houwen, als ik met je moeder praat, Scheel Konijn?’ begon de man, terwijl Scheeltje tot dusverre gezwegen had en net deed alsof hij in een jongensboek, naar ik meen Okke Tannema, zat te lezen.

‘Ik lees, vader’, zei Scheeltje op lievige toon.

‘Kom op met je vellen, mens’, schreeuwde de stiefvader naar de keuken, ‘ik wil hem zien eten!’

De man knoopte traag zijn schoenen los, geen werkschoenen, maar van die Italiaanse, van bruin gevlochten leer, puntig uitlopend. ‘Willem’, riep de moeder terug, ‘ik heb geen vellen, je weet dat ik die niet bewaar, wat moet ik er mee?’

‘Ik heb je godverdomme gezegd dat je die dingen moet bewaren, hij verdient straf, dat kreng’, riep de man. ‘Sodemieter op met je smoesies, ik heb al weer genoeg van je, maak maar een hap eten, dan flikker ik weer op.’

En tegen Scheeltje: ‘Vooruit, jij, lees voor!’

‘Wat zal ik lezen, vader?’ vroeg Scheeltje vleierig, op een toon van iemand die alles dol-gezellig vindt.

‘Kan mij 't schelen, lees maar een stukkie voor’.

Scheeltje begon te lezen. Nooit hoorde ik een gedeelte uit Okke Tannema overtuigender voordragen dan Scheeltje het op deze vrijdagmiddag deed. Maar reeds na vier zinnen riep de man: ‘Kop houwen, hoerejong. Je kan er niks van!’

Er viel even een kleine stilte, terwijl Scheeltje zo rustig mogelijk het boek dichtsloeg en wegborg. Hij maakte een kleine veelzeggende wenk naar mij.

De stiefvader greep eindelijk de krant.

Juist toen we onopgemerkt de kamer hoopten te verlaten riep de man: ‘Zingen, vooruit, alletwee!’

We liepen langzaam de kamer weer in.

‘Wie rusten wil in het groene woud dan maar’, zei Scheeltje. We zetten in. Scheeltje met een hoog, beverig stemmetje. Hij wist waarschijnlijk wat er komen ging, kende het programma. Ik herinner me dat hij een blauw-wit gestreept truitje droeg, een plusfourbroek (waar het elastiek uit was) en gympjes (die hij pas gewit had).

We stonden daar het bekende schoollied levendig ten gehore te brengen en wilden juist aan het refrein beginnen, toen de vader op hoge toon uitviel: ‘Sodemieter op met dat seik-lied’.

Tevreden wilden we de kamer verlaten, toen ik zag dat de man een schoen greep om te gooien.

‘Vuil kreng, je vader in de maling nemen, dat kan je.’ Nadat de schoen gevallen was, bracht hij de energie op, om op Scheeltje toe te springen, waarna hij hem begon af te tossen.

Scheeltje riep nog, in opperste onderdanigheid: ‘Genade, lieve vader!’ Maar de vader bleef doorslaan.

Ik rende naar de keuken. ‘Buuf, Scheeltje krijgt op z'n donder’, riep ik. Mijn mededeling maakte niet de minste indruk. De vrouw stond, met de handen op de heupen, naar buiten te kijken, zo te zien, starend naar de lege waslijnen van de buurvrouw aan de overkant.

Uit de kamer kwamen nu vreemde, hoge angstaanjagende geluiden.

Was dat Scheeltjes stem?

De vader begon de dunne, angstige stem te overschreeuwen en de vrouw in de keuken begon te snikken, bijna geluidloos, zoals altijd. Daar tussen door praatte ze: ‘Dat kreng, dat kreng. 't Is weer vrijdag. Voordat ie gaat zuipen moet ie zeker z'n gal kwijt. Die god van ons doet er ook geen flikker aan’.

‘Roep god dan, roep hem dan, buuf!’ opperde ik optimistisch, op dat moment gelovend in een opperheer.

Ze keek me met haar treurige ogen aan.

‘Doe niet zo gek’, zei ze. ‘Als ie bestaat heeft ie wel wat anders aan z'n kop. Maar ik, ik, ik zal er zelf voor zorgen, dat dat rotkreng z'n trekken thuiskrijgt, wacht maar’.

En ze draaide zich om en huilde zachtjes verder.

‘Ga maar gauw weg’, zei ze tegen mij toen de stiefvader begon te schreeuwen van: ‘Je zal je mallemoer bedoelen, haal de roe maar’.

En onder hernieuwd gegil van Scheeltje daalde ik de trap af.

Scheeltje mocht voor straf twee dagen het huis niet uit. Ik zag hem pas op maandagmorgen terug, met een gescheurd oor en een

[p. 38]

blauw, tranend oog.

‘Wat een rotterd, hè, zullen we hem samen doodslaan’, begon ik op de vroege morgen.

Scheeltje schudde moedeloos het hoofd en liet me zijn oor zien. ‘Hij trekt me aan dat oor omhoog. Hij weet dat het uitscheurt bij 't lelletje. Elke keer als er een mooi roofje op zit dan trekt hij er weer aan. Hij neemt altijd hetzelfde lelletje, altijd het rechter, nooit eens het linker’, zuchtte hij.

En, zoals ik al verteld heb, 's avonds bij het eten van de broodpap lichtte hij met enkele sober gekozen woorden mijn moeder in.

Het was op een herstige zondagmiddag, enige weken later, dat Scheeltje en ik de film over Guatemala zagen. We waren, zoals gewoonlijk, met een kwartje naar de grote gymnastiekzaal van het VGLO gegaan, waar de speeltuinvereniging meestal films draaide. Vaak cowboyfilms of brokken uit Tarzanfilms, ondeskundig aan elkaar gemonteerd. Het ging ons vooral om Tarzans gezwaai van de ene boom naar de andere. Maar je kon ook lach-, teken- en leerzame filmpjes zien.

De favorieten van Scheeltje en mij waren natuurlijk Stan Laurel en Oliver Hardy. Zij konden ons in de kortst mogelijke tijd de goede vreugde geven.

Je hoefde maar enkele koppies van Stan te zien, of wat gefriemel, kleine handbewegingen van Oliver en het was al gebeurd met ons.

Op deze zondagmiddag kregen wij vooraf een leerzame film.

De tweede voorzitter van de speeltuinvereniging kwam het speciaal aankondigen, voordat de lampjes uitgingen.

‘Jongens en meisjes, jullie gaan direct kijken naar een film die gemaakt is in een land hier ver vandaan, let maar goed op. Het land ligt aan de overkant van de grote zee en heet Guatemala’.

Toen kwam de film. Of het nou kwam doordat het de eerste kleurenfilm was die we in ons leven zagen, of door de zachte fluittonen die als muzikale begeleiding bij de film werden gebruikt, of wellicht door het vertoonde zelf, maar toen de film afgelopen was voelden we ons erg gelukkig. Het was een klein, maar intens geluksgevoel, zoals dat later nooit meer terugkomt, hoe je ook probeert het opnieuw te vangen. We besloten naar Guatemala te reizen. Scheeltje en ik.

Als we ons ongelukkig voelden, hetgeen regelmatig voorkwam, of als Scheeltje weer eens gepijnigd was, zeiden we: ‘Op naar Guatemala!’ Guatemala was voor ons een toverwoord geworden.

Andere gebeurtenissen overspoelden het verlangen naar ons gedroomde paradijs. En na enkele jaren verliet ik de buurt, de straat, voorgoed.

Kortgeleden zag ik Scheeltje, tezamen met zijn stiefvader, plotseling terug. Zij stonden te wachten bij het Instituut voor de Tropen. De stiefvader had nog steeds dezelfde rozige kop en Scheeltje droeg een nogal duur, sjiek streepjescostuum.

Ze wachtten kennelijk op de tram en spraken ongedwongen en geamuseerd met elkaar. Scheeltje wees af en toe in de richting van het museum, een weinig vrolijk gebouw, en lachte bij tijd en wijle. Ik vond het een treurig gezicht.