Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 9]

Uitweg uit impasse
voorstel voor gebiedsruil tussen Israël en Jordanië
M. de Raad

Israël behaalde in de twintig jaren van zijn nationale bestaan drie klinkende overwinningen op zijn vijandige Arabische omgeving, maar de vrede, en daarmee de garantie voor zijn voortbestaan, heeft het nog steeds niet weten te winnen.

Het zag er na de juni-veldtocht van vorig jaar zo hoopvol uit: de heersende regimes in de verslagen Arabische buurlanden zouden de schandelijke nederlaag niet overleven, en hun opvolgers zouden wel moeten praten over een vredesregeling. ‘Directe onderhandelingen’ vormden de grondslag van de taktiek waarmee Israël de vrede hoopte af te kunnen dwingen.

Dat deze rekening niet is opgegaan, weten we. Nassers regime wankelde wel, maar het duurde niet lang of op de conferentie van Arabische leiders in Khartoem werd zijn formule: ‘geen onderhandelingen, geen erkenning, geen vrede’ door de Arabische wereld geaccepteerd. Een formule waaraan Israëls tegenstanders zich tot nu toe gehouden hebben, ondanks de enorme economische verliezen die deze halsstarrigheid, vooral voor Egypte zelf, tot gevolg heeft gehad. Dat Israëls buren zich deze luxe willen permitteren, is een kwestie van bij herhaling diep gekwetste nationale trots; dat ze zich die luxe kunnen permitteren is te danken aan de omvangrijke materiële en diplomatieke hulp die ze na de debâcle van de Sovjet-Unie en andere communistische landen hebben gekregen.

Het ziet er intussen naar uit, dat ook Moskou tot de conclusie gekomen is dat er in de verstarde situatie in het Midden-Oosten iets moet veranderen. Welke overwegingen daarbij de belangrijkste rol spelen is niet duidelijk: het lijkt niet onwaarschijnlijk dat men, nu Nasser weer over strijdkrachten van enige betekenis begint te beschikken, de van tijd tot tijd in Egypte gehoorde opwekking om voor de vierde keer met Israël op de vuist te gaan serieus gaat nemen, en dat men er niets voor voelt om door Egyptisch revanchisme in een nieuw conflict verwikkeld te raken. Een conflict waarbij men de pas verworven strategische positie in de Middellandse Zee op het spel zou moeten zetten.

Hoe dit ook zij, het zag er begin juli jongstleden, toen Nasser een officieel bezoek aan Moskou bracht, even naar uit alsof zijn gastheren hem tot rede zouden brengen. Uitlatingen, die de Egyptische minister van buitenlandse zaken in die dagen op een persconferentie in Kopenhagen deed, gaven die hoop verder voedsel. De heer Ryad verklaarde daar namelijk o.m. dat Egypte bereid was weer troepen van de V.N. op zijn grondgebied toe te laten, en, wat nog belangrijker leek, dat Israël een realiteit was en dat Egypte die realiteit erkende. Maar toen de balans van Nassers bezoek aan de Sovjet-Unie opgemaakt kon worden, bleek dat alles bij het oude was gebleven. Hoogstens waren er wat vliegers opgelaten en weer gauw ingehaald. Ook Tito, die door Nasser na Moskou werd bezocht, kon zijn gast niet tot matiging brengen; hij vond het zelfs nodig hem te waarschuwen niet opnieuw zijn toevlucht tot geweld te nemen.

In het diplomatieke vlak is er intussen nog steeds het delicate en discrete werk van de Zweedse V.N.-bemiddelaar Gunner Jarring. Hij probeert sedert december vorig jaar wegen en middelen te vinden om vredesgesprekken voor te bereiden. Dat hem tot nu toe niets anders gelukt is dan een uitwisseling van krijgsgevangenen, is stellig niet zijn schuld. Zijn pogingen lopen keer op keer dood op Nassers onwil om tot zaken te komen. Het is belangrijk om vast te stellen dat die onwil grotendeels op onmàcht berust. Nasser is immers de gevangene van zijn eigen buitenlandse beleid geworden, waarvan de afstraffing, zo niet de vernietiging van Israël sinds jaar en dag het kernpunt is. Voor een radikale koersverandering,

[p. 10]

vrede met Israël, is zijn binnenlandse politieke basis te smal.

Met het bovenstaande heb ik willen aantonen dat er voor een regeling van het conflict in het Midden-Oosten van Egypte niets te verwachten valt, althans niet zolang Israël blijft insisteren op directe onderhandelingen en blijft weigeren om voordien de bezette gebieden te ontruimen. Dat Israël er weinig voor voelt om aan Nasser een blanco chèque af te geven is begrijpelijk. De Arabieren hebben wat afspraken en beloften, ook onder elkaar, betreft niet bepaald een staat van dienst die vertrouwen inboezemt. Het gevolg van deze vasthoudendheid aan beide kanten is dat Israël met het sterke spel kaarten dat het in de hand heeft niets kan doen, omdat de anderen weigeren te spelen.

Intussen kan niet gezegd worden dat de tijd voor Israël werkt. De onverschrokken vechter voor het naakte bestaan is noodgedwongen een bezetter van vijandelijk gebied geworden waar hij - ook alweer noodgedwongen, maar dat is nu eenmaal de vloek van alle geweld - maatregelen moet nemen waarvoor zijn vrienden zoal begrip dan toch geen bewondering kunnen opbrengen. Wat aan de sympathie voor Israël nog meer afbreuk doet, is het bedenkelijke streven van een belangrijke groep, welks exponent de populaire minister van oorlog, Dajan, is, om Israël zijn ‘natuurlijke grenzen’ te geven door annexatie van het bezette gebied ten westen van de Jordaan.

Zo keerde Dajan zich eind juni in een toespraak voor de fractie van de Mapaipartij niet alleen tegen het besluit van de Veiligheidsraad van 22 november 1967 (waarbij o.m. de terugtrekking van de Israëlische troepen tot de grenzen van voor de zesdaagse veldtocht wordt geëist), maar hij stelde daarbij ook dat de Jordaan Israëls natuurlijke grens was, en dat de bergrug op de westelijke oever van de rivier de basis was voor de verdediging van die grens. Volgens Dajan dienden zo vlug mogelijk Israëlische kolonisten naar de bezette gebieden gestuurd te worden, niet alleen naar het vroegere Cis-Jordanië, maar ook naar de Golanhoogten (Syrië) en de Sinai.

Dajans uitlatingen zijn ook in Israël niet onweersproken gebleven, maar dit doet niet af aan het feit dat zij door velen gedeeld worden. Zo meldde de correspondent van de N.R.C. op 5 juni uit Tel Aviv, dat de nationalistische Cheroetpartij, die de annexatie van de bezette Arabische gebieden propageert, over een grotere aanhang beschikt dan ooit tevoren. Ook Dajans tegenspeler in de strijd om de opvolging van premier Esjkol, de minister van arbeid, Allon, representant van de linkse kibboetsbeweging, is niet afkerig van annexatie, al gaat hij minder ver dan Dajan.

De Frankfurter Allgemeine meldde op 11 juni dat in Israëlische regeringskringen gesproken werd over concrete voorstellen voor vredesonderhandelingen met Jordanië, waarvan Allon de geestelijke vader zou zijn. Deze voorstellen zouden de annexatie inhouden van een 15 km brede strook langs de Jordaan op grond van overwegingen van nationale veiligheid. De rest van het bezette gebied ten W. van de Jordaan zou volgens deze plannen aan Jordanië teruggegeven worden en door een corridor met het transjordaanse gebied verbonden worden. Al deze uitlatingen en plannen dienen er niet toe de sympathie in de wereld voor Israël te vergroten. Met name in de Verenigde Staten kan al van een zekere kentering in de houding tegenover Israël gesproken worden; dit komt tot uiting in diplomatieke druk om de eis van directe onderhandelingen te laten vallen. Hierbij moet bedacht worden dat Johnson nu minder rekening hoeft te houden met joodse kiezers dan wanneer hij zich weer kandidaat voor het presidentschap had gesteld.

Is er helemaal geen uitweg uit de impasse? Ik meen van wel. Israël zou namelijk kunnen proberen het Arabische front te doorbreken door Jordanië, zijn minst vijandige buurman, een eervol vergelijk aan te bieden. Dat dit niet een eenzijdige annexatie kan zijn, is duidelijk.

Wat ik voor ogen heb is een zeer radicale oplossing, toegegeven, maar de enige oplossing die, op langere termijn, tot een duurzame vrede in het Midden-Oosten kan leiden, omdat zij voor de beide er direct bij betrokken partijen meer voor- dan nadelen zou opleveren en tegelijkertijd de andere Arabische staten het quasi-legitieme voorwendsel zou ontnemen om Israël te blijven bestrijden. Ik bedoel een gebiedsruil en een daarmee gepaard gaande bevolkingsruil tussen Israël en Jordanië. Ik stel me dit zo voor, dat Israël het grootste gedeelte van het vruchtbare Galilea afstaat, en wel het gebied ten noorden van een lijn die van de kust tussen Haifa en Akkra naar de Jordaan loopt, laten we zeggen tot een punt ten zuiden van het Meer van Gennésareth. In ruil voor deze gebiedsafstand verkrijgt Israël West-Jordanië, inclusief het huidige Jordaanse deel van Jeruzalem. De bevolking in beide gebieden zal overgeplaatst moeten worden, wil men niet de kiemen voor toekomstige conflicten laten voortbestaan. Ik

[p. 11]

merk hierbij op dat blijkens bevolkingskaarten uit 1948 noordelijk Galilea zeker voor de helft door Arabieren werd bewoond.

Wat zouden nu de voordelen van zo'n radicale aanpak voor beide partijen zijn? Voor Jordanië zie ik die als volgt: allereerst krijgt het een opening naar de Middellandse Zee, met de mogelijkheid daar een moderne haven aan te leggen. Het bevrijdt zich hierdoor met één klap van de verstikkende druk die zijn buren Syrië en Irak nu kunnen uitoefenen. Het verhoogt daarmee zijn momenteel nogal kleine kansen op voortbestaan als onafhankelijke staat zeer aanzienlijk, wat zonder twijfel ook een Israëlisch belang is.

Verder kan Jordanië zijn vluchtelingenprobleem voorgoed oplossen door overbrenging van de Palestijnse ‘beroepsrefugiés’ uit de jaren 1948-49 naar het nieuw verkregen gebied. Daar dienen overigens ook de vluchtelingen in de strook van Gaza heengebracht te worden, en uiteraard de 700.000 huidige Arabische bewoners van West-Jordanië.

De voordelen voor Israël zijn de volgende. In de eerste plaats krijgt het de door velen gewenste natuurlijke grens in het oosten. Men zou de vraag kunnen stellen of het in het tijdperk van de kernwapens en de raketten iets uitmaakt of men al dan niet een min of meer natuurlijke grens heeft. Het antwoord zou dan nee moeten zijn, maar de Israëli's denken uiteraard in eerste aanleg aan de verdediging van hun grenzen tegen guerillastrijders, zoals die van het vanuit Jordanië opererende Arabische ‘bevrijdingsleger’ El Fatah. Bovendien zou de nieuwe grens heel veel korter dan de huidige zijn, wat de afweer tegen infiltraties dienovereenkomstig zou vergemakkelijken.

Een tweede belangrijk voordeel voor Israël zou zijn dat het geen gemeenschappelijke grens meer zou hebben met het rabiaat vijandige Syrië, maar in het oosten en noorden alleen nog met een Jordanië dat heel wat stabieler zou zijn dan het nu is. Ongetwijfeld zou Syrië het er niet zo maar bij laten zitten, maar daarover later.

Het derde en waarschijnlijk grootste voordeel voor Israël zou de definitieve oplossing van het Palestijnse vluchtelingenprobleem zijn, waardoor een eind zou komen aan de belangrijkste, grotendeels kunstmatig door de Arabische landen in stand gehouden bron van vergiftiging van de politieke atmosfeer in het Midden-Oosten. Men vergete niet dat het lot van de vluchtelingen de Arabische landen steeds weer het voorwendsel bij uitstek heeft verschaft voor de permanente bedreiging van Israël.

Een gebiedsruil zoals hierboven voorgesteld zou voor Israël één aanzienlijk nadeel inhouden: het zou de directe controle verliezen over de bronrivieren van de Jordaan, een punt waarvoor voorzieningen onder internationale garanties getroffen zouden moeten worden.

Een voor Jordanië ongetwijfeld moeilijk te verteren brok zou het feit zijn dat het volledig afstand zou moeten doen van Jeruzalem. Deze bittere pil zou eveneens verguld kunnen worden door een internationale overeenkomst, die garanties zou moeten bieden inzake vrije toegang tot de heilige plaatsen, ook buiten Jeruzalem, voor zowel mohammedanen als christenen.

[p. 12]

Men kan er zeker van zijn dat een akkoord tussen Israël en Jordanië fel aangevochten zou worden door Syrië, Irak en waarschijnlijk ook wel Egypte, al zou ik me kunnen voorstellen dat dit zich alleen tot scheldkanonnades zou beperken. Ook de binnenlandse vijanden zouden het koning Hoessein niet gemakkelijk maken. Hij zou zich moeten ontdoen van de bovengenoemde El Fatah-strijders, en van de 10.000 Irakische soldaten die nu op Jordaans grondgebied gelegerd zijn. De grote mogendheden zouden evenwel niet mogen aarzelen om de uitvoering van een Israëlisch-Jordaanse overeenkomst te garanderen, als het kon mèt de Sovjet-Unie, als het moest ook zonder dat land.

Koning Hoessein zou zich in ieder geval niet het verwijt hoeven laten aanleunen als zou hij zijn land verkocht hebben. Hij krijgt immers minstens zoveel als hij geeft, weliswaar niet in vierkante kilometers, maar zeker in economische en politiek-strategische voordelen op lange termijn.

Een oplossing in bovenaangeduide zin zou zeker de steun krijgen van de gematigde Arabische landen zoals Libye, Tunesië, Marokko, Libanon en Saoedi-Arabië. Vooral het laatste land zou met een regeling die de positie van Jordanië versterkt zeer gebaat zijn, al was het alleen maar omdat het zijn olie-uitvoer via de transarabische pijpleiding (TAP) dan door het bevriende Jordanië naar de Middellandse Zee zou kunnen leiden, waardoor het onafhankelijk zou worden van Egypte (Suez), Syrië en Libanon. Van dit laatste land wordt overigens gezegd dat het al jaren zit te wachten op een eerste erkenning



van Israël door een Arabisch land, om zelf het tweede te kunnen zijn.

Wanneer ik deze ingrijpende regelingen in een paar zinnen neerschrijf, realiseer ik me natuurlijk wel de geweldige politieke en technische moeilijkheden, en ook de grote offers in het menselijke vlak die aan een dergelijke oplossing verbonden zijn. Noch van Israël, noch van Jordanië zou gevergd mogen worden dat ze de politieke en economische last van deze gebieds- en bevolkingsruil alleen dragen. Alle landen die belang hebben bij een duurzame vrede in het Midden-Oosten zouden niet alleen hun voile diplomatieke steun moeten geven, maar ook gezamenlijk het leeuwedeel van de kosten voor hun rekening moeten nemen. Dat zou een heel wat betere belegging zijn dan de wapenhulp die nu gegeven wordt.

Ik heb niet de illusie met het bovenstaande een wondermiddel aan de hand gedaan te hebben. Er zal hard voor gewerkt moeten worden, met name in het diplomatieke vlak. Waarom zou hier niet een rol voor Nederland weggelegd zijn? De sceptici onder mijn lezers zou ik nog willen verzekeren dat ik mijn ideeën getoetst heb aan die van onpartijdige en deskundige waarnemers, en dat geen van hen mij fantasterij heeft aangewreven, al twijfelde iedereen wel aan de haalbaarheid op korte termijn. Maar gezien de huidige dead-lock, en het daarmee verbonden allerminst denkbeeldige gevaar van een vierde gewapende botsing, lijkt mij het pousseren van de hierboven gesuggereerde methode om de impasse te doorbreken zeker de moeite waard.