Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 32]

Digging up the past
W. Verhoeven

Wie zoals ik jarenlang met zijn vader aan het opstellen van een stamboom heeft gewerkt, weet wat voor een moeilijke wetenschap de geschiedenis is. Bijna elke middag gingen we samen naar het archief. Zodra mijn vader hoorde dat ik mijn fiets uit de schuur haalde, riep hij mijn moeder bij zich. Ze moest zolang we weg waren de wacht houden bij zijn kamer. Hij was bang dat tijdens zijn afwezigheid onbekenden zich meester maakten van zijn aantekeningen die hij voor zijn historisch werk had verzameld. Maar ook mijn moeder vertrouwde hij niet. Ze mocht wel op een stoel in de gang zitten, maar nooit zijn kamer binnengaan. Soms vertelde hij me dat hij besloten had de deur af te sluiten; toch kwam hij er nooit toe zijn besluit uit te voeren, want wat hij nog meer vreesde dan ontvreemding van zijn studiemateriaal was vernietiging door brand. En hoe kon mijn moeder verhinderen dat al zijn aantekeningen in vlammen opgingen als de deur op slot zat? Dan liep hij liever het risico dat zijn levenswerk in handen viel van de archivaris, zijn grootste vijand, wiens hypothese over het ontstaan van de stad hij bestreed met al de kracht die in hem was.

Toch wilde hij niet dat die zonder enige strijd zijn doel zou bereiken. Als de vijand het huis zou binnendringen, moest hij een tot de tanden gewapende verdediging aantreffen. ‘Je zult sterven voor de wetenschap’ beval hij mijn moeder 's middags tijdens het eten. Hij leerde haar uit een boek over geweervechten, dat in de eerste wereldoorlog vaak door recruten werd geraadpleegd, hoe ze iemand met een dikke stok buiten gevecht kon stellen. Hij liet haar net zolang oefenen tot de gevechtshoudingen die ze op zijn bevel aannam geheel overeenstemden met de standen van de in tropenuniform gehulde soldaat op de foto's en ze mocht pas rusten als haar gelaatsuitdrukking even bloeddorstig was als die van de Atjehstrijder die model had gestaan.

Nooit heb ik mijn moeder horen protesteren, wel zag ik haar soms huilend en in zichzelf pratend in de tuin staan. Wanneer ik haar vroeg waarom ze zo deed, antwoordde ze dat ze het nooit zo goed zou leren als de soldaat op de foto's. Ze bezwoer me voor haar na te gaan of hij nog leefde. Misschien kon hij haar helpen dezelfde soepelheid te verwerven die zo treffend uit zijn houdingen bleek. Ze vreesde dat ze niet in staat was de vijand te verslaan, hoe goed ze getraind was. Steeds weer vroeg ze aan mijn vader haar te oefenen. Tot diep in de nacht hoorde ik mijn vader commanderen, mijn moeder gillen, stampen, springen. En nog had ze geen vertrouwen in zichzelf. Mijn vader zei dat ze wel tenger was maar over een geweldige kracht beschikte. Dit stelde haar enigszins gerust. Toch betrok ze altijd zorgelijk de wacht bij de deur.

Tijdens de tocht naar de stad las mijn vader, die bij me achterop de fiets zat, de aantekeningen voor die we de vorige dag hadden gemaakt, zodat we in het archief onmiddellijk verder konden gaan waar we waren opgehouden. Ik nam de doopboeken door, mijn vader de begrafenisboeken. Een enkele keer moesten we wachten omdat een bezoeker ons voor was geweest. Mijn vader klopte dan bij de deur van de archivaris aan en vroeg hem te spreken. Hij ontving ons altijd vriendelijk en informeerde nadrukkelijk naar onze vorderingen. Op een dag wilde hij ons niet binnenlaten, een van de ambtenaren legde uit dat de politieke omstandigheden zo veranderd waren dat de archivaris onmogelijk gesprekken kon voeren met mensen die uitsluitend belangstelling hadden voor hun eigen stamboom. Doordat wij geheel opgingen in de studie waren we niet op de hoogte van de politieke gebeurtenissen. Opstandelingen, vertelde de ambtenaar, hadden het regerend vorstenhuis verdreven en probeerden zich nu meester te maken van de steden. Ze hadden het vooral op de archieven gemunt, omdat ze het verleden geheel wilden uitroeien. Iedereen die van adel was, kon zijn afkomst maar beter voor zich houden.

Dit was voor mijn vader een aansporing harder te werken dan ooit. Hij probeerde me over te halen de hele dag met hem naar het archief te gaan, maar voor mijn ziekte moest ik 's morgens in bed blijven. Al die berichten over opstand maakten mijn moeder zeer ongerust en niet geheel ten onrechte. Meestal moesten we een grote omweg naar het archief maken, omdat er in de stad werd geschoten. De opstandelingen schoten van de daken op de vluchtelingen. In het begin reden er een paar ziekenauto's rond om de getroffenen op te halen, maar toen het bestuur van de stad in taxi's naar het zuiden

[p. 33]

van het land was gevlucht, bekommerde niemand zich meer om hen.

Het archief was spoedig het enige openbare gebouw dat open bleef. Het leek wel of iedereen opeens wilde weten van wie hij afstamde. De tafels in de studiezaal waren altijd bezet en soms moesten we bij de deur wachten voordat we ergens konden gaan zitten. De archivaris en zijn ambtenaren waren de hele dag druk in de weer. Ze hielden daarbij iedereen goed in de gaten. Toen een man die naast ons aan tafel zat, een blad uit een boek scheurde werd hij er onmiddellijk uitgestuurd. Hij groette mij en mijn vader nadrukkelijk, hij wilde ons zelfs een hand geven, maar daar kreeg hij niet de gelegenheid voor, want de portier die te hulp was geroepen duwde hem hardhandig naar de deur.

Deze gebeurtenis greep mijn vader zeer aan. Hij wilde weten wat er verder met de man was gebeurd. De portier gaf geen antwoord op zijn vraag; hij scheen de hele zaak vergeten te zijn. Dit maakte mijn vader nog ongeruster. Hij was niet bang maar de gedachte dat iemand door een kleine, verkeerde handeling verminkt of gedood kon worden, bracht hem tot wanhoop. Nog dagen daarna had hij het erover dat de man ons de hand had willen schudden, dat de portier hem naar de deur had gestompt, en dat hij op de gang iemand had horen gillen. Plotseling kon hij zich niet meer herinneren wat er nu precies gebeurd was. Hij riep me bij zich op de kamer, wees naar een pen en een stuk papier, dat hij op zijn tafel had gelegd en verlangde dat ik het hele voorval nauwkeurig beschreef. Dat was het dus, dat was het dus, zei hij, toen hij mijn verhaal had gelezen. Hij borg de beschrijving in een speciale map en zei: Ik kan niet meer met je mee gaan, jij zult alles alleen moeten doen. Hij gaf me de laatste aantekeningen die hij had gemaakt en beval me onmiddellijk te vertrekken.

Mijn moeder die zich met haar stok bij het tuinhek had opgesteld, nu ze niet meer boven op de gang hoefde te zitten, vroeg me uit te kijken naar de soldaat van het instructieboekje no 95, geweervechten. Er was weinig kans op dat ik hem zou ontmoeten. De opstandelingen hadden nagenoeg de hele stad in handen. Om het archief was hard gevochten. Er lagen veel lijken bij het hek en op het grasperk ervoor. Mannen in groene overalls waren een diepe kuil aan het graven. Eén met een geweer aan de schouder hield me staande en vroeg wat ik in het archief moest.

Ik vertelde dat ik historische gegevens verzamelde voor mijn vader, die afstamde van een onvrije boer. Aangezien dit niet indruiste tegen de wil van het volk, liet hij me doorgaan. In de studiezaal was het weer even druk als altijd. Er was nog één plaats vrij. Ik ging onmiddellijk zitten en begon te werken.

Wat er precies gebeurde weet ik niet, iemand aan het andere einde van de tafel werd door de ambtenaren van het archief van zijn stoel getrokken. De archivaris liep de gang op en kwam even later met twee opstandelingen boven. Ze pakten de man bij zijn benen en sleepten hem de zaal uit. In zijn rechterhand hield hij een stuk papier, met zijn linkerhand probeerde hij zich aan de poten van tafels en stoelen vast te grijpen. Toen hij langs me voorbij schoof, zag ik dat het dezelfde man was wiens hardhandige verwijdering uit het archief, een week geleden, mijn vader zo wanhopig had gemaakt.

Veel tijd om rustig te werken kreeg ik niet. Buiten klonken zware ontploffingen en er werd hard geschoten. Vanuit het raam zag ik dat de opstandelingen zich terugtrokken. De regeringstroepen omsingelden het gebouw en een kleine groep met de bajonetten op ging het archief binnen. De archivaris heette ze met zijn wijvenstem van harte welkom, toen ze de deur opengooiden en wees ze de bezoekers aan die niet de geschiedenis van het regerend vorstenhuis bestudeerden. We moesten achter elkaar de trappen af. Ze brachten ons naar de kuil die nog door de opstandelingen was gegraven. Daar sloegen ze ons er een voor een met een ijzeren staaf in. Ik kwam bij door het zand dat op mijn gezicht viel. Ik probeerde op te staan maar er was iets mis met mijn benen. Er lag een lichaam op dat met zand was bedekt. Er lagen er nog meer, kris kras door elkaar, sommige bewogen een beetje. Aan de overkant van me zat tegen de wand van de kuil een man met het hoofd tussen zijn knieën. Ik herkende hem onmiddellijk. Een uur geleden had ik hem op zijn rug langs me voorbij zien trekken. De soldaten die de kuil dichtgooiden, ontdekten dat ik nog niet dood was. Ze legden hun schoppen neer en gingen naar me staan kijken. Eén pakte zijn geweer. Hij blies wat zand of stof bij de trekker weg en richtte op me. De anderen duwden hem opzij. De soldaat die vlak bij me op de rand stond, maakte zijn gulp los en trok zijn lid eruit. Hij waterde in mijn gezicht. Aan het einde van de straat werd er geschoten. De soldaten lieten zich in de kuil vallen. Zodra het even stil was, kropen ze er uit en gingen weg. Toen ik uit de kuil kroop was het al donker. De man tegenover me riep dat ik hem moest helpen. Hoe kon hij denken dat ik hem alleen zou

[p. 34]

laten? Ik trok hem onder zijn oksels omhoog. Ze hadden hem in zijn buik geschopt: hij kon bijna niet meer lopen. Mijn fiets stond nog bij het hek van het archief. Ik zette hem er achterop en reed hem naar zijn huis.

Hij zei niets, alleen gaf hij zo nu en dan aan in welke richting ik moest rijden. We stopten voor een huis dat hel verlicht was. Een winkel ertegenover stond in lichterlaaie. Hij bracht me door een lange gang naar een kamer. Bij de deur verdween bij in het donker. Even later ging er een schemerlampje aan. Op een bed lag een dikke bleke vrouw met de ogen open. Ze begon zacht te fluiten. Dit is de wijs van ‘God verschijnt op de wolken’ zei de man, meestal zingt ze het, dan kun je de tekst verstaan. La tête est une salle des menus plaisirs. Ik citeer Lodewijk XVI. Van mij mogen ze alle adellijke rotzakken uitroeien, vermoedelijk ben ik zelf van adel, in het archief zijn stukken die dat kunnen bewijzen, maar veel zullen ze er niet meer vinden want de meeste heb ik al verscheurd. Laten we gaan zitten.

Ik nam plaats op een stoel naast een buffet dat vol stond met ingelijste foto's. Het waren dezelfde als in het instructieboekje no 95, alleen bruin en wat groter. Toen ik hem vroeg mijn moeder te komen onderrichten, schudde hij lang nee met zijn hoofd voordat hij antwoord gaf. Dat boekje is veel verspreid, zei hij, daarom begin ik er niet aan, de foto's zijn al duidelijk genoeg. Ik zou het ook niet kunnen, ik heb maar één jaar recruten getraind, daarna ben ik bij bureau werving gekomen. Met mijn vrouw heb ik nog wat in mijn vrije tijd geoefend. Het heeft haar geen goed gedaan. Ze ligt al jaren op bed met een rotte rug. Hoe dat moet als ze eerdaags deze kant van de straat in brand steken weet ik niet, maar misschien leren de vlammen haar wel lopen.

Ik zei dat ik thuis zou vragen of er bij ons geen onderdak voor ze was. Hij bedankte me hartelijk en vroeg me weg te gaan, want lange gesprekken vermoeiden hem.

Ik kwam later thuis dan anders. Mijn moeder stond in de tuin op me te wachten. Verder dan het hek durfde ze nooit te komen. Mijn vader zat boven voor het raam naar buiten te kijken. Hij tikte met zijn pijp tegen de ruit, soms hield hij dat een hele nacht vol. Toen ik zijn kamer binnenkwam schreeuwde hij dat ik te laat was, dat ik niet hard genoeg werkte. Zo kwam er nooit iets van zijn studie terecht. Wat had hij aan die paar aantekeningen, bladen vol moest hij er van hebben. Hij zweeg plotseling. Iets buiten trok zijn aandacht. Nog met zijn armen omhoog ging hij voor het raam staan.

[p. 35]

Aan de westkant van de stad laaiden de vlammen hoog op. Dat was wat hij het meest had gevreesd: brand in het archief. Verbijsterd ging hij op zijn stoel zitten. Ik mocht zijn kamer niet uit. Zodra het licht werd, moest ik gaan kijken wat er was gebeurd, zei hij.

Ik wilde helemaal niet weg. De hele nacht kon ik nu mijn vader vertellen wie ik had ontmoet. Steeds weer op een andere manier zou ik het zeggen totdat hij naar me luisterde. De beschrijving die ik voor hem had geschreven zou ik eerst voorlezen. Hij zou vragen wat dat betekende. Dan begon ik over onze onderzoekingen en over instructieboekje no 95. Dat was ik van plan, maar ik ging op de grond liggen en viel in slaap. Mijn vader maakte me wakker. Het was al bijna licht. Er liepen soldaten langs de weg voor ons huis. Het waren er 28. De laatste kroop op handen en voeten voort. Voor zo'n soldaat was zelfs mijn vader niet bang. Hij schoof het raam op en vroeg waar er in de stad brand was. De man draaide even zijn hoofd om en riep, we komen terug. Mijn vader wilde niet dat ik nog langer wachtte. Hij liet me een paar maal de titel van een boek herhalen dat ik voor hem moest meebrengen. Mijn moeder stond weer bij het hek. Ze huilde toen ik haar vertelde wie ik had ontmoet. Ze wilde bij me achterop de fiets, maar dat kon niet: mijn vader tikte tegen de ruit. Ik riep dat ik hem zou vragen met me mee naar huis te gaan.

Het archief was 's nachts voor de tweede keer in handen van de opstandelingen gekomen. Ze hadden alle huizen er om heen platgebrand. Het levenloze lichaam van de archivaris zat op de spijlen van het hoge hek vastgestoken. Mijn vader had gelijk gekregen met zijn stelling over het ontstaan van de stad.

In de studiezaal was alles overhoop gehaald. De kasten langs de wanden waren leeg, de hele catalogus van het archief lag op de grond. Aan een tafel zat een man bladen uit een boek te scheuren.

Ik heb hier op je gewacht, zei hij toen ik naast hem ging zitten. Het is toch maar beter dat ik met je mee naar huis ga, mijn vrouw haal ik later op. Hij frommelde de losgescheurde bladen in zijn zak en stond op. Twee partizanen kwamen de studiezaal in. Ze droegen groene bussen benzine, die ze over de boeken uitgoten. Ze zeiden dat we er uit moesten, want ze gingen sluiten.

Het kostte moeite om uit de stad te komen. Degene die niet fietste zat achterop. Het was een zware man. Ik was blij toen we voor het tuinhek stonden. Mijn moeder zat in de keuken op een stoel te slapen, met haar hoofd bijna in de schoot. Ik duwde het voorzichtig omhoog en kneep haar zachtjes in de wangen. Ze schrok wakker en keek mij en de man even met ontzetting aan, maar ze begreep onmiddellijk wie ik had meegebracht. Ze legde het instructieboekje met de zwarte linnen kaft op de tafel en ging de keuken uit. Even later kwam ze met de stok terug waarmee ze de kamer van mijn vader had bewaakt en legde hem naast het boekje. De lessen geweervechten konden beginnen. De instructeur vroeg of hij eerst wat te drinken kon krijgen. Ik bracht melk aan de kook en vulde er drie kopjes mee. We dronken het staande op. De man vroeg daarna of ze geheel vrij was in haar bewegingen. Mijn moeder trok haar armen uit de mouwen en maakte onder de jurk het korset los. Het zakte langs haar benen op de grond. De man pakte de dikke stok met beide handen vast. Hij ging vlak voor mijn moeder staan en sloeg net zolang op haar hoofd tot ze viel. Ze kroop langzaam als een krab onder de tafel. We gingen naar de kamer van mijn vader. Hij zat voor het raam met een boek in zijn hand. Ik haalde de beschrijving die ik over het voorval in het archief had gemaakt uit de kast en las hem voor. Mijn vader luisterde. Hij draaide zich om en lachte naar ons. De man ging naast hem staan en schoof het raam op. Ik wees naar iets op de weg. Mijn vader bukte zich. De man trok het raam naar beneden. Het kwam met een harde slag in de nek van mijn vader. Hij wilde opstaan maar kreeg weer een klap. Het duurde lang voordat hij in zijn stoel bleef zitten. Alle aantekeningen die mijn vader had gemaakt deed ik in kartonnen dozen en bracht ze naar de kelder. Ik goot er een blik benzine over uit en stak het pak met een lucifer aan. Een dikke rook die door alle naden omhoog steeg vulde het huis. Ik moest spoedig naar buiten want de vlammen sloegen er uit. Mijn fiets stond niet meer bij het hek. Hij was er op weggegaan. Het leek me beter te wachten totdat hij terugkwam. Dan konden we samen verder.

Tegen de middag stopte er een auto op de weg voor ons huis, dat al bijna verbrand was. Twee partizanen in burger en zonder wapens zeiden dat ze me moesten komen halen. Elke middag brengen ze me naar een man die geen militair is want als ik binnenkom, steekt hij zijn hand naar me uit die ik meestal mis omdat ik de afstand verkeerd schat. Hij verzoekt me op een bed te gaan liggen, zelf neemt hij plaats op een stoel aan het hoofdeinde. Steeds vraagt hij me waarom ik mijn ouders in de kelder heb verbrand. Als ik weer precies heb verteld wat er is gebeurd, beveelt hij me weg te gaan.