Hollands Maandblad. Jaargang 10 (246-257)

[p. 19]

God ziet Johnson, en andere fragmenten
K. van het Reve

God ziet Johnson en Johnson huilt. Johnson, waarom huil je? Vietnam, negers, Bobby... Huil niet, Johnson, alles komt goed! God komt bij Brezjnev. Brezjnev huilt. Waarom huil je, Brezjnev? De economische reforma, de intelligentsia, Tsjechoslowakije... Huil niet, Brezjnev, alles komt goed. Dan komt God bij Gomulka. Gomulka huilt. God zet zich naast hem neer en huilt mee.

Soort Mies-en-scène voor de Kiëvse radio. Beroemde mensen vertellen van hun vroegere heldendaden en wat zij op het ogenblik doen. Taras Kowaltsjoek komt op het scherm. Held van de Vaderlandse oorlog. En vertel eens Taras, wat heb je gedaan tijdens de oorlog? Och, niks bizonders. Ik heb een Joods gezin verborgen, en na de oorlog hebben die ervoor gezorgd dat ik een tweekamerwoning kreeg en dat mijn dochter aan de universiteit kon studeren. Mies enigszins van haar stuk gebracht door deze ongewenste bizonderheden. Goed, goed, Taras, en vertel nu eens wat je tegenwoordig zoal doet. Taras: ik verberg weer een Joods gezin.

Ontmoeting met een dichter. Hij denkt eerst dat ik tien jaar jonger ben dan hij, maar later blijkt dat hij uit 1923 is en ik uit 1921. Maar hij heeft vier jaar oorlog achter de rug, die hij toevallig overleefd heeft. Mijn vader is alleen maar uit de partij gegooid. De zijne is gefusilleerd. Van de jongens uit mijn klas zijn alleen de joden dood, en zelfs die niet allemaal. De jongens uit zijn klas zijn allemaal dood. Wij moeten zuinig op elkaar zijn, Karel, zegt hij, we zijn maar met zo weinig. Om mijn Amsterdamse pak en accent te verklaren word ik voorgesteld als ‘een dichter uit Estland’. Hij zegt: ik ben laatst in Tallin geweest. Toen we de riemen moesten vastmaken voor de landing werd ik zenuwachtig; ik had daarvoor 37 keer gevlogen en nog nooit de landing van een vliegtuig meegemaakt. Hij was desantnik, heeft een kontuzija gehad en maakt de indruk van een beetje dronken te zijn. Hij is alcoholist, en drinkt daarom al jaren geen druppel.

Het Autonome Joodse gebied Birobidzjan heeft de Leninorde gekregen. Waarom? Omdat ze verleden zomer geen tweede front hebben geopend.

Grote rij voor kaviaar. Er komt een officiële man en die zegt: joden uit de rij en naar huis, er is voor hen geen kaviaar. Joden weg. Daarna staat men een paar uur in de rij. Officiële man komt terug en zegt: zijn er hier ook bespartijnye? Naar huis, die krijgen niets. Alleen de partijleden blijven over. Na een uur staan zegt de officiële man: kameraden, u als communisten kan ik het wel zeggen: er is geen kaviaar en er komt ook geen kaviaar.

Majoor Pronin van de ‘organen’ loopt langs hotel; er ligt een man in ondergoed op straat, volgens omstanders uit het raam gesprongen. Pronin naar binnen, laat zich naar de kamer brengen waar die man uitgesprongen is. Treft daar Engelsman aan. Wat is er gebeurd? vraagt Pronin. Niets bizonders, zegt de Engelsman: ik deel een kamer met die Russische meneer. We gingen naar bed en ik hing, zoals dat bij ons te doen gebruikelijk is, mijn colbertje op een hanger. Mijn kamergenoot hing, zoals dat bij u gebruikelijk is, zijn jasje over een stoel. Ik hing, zoals dat bij ons gebruikelijk is, mijn broek over een hanger. Hij legde, zoals dat bij u gebruikelijk is, zijn broek onder zijn matras. We vielen in slaap. Er werd geklopt. Ik opende, zoals bij ons gebruikelijk, de deur. Hij sprong, zoals bij u gebruikelijk, uit het raam.

B.J. zegt naar aanleiding van Fedin: het is net watten. Helemaal niet slecht gemaakt. Chemisch volkomen zuiver en uitgebleekt. Maar als je het leest is het of je watten eet. Ruikt naar de apotheek.

Thomas Mann zegt in zijn Roman eines Romanes dat de oorlogsjaren een ‘moralisch gute Zeit’ waren: men wist waar men voor en waar men tegen was. Een van de akelige

[p. 20]

dingen in dit land is dat beulen en slachtoffers onherkenbaar vermengd en vaak identiek zijn. De mensen die in prachtige huizen wonen, premies krijgen, je met hun eigen auto laten halen als je bij ze eet, op feestjes naar voren geschoven worden en het regiem in het buitenland vertegenwoordigen, zijn vaak tegelijk de slachtoffers van het regiem. Het doet enigszins denken aan de feestavonden in Westerbork. De vader van Svjatoslav Richter is in 1941 doodgeschoten in Odessa, vanwege zijn Duitse achternaam. Richter treedt overal ter wereld op, maar men zegt dat hij gezworen heeft nooit in Odessa te zullen spelen. Ik ken twee dichters die met medailles uit de oorlog teruggekomen zijn en menig patriottisch vers op hun naam hebben staan. De een heeft na de oorlog vijf jaar gezeten omdat hij iets ten gunste van Duitse automobielen had gezegd. De ander las mij een gedicht voor over ‘de vrienden van zijn vader’, die tegenwoordig bij hem aan de deur komen en zeggen dat zijn vader zo'n beste vent was, en die niets deden toen diezelfde vader werd weggehaald. Een van de meest gevierde dichters is Tvardovski. In zijn laatste bundel staat een gedicht over zijn moeder die weggehaald werd en die in het kamp zei dat ze niet in het Siberische oerwoud wilde sterven, maar op het kerkhof thuis wilde liggen met berken en zo. De vrouw van Molotov zat in een kamp, toen hij zowat de machtigste man in Rusland was na Stalin. Hij durfde niets voor haar te doen. Laatst zag ik ze alle twee in de bioscoop. In een Amsterdamse bioscoop zouden zeker tientallen mensen hem hebben herkend, omdat zijn portret van tijd tot tijd opduikt, in boeken, kranten en tijdschriften. Hier is hij een unperson, zijn portret is al vijftien jaar nergens meer gezien. Ik liep vlak achter hem, en niemand keek naar hem. Alleen achter me hoorde ik een vrouw zeggen: niemand herkent hem. Marsjak vertelde aan V. dat er op een avond heel laat bij hem gebeld werd. Marsjak pakte zijn koffertje al want hij dacht dat ze hem kwamen halen. Het bleek Sjolochov te zijn. Hij was in de stad voor een of andere conferentie, was dronken - ‘hij is bijna nooit droog’ - en was bang geworden dat ze hem in zijn hotel zouden arresteren.

Uit de Chroestsjow-tijd: Chagall wil graag een tentoonstelling in Rusland hebben en wil zelf naar Rusland. Spreekt daarover met X. X. zegt dat dat best kan. Chagall neemt het mooiste Chagall-album dat hij heeft en tekent daar een fraaie opdracht aan Chroestsjow in. X. gaat naar Thorez die een briefje bijvoegt dat de grote Chagall in de oorlog zo goed is geweest en de Résistance geholpen heeft. Vinogradov, ambassadeur der USSR in Parijs, doet er nog een goed woordje bij. X. gaat naar Moskou, en geeft het hele zaakje aan de toenmalige hoogste partijman in kunstzaken. Die opent het album en vraagt X. of hij helemaal gek geworden is: allemaal door de lucht vliegende vioolspelende joden. Het album schijnt Chroestsjow nooit bereikt te hebben. Zo is het mij verteld, ik weet niet of het waar is.

Dorpsgek in Belaja Tserkov. Naam vergeten. Iets van Motele. Kon zeer goed rekenen en was goed in aardrijkskunde. Greep meisjes van achteren beet en werd daarom cycelov genoemd (‘tietenvanger’). Werd toen de Duitsers kwamen opgehangen. Samen met hem werd opgehangen een jood die in de eerste Duitse bezetting zeer goede zaken gedaan had en de bij de komst van de Duitsers wegvluchtende joden toeriep: waarom vluchten jullie, de Messias komt.

J. vertelt dat hij van A., de schoonzoon van Ch., de ware toedracht heeft vernomen van de scène in de V.N., waarbij Ch. met zijn schoen op de lessenaar sloeg. Die scène trof destijds de hele wereld door zijn bizarre ongemanierdheid: als teken van protest tegen wat hij hoort trekt iemand zijn schoen uit en slaat daarmee op tafel. Maar zo was het niet helemaal volgens A.: Ch. had nieuwe schoenen aan, die hem knelden. Hij had ze onder tafel uitgetrokken en hield op het moment dat hij kwaad werd juist één schoen in de hand. Zonder er verder bij na te denken sloeg hij met die schoen op tafel. Het verhaal leek mij geloofwaardig.

In de film Fahrenheit is het ontroerend hoe die mensen al die boeken uit het hoofd leren. Hoewel in een onmogelijke, fantastische wereld geplaatst, zal deze film de eerste decennia niet in de Sowjet-Unie vertoond worden, al was het maar omdat er hier analoge gevallen zijn. Solzjenitsyn schreef in het kamp zeer korte verhalen, een soort gedichten in proza, die hij uit het hoofd leerde en die sommigen van zijn medegevangenen ook uit het hoofd kenden. Boecharin schreef enige dagen voor zijn arrestatie een brief aan de ‘nieuwe generatie van partijleiders’ en liet zijn vrouw de tekst uit het hoofd leren. Dat heeft zij gedaan en zij heeft die tekst nu op schrift gesteld. Er is nu inderdaad een nieuwe generatie van partijleiders aan het bewind, maar het tragische voor Boecharin is dat zij niet eens begrijpen waar die brief over gaat. Ander geval: Nadja Mandelstam, die de

[p. 21]

gedichten van haar man uit het hoofd leerde en het ongepubliceerde deel van zijn werk door het regiem van Stalin, Chroestsjow en Brezjnev heenbracht, tot het door Struve in Amerika gepubliceerd werd. Dertig jaar lang bestonden sommige van de grootste gedichten van de Russische literatuur alleen maar in het hoofd van een opgejaagd joods vrouwtje.

B. vertelde over hooggeplaatste heren die het ‘plan’ van een grote uitgeverij moesten goedkeuren en in de war raakten omdat er nu eens van ‘Einstein’ en dan weer van ‘Eisenstein’ sprake was. Zelf ben ik er getuige van geweest dat een door de partij tot hoogleraar aan de Moskouse universiteit benoemde ignorant een lezing hield en beweerde dat Tolstoj met Vojna i mir niet oorlog en vrede bedoeld had, maar het andere woord mir, dat ‘wereld, gemeente, dorpsgemeenschap’ betekent. Deze man wist niet dat die twee woorden voor 1918 verschillend gespeld werden, en dat zijn vreemde veronderstelling gelogenstraft werd door de titel van het boek.

De toestand van professor K. is zo, dat hij niets mag publiceren. Hier en daar publiceert hij toch: onder een schuilnaam. Wel heeft men zijn naam gehandhaafd als mederedacteur van een grote wetenschappelijke uitgave, omdat het anders in het Westen in de gaten zou lopen, waar alle vakgenoten hem kennen. Maar het leuke is, dat in diezelfde uitgave K.'s naam niet genoemd mag worden, zodat in het kritisch apparaat van deze uitgave niet verwezen mag worden naar K.'s publicaties.

Anecdote over Papoea's, die Engelsman, Fransman en Rus gevangen genomen hebben en gaan opeten. Laatste wens toegestaan. De Engelsman graag nog een whisky. Fransman wil nog één keer van de kruk gaan. Rus wenst het volk toe te spreken. Verzoeken ingewilligd. Fransman gaat van bil, Engelsman drinkt, Rus spreekt het volk toe: kameraden, hebben jullie revolutie gehad? Nee, antwoorden de Papoea's. Hebben jullie collectivisatie gehad? Nee. Industralisatie? Nee. Het vijftigjarig revolutiejubileum? Nee. De viering van de honderdvijftigste geboortedag van Karl Marx? Nee. Waarom zijn jullie dan zo bloeddorstig?

Stakingen komen voor, ook na de gebeurtenissen in Novotsjerkassk. Bijvoorbeeld op de ZIL-fabrieken. Overheid reageert altijd eender: onmiddellijk mensen uit het Centraal Comité erheen. Alle eisen ogenblikkelijk ingewilligd. In de daarop volgende weken raddraaiers een voor een gegrepen, overgeplaatst naar buiten Moskou wegens chuliganstvo, tunejadstvo of dergelijke vergrijpen. Daarna toestand van voor de staking hersteld, of nog beroerder.

V. kwam voor de oorlog, als kind, aan huis bij de L.'s. Hij was bevriend met T. De L.'s woonden waar nu de bioskoop ‘Stootbrigadier’ is. Zeer veel wachtposten moesten gepasseerd worden. V. kwam er alleen

[p. 22]

in als de L.'s van te voren bij de eerste wachtpost een propusk hadden laten klaarleggen. Documenten laten zien etc. De laatste post ging mee in de lift, leverde hem af op L.'s verdieping, en nam hem daar de propusk weer af. Bij het huiswaarts gaan moesten de L.'s eerst naar de wacht bellen die dan met propusk het bezoek kwam afhalen. De L.'s mochten geen levensmiddelen in een gewone winkel kopen (magische vrees van de overheid voor vergiftiging van de volkscommissaris van buitenlandse zaken). Zij kregen periodiek verzegelde voedselpakketten van de NKVD. Soms werden bepaalde artikelen vergeten, zodat men een hele avond thee zonder suiker dronk.

Theodorakis is vrijgelaten. B. zegt: toen ik van de BBC hoorde dat de Pen-club vrijlating had gevraagd van Daniel, Sinjavski, Ginzburg, Galanskov en Theodorakis dacht ik: zullen de bundelaars daar op dit verzoek net zo reageren als de bundelaars hier? Maar nee: die daar lieten Theodorakis vrij. Er is verschil.

A. over promovendi: beste kerel, je moet zo'n proefschrift eenvoudig dicteren, desnoods op de band. De promovendus kan het dan thuis uitwerken. Je krijgt op die manier met veel minder moeite een veel beter proefschrift.

A. bezocht omstreeks 1939 Pasternak om van hem een aanbeveling los te krijgen die hem in staat zou stellen te studeren aan het literatuurinstituut. Vriendelijk ontvangen. ‘Vertel, A., wat doe je?’ ‘Och, ik schrijf gedichten’ (Hij schreef in die tijd, om zijn kansen op toelating tot het instituut te vergroten, gedichten ‘omdat gedichten makkelijker te schrijven zijn dan romans of verhalen of toneelstukken’). ‘Wat zeg je me daar? Zjenja! (tot zijn eerste vrouw) Hoor je dat? A. schrijft gedichten. Maar lees ons dan eens wat vóór!’ A. reciteert enige gedichten. ‘Maar dat is práchtig, maar dat is gewéldig!’ A. moest met alle geweld blijven slapen. 's Nachts deed hij geen oog dicht. Misschien waren die gedichten niet zo slecht als hij zelf dacht? 's Morgens aan het ontbijt was Pasternak heel vriendelijk. ‘Vertel eens, A., wat doe je zoal?’ ‘Och, ik schrijf gedichten...’ ‘Gedichten? Zjenja! (tot zijn eerste vrouw) A. schrijft gedichten! Maar lees ons dan eens wat vóór!’ A. weer voorlezen. En weer: ‘Maar dat is gewéldig! Maar dat is práchtig!’

De bekende literatuurhistoricus Belinkov (auteur van een zeer interessante monografie over Tynjanov, en van een hoogst interessant boek over Joeri Olesja, waarvan een hoofdstuk in een tijdschrift gepubliceerd is) heeft uitgerekend, dat ‘van 1826 tot 1906, van de dekabristen, met wie de politieke processen in Rusland beginnen, tot de processen van de deelnemers aan de revolutie van 1905, er wegens politieke misdaden drie en veertig mensen terechtgesteld zijn. Dat is 0,54 terechtgestelden per jaar. Als dat zo doorgegaan zou zijn, dan zouden er in de volgende dertig jaar, tot 1937, 16,25 mensen terechtgesteld zijn. Maar de sowjetmacht heeft ons van de gruwelen van de terreur verlost!’ Belinkov beroept zich bij deze statistieken op het ‘Encyclopaedisch woordenboek’ van F. Pavlenkov, tweede verbeterde druk, Sint Petersburg 1907, aanvullingsdeel, s.v. ‘Russische politieke processen’, p. 2982-2984.

Je loopt op straat en je ziet de woorden ‘Slava velikomu sovetskomu narodu’. De idiote indruk die dat op een enigszins belezen mens moet maken. Ten eerste is de leuze zelf idioot, in zijn barbaarse zelfverheerlijking: de passanten zelf behoren tot dat volk. Voor een keertje is zoiets aardig, zoals ‘Leve het zilveren paar!’ op de spiegel of ‘Hoera, Miepsje is jarig!’ Maar om voortdurend met zoiets geconfronteerd te worden moet erg zijn. De vergelijking met Westerse reclame gaat niet op, want ten eerste prijst die reclame bepaalde goederen aan en niet b.v. het Nederlandse volk, en ten tweede is hij niet serieus bedoeld. Politieke leuzen ziet men bij ons weinig, en zij geven uiting aan bestaande meningen: Johnson moordenaar, Indonesië los van Holland - nu! Fascisme is moord, Colijn verdwijn, weg met de regering-Beel, Republiek! etc. Religieuze leuzen hebben het voordeel dat zij veelal niet op aardse zaken betrekking hebben en bovendien vaak zo oud zijn dat zij hun smakeloos karakter hebben verloren: het kruis of de woorden Soli deo gloria ergeren menigeen, maar zij brengen geen doffe wanhoop te weeg, zoals Roem aan het grote sowjetvolk.

De collectivisatie: de neiging van een dictatuur om een maatschappelijke orde in te stellen die slechts door dictatuur gehandhaafd kan worden. Zo verschaft de dictatuur zich een raison d'être. Dictaturen die de kapitalistische economie niet of nauwelijks aantasten (fascisme, nationaal-socialisme) zoeken het in het voeren van oorlogen, het uitroeien van bevolkingsgroepen.

[wordt vervolgd]