Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 14]

Als je je lichaam maar niet verroert
Dick Walda

Doodstraf voor Lages. ‘De Bijzondere Raad van Cassatie heeft arrest gewezen in het proces tegen Willy Lages. In de zeer uitvoerige overwegingen van het arrest kwam de Raad tot de conclusie, dat het beroep tegen de sententie van het Bijzonder Gerechtshof te Amsterdam - waarbij de doodstraf was uitgesproken - moest worden verworpen. De Raad refereerde zich in zijn arrest ten dele aan de overwegingen, welke hebben gegolden in de zaak Rauter. In het arrest sprak de Raad van de ‘geweldige omvang’ van de ‘grote misdadigheid’, waaraan Lages zich had schuldig gemaakt. Voorts gewaagde het arrest van ‘uiterste laaghartigheid’, van het leiding geven aan een ‘officiële organisatie van sluipmoorden’ en van ‘het op grote schaal zonder vorm van proces uit de weg ruimen van talrijke personen’. (Courantenbericht 12-7-'50).

Er zijn nog niet veel mensen aan het begin van de jaarlijkse vier-mei-stoet. Maar degenen die kwamen namen de paraplu mee. Van verre lijken zij op een nog niet naar rechts gericht bataljon infanterie, gehuld in regencapes. Hoewel, soldaten hebben geen bloemen bij zich, dunne in papier gehulde bosjes die verregenen. Een vrouw met band roept: ‘In rijen van vier’. We zetten ons schoorvoetend in beweging. Het regenscherm van een schuin naast mij lopende dame voert druppels op mijn hoofd. Als ik heel voorzichtig de paraplu een weinig opzij druk, beziet ze me met minachting.

Bij het eerste monumentje, bijna op de hoek van de Marnixstraat, waar ik eens rijen meisjes in witte gymnastiekpakjes bezig zag met knuppelzwaaien, probeert iemand een bosje bloemen aan een daar in de muur bevestigde spijker op te hangen. Maar de bloemen blijven niet tegen de muur kleven. Daarom worden de bloemen op de grond gelegd. Er liggen daar reeds boeketten tussen verregend boterhampapier.

Langs de kant staan mensen te kijken. Hoe hoor je eigenlijk in zo'n stoet te lopen? De armen flink zwaaiend, of de handen in de al natte zakken?

Bij het Weteringcircuit veel meer wit, geel en rood. De bloemen worden veelal neergelegd door kleine meisjes, die door hun ouders even de stoet worden uitgestoten.

Opzij van het circuit komt een luid in zichzelf sprekende figuur nader. Bij de stoet blijft hij staan, kijkt er langs en roept luidkeels: ‘Leve de dooien!’ Hij maakt een hoera-beweging met de rechterhand. Een agent van politie - je ziet hem denken: dit is een duidelijk geval van verstoring der openbare orde - geeft de vrolijke baas een opdonder, waardoor hij languit op het gras terechtkomt.

We komen bij een kruispunt, dat me elke keer als ik passeer herinnert aan mijn oude vriend Vossie, een op Pum-Pum gelijkend mannetje uit de strip ‘Eric de Noorman’. Vossie was gebrekkig, hij bewoog zich voort op twee krukken. Hoe dat zo gekomen is, vraag het me niet. Toen we vrienden waren kwam het nooit bij me op daarnaar te informeren. Zelf mocht hij graag de spot drijven met het gekruk. Fraaiere verhalen dan Vossie vertelde moeten nog verzonnen worden. Hij kreeg een oproep zich te melden voor de keuring, teneinde ingelijfd te worden bij het Nederlandse leger. Daartoe diende hij, evenals andere landgenoten van 18 jaar, zich te melden op het keuringsadres. Een kwestie van vijf minuten, dacht Vossie optimistisch en hij hipte 's morgens vroeg naar het opgegeven adres. Hoewel hij iedereen terstond zijn krukken toonde, moest hij toch de gehele dag het ritueel van de keuring bijwonen. Toen hem laat in de middag werd meegedeeld dat hij afgekeurd was, wilde Vossie precies weten waarom dat dan wel was. ‘Toch niet om m'n krukken hè?’ vroeg hij quasi-verontwaardigd. En daarna kwam er ruzie...

Op een dag zo triest als deze, moesten Vossie en ik samen eens een begrafenis bijwonen. Hoewel we onze nette pakken aan hadden besloten we, vanwege de ongelukkige tramverbinding, per fiets te reizen. Vossie zou op de bagagedrager plaatsnemen. Nadeel was, dat hij daar op die bagagedrager geheel machteloos zou zijn en afhankelijk van mij. Elke keer als ik stopte, kondigde ik dat dan ook van te voren aan. Om het

[p. 15]

rustig te houden, besloot ik de grachtenroute te houden en zo af te zakken langs de Amstel. Werd er gestopt, dan greep Vossie zich met de ene hand aan mij vast en omklemde met de andere beide krukken.

Bij deze kruising was het, dat een grote vrachtwagen geen rekening met ons hield. Ik remde op het laatste moment en vergat Vossie te waarschuwen. Zo kwam het, dat hij hulpeloos op de grond terecht kwam. Ik kwakte m'n fiets neer en probeerde hem omhoog te helpen. Aanvankelijk meende ik dat hij - omdat zijn rug op en neer schudde - huilde. Maar dat was niet zo.

Inmiddels waren enkele voorbijgangers genaderd. Terwijl ik Vossie aan het schoonkloppen was begon men mij toe te spreken. ‘Vuile schoft! Ken je wel, een kreupele van de sokken rijden!’ ‘Iets beschadigd jongen? Heb je pijn?’ vroeg men aan Vossie. Maar die kon alleen maar neeknikken.

De algemene haat van de omstanders richtte zich in volle kracht op mij.

‘Dat ze jouw soort in het verkeer loslaten,’ vond een oude man die mij verachtelijk stond op te nemen.

‘Maar, mensen...’ begon ik.

‘Nee, niks te maren, je moet niet beginnen te slijmen!’

‘Ken je wel, die stumper nemen!’ werd er geroepen.

Het werd Vossie allemaal een beetje teveel. Met een rooie kop hipte hij naar de overkant. Ik had inmiddels mijn fiets opgeraapt en wilde verdwijnen, maar een padvinderachtige jongeman begon aan mijn bagagedrager te trekken.

‘Man, je hebt het verkeerd’, zei ik nu verontwaardigd. Ik probeerde me nogmaals terug te trekken. ‘Jammer dat we geen smeris zien, brok a-sociaal’, hoorde ik schreeuwen.

Ten derde male besloot ik over te steken, maar een tot dusverre zwijgzame man koelde z'n woede door een flinke trap tegen het achterwiel te geven, dat sindsdien een slag vertoonde. Vossie stond, de lachtranen van zijn gezicht vegend, op me te wachten.

[p. 16]

We lieten de omstanders in de grootst mogelijke verwarring achter, toen ik Vossie weer op m'n bagagedrager hees en wij samen een kleine wuif maakten naar het publiek. Bij het kerkhof kochten we seringen. Het was de tijd er voor, dat weet ik nog.

Ik ontdek in de Vijzelstraat twee paardekoppen tegen de muur, omdat ik naar boven kijk om te zien of er mensen achter de gordijnen staan te gluren. De twee paardekoppen, met daar tussenin een ruif met hooi, moeten er al jaren hangen, maar ik zie ze deze avond werkelijk voor de eerste keer. Bij de Dam ontbindt de stoet zichzelf. Er staan honderden mensen langs de kant. Kennissen herkennen elkaar, doorbreken de stoet, wisselen groeten, zijn in druk gesprek, halen even snel herinneringen op. Er hoeft nog niet gezwegen te worden. Ik hoor iemand roepen: ‘Hoe gaat het met Gerrit? Istie al uit het ziekenhuis?’ tegen een vrouw vlak voor me. Zij maakt een pessimistische veegbeweging, die voldoende zegt. Gerrit ligt nog steeds in het ziekenhuis.

Triester dan op deze avond kan het niet worden. De muziek, die wordt gespeeld door mannen in donkere pakken, hoeft van mij niet. De mensen rondom me leven nu naar de twee minuten toe. Ze concentreren zich, gaan er voor staan.

In de straat, waar ik vroeger woonde, gingen we ieder jaar om deze tijd buiten spelen om niets van de herdenking te hoeven missen. In die dagen werden er in de straat hele competities georganiseerd. Favoriet was slagbal met rondjes. Ouders keken toe vanuit de vensterbank, kussentje onder de armen. Dat gebeurde ook altijd op de avond van de vierde mei, nadat men de kinderen van te voren instructies had gegeven. Als de lantaarnpalen gingen branden moesten we doodstil blijven staan. Ik kan me niet herinneren dat ik ook iets herdacht in die jaren. Het enige wat ik deed was aan buurvrouw Lemme denken. Haar zoon was in de oorlog doodgeschoten.

Vroeger leken twee minuten veel langer te duren. Ik presteerde het eens - dat kwam zo uit met het spel dat we deden - gedurende de gehele herdenking op één been te blijven staan. Want, dachten wij, als je maar in precies dezelfde houding staat als het lichtje aanfloept, dan is het goed. Daarom bevochten we eens fel en heftig dikke Cobi die tijdens de twee stille minuten had staan stuiteren met een bal.

‘'t Mag, 't mag best’, riep ze. ‘Als je je lichaam maar niet verroert mag alles!’

Ik sta als een vreemde tussen de vreemden. Toch peilen we samen het verleden. Ik heb een leeg oorlogsverleden. Een Mof heeft eens aan m'n moeder gevraagd waar m'n vader was. Ze zochten hem. Maar zoiets is niet genoeg om te herdenken.

Als het dan eindelijk stil geworden is zie ik plotseling de foto weer voor me, een foto over de volle breedte van een pagina in een geïllustreerd tijdschrift.

Twee galgen. Aan een ervan hangt een jonge vrouw, misschien nog een meisje. Het lijkt alsof ze een glimlach op de lippen heeft. Daarnaast een jongen, met een smal en smekend gezicht. Hij kijkt in de richting van de Duitse soldaten die klaar zijn met hun werk. Ze dragen petjes. Ze hebben de helmen afgezet, om welke reden dan ook. De jongen heeft de mond een weinig geopend. Zijn handen zijn met een dubbel koord op de rug vastgebonden. De Duitser rechts, waarvan ik een gedeelte van het gezicht kan zien (hij draagt een bril met licht montuur) kijkt vol aandacht naar de vrouw. Dan is er nog de officier die zorgvuldig de strop heeft gesteld. Om zijn middel draagt hij een koppelriem, met linksachter (dat klopt, hij is links, want met de linkerhand regelde hij ook de strop) een pistoolholster. De jongen heeft een pet op. Hij lijkt iets te vragen.

Als ik terugkom in de beregende wereld is het acht uur twee. De burgemeester - ambtsketen om - roept de toehoorders op zich te bezinnen. En ik denk aan de radioreporter van de KRO die laat op een avond omriep: Luisteraars, zoals u begrepen zult hebben weigert de heer Lages ook maar enig commentaar te geven. Ook zijn vrouw is niet bereid voor de microfoon te spreken. De dorpsbewoners hier zijn bijzonder gebelgd over de invasie van Nederlandse persmensen. Gelukkig vonden we de wasbaas, die vlakbij de heer Lages woont, alsmede de behandelende geneesheer bereid enige woorden te zeggen.

Lages, Befehlshaber der Sicherheitspolizei und des SD, Haupt Aussenstelle Amsterdam und Zentralstelle für jüdische Auswanderung 40-45, opdrachtgever voor het uitvoeren van o.a. 7 veemmoorden, 9 brandstichtingen en 372 moorden in Nederland, wil niet voor de microfoon. Dat komt, omdat hij nog een beetje ziek is. Bovendien heeft hij lang genoeg gevangen gezeten, hij heeft zijn straf gehad. Dat vond de minister van justitie tenminste. Die minister, zou hij eigenlijk een bedankbrief van Lages gekregen hebben?

De enige die het weten kan is de man met de ambtsketen om, die juist het trapje van het spreekgestoelte afloopt.