Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 3]

[245]

De schilder en zijn brood
W.D. Kuik

Ik draag mij op vandaag te kopen een landschap in spinaziekleur
uit Windstilte van E. du Perron

Een maand of twee geleden ontving ik een uitnodiging om op het congres van kunsthistorische studenten een inleiding te houden over de kunstkritiek. Ik was er op mijn manier verguld mee en ik bied daarom betrekkelijk openbaar mijn verontschuldigingen aan dat ik niet op de uitnodiging inging, zelfs de brief niet beantwoordde. Gebrek aan tijd, het organiseren van een tentoonstelling, het bijeenrapen van een verschimmelde atelier-inboedel hielden me te veel bezig; daarnaast heb ik nog een heilige graal angst, spreken in het openbaar ligt me niet.

Ondertussen heeft het motto van dit congres me mede bezig gehouden. De kunsthistoricus en zijn brood, daar draaide het dit jaar om. Men schijnt, zoals ik vernam, tot de conclusie te zijn gekomen dat er voor de kunsthistoricus geen brood zal zijn. Een pak van mijn hart, want het zou toch al te dwaas worden als er voor kunsthistorici brood is, terwijl de kunstenaars in het algemeen op een houtje bijten. Wellicht kan men de volgende keer die zaak eens bekijken, de historie van het brood en de kunst, eveneens een veelzijdig en boeiend onderwerp.

Men kan er de mannaschilderijtjes bijhalen, eventueel de bedelbrieven van de meester van het afgesneden oor, het vlot van de Medusa, het banket van Rousseau, het hondje van Wols, de opgezwollen benen van Tjichakoff, die toch zonder laarzen begraven is, of het briefkaartje mij enige tijd geleden onder ogen gekomen, gericht aan de schilder Rinsema uit Friesland, geschreven te Hannover, voor 1940:

Lieber Herr Rinsema,

‘Viel werk aber kein centen’

Kurt Schwitters

Men had op het genoemde congres o.a. willen bekijken of er voor de kunsthistorici een mogelijkheid bestond ingeschakeld te worden als critici bij dag-, week- en andere bladen, ik maakte dit ten minste op uit de aan mij gerichte brief.

Hier werd gedacht aan de befaamde twee vliegen in één klap: de kwaliteit van de meestal erbarmelijke kunstkritiek zou ermee gediend zijn en de boterham van de kunsthistoricus kan zo vergroot worden, enfin het hollandse drama van de boterham en de goudzoeker, drama dat zich in de dakgoot van de heer Dadelpracht afspeelt.

Ik hoop niet dat de gedachte ingang vindt; al te veel uitvreters bemoeien zich reeds met de kunst, kunstcritici kunnen slechts recht uit de roodomrande oogjes kijken als ze eenzelfde risico lopen als de schilder.

Schrijven over levende schilders en hun schilderijen is niet erg, mits men als een halve gare, een dwaas, een oplichter, een idioot wordt beschouwd. Gebrevetteerden zijn hier niet van node, niet op hun plaats, de gewichtigheid wordt te groot. Apollinaire was in zijn tijd per slot eerder een dief dan een dichter, en Baudelaire een opiumschuiver die te dure zijden hemden droeg en een lastige gek als Meryon geduldig aanhoorde, nou ja geduldig, daarover zijn correspondentie.

Kort en goed, kunstcritici met diploma, zodat ze altijd en immer gelijk hebben, zie ik als een groot gevaar, heer laten wij het bij de reproduktieboeken houden en de musea, zij stichten kwaad genoeg, en sla de kunstcritici met blindheid en drankzucht opdat ze nooit geteld zullen worden.

Er is op het ogenblik te Utrecht een tentoonstelling die aardig aansluit bij de kop van dit stuk, schetsen en voorstudies van Modigliani. Op zichzelf is het een slechte tentoonstelling met maar heel weinig behoorlijke

[p. 4]

werken van de schilder. Dat doet hier echter minder ter zake dan dat de collectie voor zo ongeveer f 2.000.000 verzekerd is, en dan gaan toch de oogjes wel knipperen als men aan het leven van de schilder denkt.

Nu heeft Modigliani niet uitsluitend door geldgebrek en onderwaardering een rampzalig bestaan gehad. Evenals b.v. Jarry heeft hij vrij bewust zijn ondergang gezocht, wellicht heeft het te maken met de idee schuldig te zijn eenvoudig omdat men bestaat, het te helder inzien van de absurditeit van het leven etc. In ieder geval hij kwam niet onbemiddeld in Parijs aan en genoot in het begin een aardig zakgeldje via zijn moeder; er zijn luiziger omstandigheden te beschrijven waarin een schilder zijn carrière begon, Soutine b.v.

M. leefde als een dandy, gooide zijn ook weer niet al te volle beurs over de balk. Hij noemde dit, het zich ontdoen van de burgerlijke staat. Zijn drankzucht en het gebruik van verdovende middelen zijn zeker een onderdeel geweest van bovengenoemde wijze van ontwikkelen. Buitendien, hij stond niet alleen met zijn houding, het was een hele familie van kunstenaars die zich min of meer op deze wijze van de been trachtte te krijgen. Men zocht de armoede, de ellende, de afgrond, om in extase te raken, ondervindingen op te doen die de middelmatig levende mens zelden kan ontmoeten; maar voor dergelijke ontmoetingen betaalde men tol.

Die familie kan men terugvinden in de herinneringen van de schilder Schapiro, in 1960 uitgekomen bij Flammarion te Parijs. Herinneringen aan Montparnasse, Le Montparnasse du Dôme et de la Rotonde, zegt Jean Cassou in zijn voorwoord. De schrijver noemde zijn herinneringen La Ruche. La Ruche heet laten we zeggen de wijk waarin La Rotonde staat. Het was een soort apartje, tegen de fortificaties aan, vrij landelijk, zeker aan het einde van de 19e eeuw. Daar streken dan tegen 1900 de eerste kunstenaars neer.

Het begon met een beeldhouwer, Alfred Boucher, een goedaardige zonderling, weinig talentvol, die toch zijn schaapjes op het droge had gekregen en ter plaatse op een braakliggend terrein een ateliercomplex liet neerzetten. Het gebouw kwam van de wereldtentoonstelling van 1900, het had daar gestaan als La Rotonde, Pavillon des Vins, en het bleef niet bij dit Pavillon: ‘Autour de l'immense ruche, le propriétaire a construit - principalement à l'aide de matériaux provenant de l'Exposition - d'autres bâtiments, solides et fait mais d'apparence assez fragile. Ces bâtiments, décorés, par endroits, de corniches torturées de style “métro” au-dessus de quelque porte fortuite ou d'une fenêtre avare, d'un bas-relief ou de quelque autre ornement, ont un air naïf, humilié, modeste et comme écrasé par la misère. Le portail ajouré, en fer forgé, donnant sur le passage isolé, semble être celui d'un château ou d'une riche propriété, comme si cette existence à petit bruit, au sein de la capitale, se déguisait par plaisir. En fait, ce portail avait servi, naguère, d'entrée, lors de l'Exposition Universelle de 1900, au Palais de la Femme. La disposition désordonnée des bâtiments rappelait celle des décors de théâtre abandonnés et formait des coulisses, des recoins, des impasses. Les sentiers, garnis de gravier, de bancs de pierre et de massifs de fleurs, se donnaient des allures d'allées. Il y avait l'allée “d'Amour”, celle “des Tilleuls”, l'allée “du Trône” - qui menait vers les cabinets faits de planches - et aussi celle des “Fleurs”. On y trouvait encore une allée des “Trois Mousquetaires”, une dite du “Jardin Beau-Metz” - modeste hommage au sous-sécretaire d'Etat aux Beaux-Arts qui inaugura la Ruche et tant de laides statues encombrant les rues et les places de Paris’.

Boucher had het bedoeld als een toevluchtsoord voor kunstenaars die een weinig de harde maatschappij wilden ontvluchten. Ze zijn er gekomen: Léger, Zadkine, Laurens, Archipenko, Moïse Kogan,

[p. 5]

Epstein, Modigliani en nog vele anderen. Eén ding hadden ze gemeen: ze waren straatarm of ze werden het. In plaats van een kunst- en vakantiekolonie werd het een kunst- en havelozenkolonie. Maar Louis Jouvet speelde er toneel met zijn groep Action d'Art, Cendrars schreef er o.a. zijn Dix-neuf poèmes élastiques:

‘La Ruche
Escaliers, portes, escaliers
Et sa porte s'ouvre comme un journal’ etc.

En daar heeft ook Modigliani de hele reeks tijdgenoten geschilderd: Max Jacob, Cendrars, Cocteau, Laurens, Rivera, Bakst. Het maakte hem een onvergetelijk schilder.

Men kan meer bronnen raadplegen als men iets van de achtergrond van zijn leven wil begrijpen zonder direct te vervallen in de bekende handboeken, die overigens uitstekend zijn: Pfanstiell, Ceroni, Jedlicka enz.

Ik denk b.v. aan Les Montparnos, een geval waar ik toevallig tegenaan liep. Het zit in een reeks die nooit goed gelopen heeft, vierkante goudgele uitgaven ‘Le livre de Demain’, prijs drie en een halve franc, antiquarisch ± 50 cent. Ze zijn altijd met aardige houtsneden verlucht, en het opdikkende espartopapier doet mij plezierig aan - er zitten, naast een troep leesvoer, enige heel aardige boekjes bij, b.v. Les Amours d'un Poète van Barthou, de minister te Marseille gesneuveld, de houtsneden zijn in dit geval houtgravures naar tekeningen van Victor Hugo.

Dit Les Montparnos is niet goed, vrij vervelend realistisch, wat gedikt gedaan. De schrijver, Michel Georges-Michel, lijkt me een klein, niet goed uitgevallen, te laat geboren broertje van Charles Louis Philippe (1877-1909) (Bubu de Montparnasse, Le père Perdrix, Lettres de jeunesse o.a.), een schrijver die veel ophad met de verdrukten, een z.g. lyrisch realisme hanteerde, volgens de handboeken tenminste. Hoe dan ook, Philippe is een soort beroemdheid en Georges-Michel daarvan de schaduw.

Maar naast het te theatrale heeft de tekst van Les Montparnos hier en daar reportagekanten en naïeve trekken die het als historisch document belangrijk maken. Buitendien is het een sleutelroman, de hoofdpersoon Modrulleau is Modigliani, en ook zijn tijdgenoten spelen er in mee, en het is uitgekomen in 1923, even na de dood van Modigliani. De illustraties zijn van Touchagues. Bij elkaar reden genoeg voor Modigliani-liefhebbers om het eens te bekijken.

Men zou, om af te komen van de minder verteerbare kanten van Georges-Michel, nog een Nederlands verhaal kunnen lezen. Het heet Een voorbereiding, het is de geschiedenis van Kristiaan Watteyn, die o.a. de moderne kunst zoekt te Parijs, d.w.z. eigenlijk op zoek is naar Murger, en dat in 1925. Ook hier, het speelt nu in Montmartre, beschrijvingen van kunstenaars in bedrijf, maar vrij ironisch en wat mij betreft met een grote werkelijkheidszin voor het wel en niet tragische:

‘Gisteren geschreven, vandaag geschreven. Ik kom op gang. Vanmiddag Pradier opgezocht. Hij was bezig aan een terrakottabuste naar de foto van een overleden gewichtenheffer, buste door de famielje besteld. Hij was afgetrokken, bijna stuurs; ik heb mij van mijn kant niet veel vriendelijker kunnen voordoen; wij hebben elkaar na enkele woorden verlaten. Zou hij mij wan-

[p. 6]

trouwen? voelen dat ik niet een arm artiest ben, de ware broeder niet in Bohemen?’

Het is wonderlijk dat Du Perron, die geen enkele kijk had op schilderkunst, zoals algemeen beweerd wordt, zo veel kijk heeft op beeldende kunstenaars, en niet alleen in dit verhaal spelen de artiest en zijn kunst een rol, maar ook in enige gedichten en hier en daar in zijn kritische cahiers komt hij m.i. vrij scherp uit de hoek over deze zaken. Men krijgt de indruk dat hij in het algemeen huiverig stond tegenover de soort, een huiverigheid die hij ook vertoonde ten opzichte van het toneel en de grote acteur.

Nu is het mogelijk te stellen dat de schilder en de acteur niet zover van elkaar afstaan. Het gebaar b.v. is iets dat beiden nodig hebben voor hun kunst. Schilderen is naast een zaak van kijken, ook een kunst van het gebaar (Appel, action painter, deze schilders gaan er zelfs direct van uit). Dr. Navatril, psychiater, stelt in zijn studie over schizofrenie en kunst de mogelijkheid dat tekenkundige begaafdheid niet in de eerste plaats een eidetische, maar een kinetische aangelegenheid is.

Mij is het vaak opgevallen - en dit is wellicht de zaak waar Du Perrons tegenzin om draaide - dat veel schilders talentvolle toneelspelers zijn, in het dagelijks leven erg theatraal optreden, goed kunnen imiteren, en vaak in hun kleding een zucht naar vertoon uitleven.

De fluwelen baret, de gele schoenen, de grote gestrikte das, het is niet helemaal een sprookje, reist u maar eens de Nederlandse kunstmarkten af, hoewel het is waar tegenwoordig zijn het vooral de kunstnijveren die er uit gaan zien als artistieke kerstbomen. Goed, maar dat is nu ook kunst. 1800 jaar met de werkmansvoorschoot aan, als we tenminste bij Christus beginnen, is geen grapje, dan wil je wel eens anders.

Dat Du Perron een afkeer van theater en schijn had, kan men met vette letters in zijn In deze grootse tijd lezen (pag 109). ‘Hetisvoor mij een uitgemaakte zaak en heeft met estetiese maatstaven niet veel uitstaande: de literatuur is onder de kunsten superieur, omdat het de enige is, die veroorlooft om met een minimum van teater (trukage, schijn) een maximum van menselike ondervinding over te brengen.’

Ik weet niet of Du Perron gelijk heeft met zijn keuze, ik heb van huis uit veel plezier in schilderijtjes, maar in ieder geval heeft het hem behoed voor een al te rooskleurige kijk op de persoon van de artist, hetgeen echte liefhebbers nogal eens overkomt. Buitendien zet het de bewering over zijn gebrek aan inzicht op wat losse schroeven. Per slot van rekening ziet hij duidelijk, dat het in de schilderkunst o.a. om de schone schijn gaat, en de theaterkant van de kunstenaar is hem niet ontgaan.

Een van de studies op de door mij gesignaleerde Utrechtse tentoonstelling is een portret van Paul Guillaume.

Paul Guillaume was een vriend van Modigliani, een kunstkoper en handelaar. Hij heeft veel gedaan voor het brood van de schilders. Daarom vind ik het nodig dit artikel te besluiten met een beknopte biografie van deze in 1934 gestorven liefhebber; 42 jaar oud werd hij.

Zijn optreden als kunstmanager begon tegen 1914 en gedurende de eerste wereldoorlog organiseerde hij enige opzienbarende exposities, o.a. van Derain (1916), Chirico (1918) Vlaminck, La Fresnaye, Modigliani, Utrillo. Hij startte aan de Avenue Villiers; in 1923 trok hij naar Rue de la Boétie.

In die tijd kwam hij in contact met dr. Alfred Barnes, een Amerikaanse miljonair die hij een uitgelezen collectie moderne schilderijen bezorgde. Hij introduceerde b.v. Soutine bij de verzamelaar. Het waren doeken die hij in Europa niet kwijt kon, omdat de Europese verzamelaars het te weinig speculatief materiaal vonden.

Paul Guillaume was niet alleen kunsthandelaar. Hij publiceerde een studie over Negerkunst in 1917 samen met Apollinaire, hij speelde uitgever, gaf een tijdschrift uit: Les Arts à Paris. Tussen 1918 en 1933 verschenen er 20 nummers van. Het eerste nummer werd gevierd met een soirée in zijn galerie waar onder meer Satie optrad. Het derde nummer herdacht Apollinaire, juist gestorven. Aan het vierde nummer werkte o.a. de tekenares Nathalie Gontcharova mee; een jaar geleden trof ik haar nog aan bij ‘de Eend’ in Amsterdam, met een gedateerd maar opvallend stuk, tussen vele anderen.

In zijn tijdschrift schreef Paul Guillaume vele artikelen over beeldende kunst onder evenveel pseudoniemen: o.a. Louis Troème, Victor de Kervodec, Captain W. Redstone, Le Nègre Bleu, Le Reporter, Collin d'Arbois, Docteur Alemby, Colonel Bonardi, Jacques Villeneuve, La Direction, Bisa Paju, Le Triangle Rouge. Een Stendhaliaanse hoeveelheid schuilnamen.

In 1966 werd P.G. herdacht met een expositie in de Orangerie te Parijs. Schilderijen uit de Collectie Walter, voorheen Paul Guillaume.

Modigliani leerde hij al vroeg kennen, zo tegen 1914-1915, als ik me niet vergis. Eens betaalde hij ‘un crème’ voor M., maar hij

[p. 7]

had er maar één besteld, want hij had niet genoeg geld. De schilder bood hem daarop een tekening aan, La Violoniste. Dergelijke anecdotes houden de moed erin, want ze ontstaan nu nog, ondanks verzekeringsbedragen van f 2.000.000 voor studies die in ellende zijn gemaakt, ondanks de tulpenhandel in kunst.