Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 14]

Wissenschaftler aller Länder, ereinigt Euch!
Leopold de Buch

De verschijning van Le défi américain, van Jean-Jacques Servan-Schreiber, heeft ondanks een werkelijk massale verkoop in Frankrijk niet de discussie uitgelokt die er logischerwijze het gevolg van had moeten zijn: over de mate waarin de socialistische theorie nog toepasbaar is op de feiten.

Ik bedoel niet dat de problematiek van de relatie tussen het socialisme en de werkelijkheid in het boek zelf aan de orde wordt gesteld; de weinig relevante opmerkingen van Servan-Schreiber over La Gauche zijn voornamelijk een illustratie van de manier waarop hij de eigenlijke politieke aspecten van zijn onderwerp vermeden heeft.

Wat ik nog meer niet bedoel is dat een dergelijke discussie niet allang achterstallig was voordat Le défi américain geschreven werd. De omstandigheden die deze problematiek opleverden bestonden al jaren, en niet-socialisten als Raymond Aron hebben al op een veel vroeger tijdstip de aandacht op hun bestaan gevestigd en geprobeerd om er conclusies aan vast te knopen.

Wat ik wel bedoel is dat de status van Le défi américain een soort analogie vertoont met die van Uncle Tom's Cabin in het midden van de 19e eeuw: niet een theoretische verhandeling of een politiek tractaat, maar een populaire tekst waarin een bepaalde evidentie voor grote groepen mensen toegankelijk wordt gemaakt, namelijk de evidentie dat de Amerikaanse levensstandaard veel sneller stijgt dan de Westeuropese (om maar te zwijgen van de rest van de wereld), en vooral de evidentie dat daar over een afzienbare tijd onherstelbare consequenties aan verbonden zijn. Het is daar dat de eerder genoemde problematiek, de mate waarin de socialistische theorie toepasbaar is op de realiteit, onvermijdelijk aan de orde komt, of zou moeten komen, want het heeft er meer en meer van dat het socialisme beschouwd wordt als een koninkrijk dat niet van deze aarde is.

Le défi américain is voor zover ik weet nog niet in het Nederlands verschenen, maar de inhoud is in grote lijnen bekend: in de Amerikaanse samenleving zijn zich veranderingen aan het voltrekken die niet meer een kwantitatief maar een kwalitatief karakter beginnen te krijgen; het betreft minder en minder een materiële voorsprong, als wel een take-off in een nieuwe industriële samenleving, met welvaart, vrije tijd, wetenschappelijke ontwikkeling en macht op een schaal die nooit eerder en nooit ergens anders bestaan heeft. Er komen nog allerlei details aan te pas die op zichzelf betekenisvol zijn, zoals het kleiner worden van de verschillen tussen de inkomens, de ontwikkeling van de publieke sector en de daarmee gepaard gaande teruggang van de privé sector, het verschijnen, op de sleutelposities in de economie en als grote werkgevers, van stichtingen zonder winstmotief en het wetenschappelijk onderzoek, etc. etc.

Ik geloof niet dat er reden is om deze voorstelling van zaken in twijfel te trekken, en dat is bij mijn weten ook tot dusver door geen enkele specialist op dit terrein gedaan.

Ook is het niet houdbaar om deze hoge levensstandaard voor te stellen als een produkt van de exploitatie van anderen, als een welvaart gebaseerd op uitbuiting. De oorzaak van die welvaart is de machine en de wetenschap. Ik kan mij niet voorstellen dat iemand gek genoeg is om vol te houden dat de levensstandaard in Amerika hoog is en snel hoger wordt als gevolg van - noem maar op: de Vietnamese oorlog, de discriminatie tegen de negers, etc. Het is ongetwijfeld ondanks deze dingen. Dat er mensen zijn die aan de oorlog verdienen heeft niets te maken met de nu al meerdere malen becijferde verliezen en dervingen op nationale schaal, en aan de rassendiscriminatie ontbreken vrijwel alle lucratieve aspecten; de negers in de V.S. vertegenwoordigen geen goedkoop industrieproletariaat en zijn, voor zover arm, voornamelijk een groep die de industriële ontwikkeling vertraagt door zijn gebrek aan koopkracht. En dus bedraagt het Amerikaanse per capita inkomen een veelvoud van het Europese en verdient een New Yorkse vuilnisman f 660 per week. Per week.

Waar het om gaat is dat een hoge levensstandaard moeilijk beschreven kan worden

[p. 15]

als een onsocialistische doelstelling, terwijl de richting van de eerder beschreven andere ontwikkelingen in de V.S. ook coïncideren met datgene waar het socialisme op die gebieden naar streeft; voor de post-industrial society die in Amerika voor de deur staat is moeilijk een andere naam te vinden dan welvaartsstaat, en het zal duidelijk zijn in welke betekenis le défi américain (het begrip, niet het boek) een défi is aan de socialistische politieke economie.

De onderwerpen die in Le défi américain (het boek, het begrip) aan de orde komen zijn precies die onderwerpen waarmee het socialisme zich bezighoudt; de socialistische doctrine zou op de vele specifieke vragen en dilemma's die er in geformuleerd worden (en die aan specialisten al veel eerder bekend waren), de antwoorden om zo te zeggen klaar hebben moeten liggen, moeten beschikken over een duidelijke houding tegenover hen, een gedefinieerde strategie om ze te benaderen. Maar dat is niet het geval. Het is moeilijk om vol te houden dat de klassieke socialistische doctrine bij het bepalen van een houding tegenover zulke technische kwesties nog van enig nut is; datgene waarover die doctrine zich duidelijk uitspreekt is in die kwesties niet meer te herkennen, de manier waarop het in de problemen aanwezig is, is te ingewikkeld geworden.

Het is er naar mijn overtuiging nog wel in aanwezig, en die overtuiging lijkt mij op het ogenblik de enige zinnige vorm die een socialistische overtuiging kan hebben; dit in tegenspraak met degenen die doen of er geen vuiltje aan de socialistische lucht is, en zeer in tegenspraak met degenen die uit de bestaande situatie willen afleiden dat socialisme onmogelijk is; de efficiency van het economische apparaat is volgens hen de enige realiteit, vreemd aan zoiets als een voorafgaande keuze, aan een filosofisch uitgangspunt dat onderscheidt tussen doel en middel. De technocratie wordt wel af keurenswaardig gevonden omdat het iets met techniek te maken heeft, de techniek die ons bedreigt, die de mens verplettert, etc. Maar wat mij betreft is een technocraat alleen een technicus die niet in staat of niet bereid is om het politieke karakter van zijn instructies te onderkennen. Het volhouden dat de moderne economische complicaties vreemd zijn aan ideologie - dat wil zeggen, in laatste instantie, aan onze eigen intenties - lijkt mij een vorm van mysticisme, dat zoals alle mysticisme berust op de neiging om moeilijkheid te verwarren met onkenbaarheid, om een probleem van grote ingewikkeldheid te vereenzelvigen met een mysterie. De recente vogue voor pragmatisme is in werkelijkheid de ontkenning van een positivistische wereldbeschouwing, het is een afstand doen van het beginsel dat door redelijk en doelbewust te handelen de consequenties van die handelingen beheerst en geanticipeerd kunnen worden. Het is wat het pretendeert niet te zijn: een soort religie; immers het veronderstelt dat door te handelen zonder geprojecteerd doel, maar afgaand op de onmiddellijke nuttigheid van afzonderlijke aanpassingen, uit het totaal ‘vanzelf’ een voor de mens wenselijke en optimaal voordelige situatie voort zou komen, wat gelijk staat met een geloof in verlossing en voorbeschikking.

Het socialisme daarentegen is een wetenschappelijke theorie; die pretentie geldt niet voor het doel, maar voor de middelen om het te bereiken. Maar een wetenschappelijke theorie dient rekenschap te geven van de realiteit, en niet omgekeerd. Als het tegenwoordige pragmatisme (geen relatie met het pragmatisme van James, Schiller of Dewey, en eigenlijk een verkeerd woord) zich voorstelt om met de werkelijkheid om te gaan zonder last te hebben van een theorie, dan is er iets voor te zeggen in het socialisme meer en meer een poging te zien om met de theorie om te gaan zonder last te hebben van de werkelijkheid.

Wat dit betekent is dat de theorie zich niet met de feiten en beschikbare inzichten mee heeft ontwikkeld, en dat de bruikbaarheid van die theorie zo langzamerhand beperkt is tot feiten en verhoudingen die niet meer bestaan. De prevalerende houding daartegenover is te doen of ze nog wel bestaan.

Vandaar de enorme nostalgie die in de socialistische gelederen bestaat naar de heroïsche dagen van het verleden, toen het nog duidelijk was waar men voor, en waar men tegen moest zijn: een wereld van arbeiders en een wereld van kapitalisten, van proletariaat en reactie, in tegenstelling tot de huidige werkelijkheid waarin die begrippen zoek zijn, verschoven, vermengd, onidentificeerbaar geworden; het is nu eenmaal onmogelijk om de kop af te hakken van een beest waar geen kop meer aan te herkennen is.

Dat betekent niet dat er geen organen meer zijn die die functie verrichten, maar dat de fysiologische kennis ontbreekt die in staat zou stellen om deskundige anatomische observaties te verrichten. De fysiologische kennis heeft geen gelijke tred gehouden met de mutaties van het beest, en dat is des te verwonderlijker omdat die mutaties voornamelijk het gevolg zijn van ingrepen van de fysioloog zelf.

De socialistische theorie staat, anders ge-

[p. 16]

zegd, geen adequate interpretaties meer toe van de huidige veranderde samenleving, en het opmerkelijke daarvan is dat het socialisme zelf de voornaamste oorzaak was van die veranderingen; geen enkele theorie bevond zich in een zo gunstige positie om die veranderingen te voorzien en er zich bij voorbaat bij aan te passen. Le socialisme meurt d'avoir gagné, schreef Raymond Aron, en deze uitspraak lijkt mij alleen maar aanvechtbaar als met gagné bedoeld wordt: zich verwezenlijkt. Het socialisme heeft zich niet verwezenlijkt, maar het heeft ongetwijfeld gewonnen, in de betekenis dat bepaalde verhoudingen, en een bepaalde materiële ellende in onze samenleving niet alleen verdwenen, maar zelfs vergeten zijn. Zo volledig vergeten dat het al niet eens als een gevoelloosheid meer klinkt om over sommige nu nog bestaande materiële ongemakken te spreken in termen van socialistische revindicaties van 50 jaar geleden. Als het socialisme niet in kan zien dat die strijd gewonnen is in onze samenleving, en dat het zwaartepunt van de socialistische revindicaties onherroepelijk naar andere, abstractere gebieden verplaatst is, dan is er inderdaad reden om te zeggen dat het socialisme bezig is te sterven aan zijn overwinning.

En er is reden om te vrezen dat veel socialisten dit inderdaad niet in willen zien. Socialisme voor mensen met volle magen is nu eenmaal gepreoccupeerd met andere onderwerpen dan voor mensen met lege, of behoort dat te zijn, en zelfs het nadenken over de problemen van delen van de wereld waar de magen leeg zijn wordt in geen enkel opzicht doelmatiger gemaakt of dichter bij een reële oplossing gebracht door te pretenderen zelf ook een lege maag te hebben; te respecteren is het evenmin als een remedie tegen de schuldgevoelens die de werkelijke staat van zaken wakker roept. Het is ook terug te voeren op schuldgevoelens om in een consequent socialisme-voor-rijke-landen een soort verraad aan de derde wereld te zien; die derde wereld wordt er ook niet mee geholpen, zomin als de hongerende kinderen van India er belang bij hebben dat Pietje wordt gedwongen om zijn bord leeg te eten als hij geen trek meer heeft. Het geeft de mensen een door niets gerechtvaardigd gevoel ‘iets gedaan te hebben’, dat van adequatere reacties af doet zien.

Was het socialisme zelf een van de voornaamste factoren van verandering, een andere voorname factor is de al eerder aangeroerde van wetenschap en techniek. Met elkaar zorgden zij voor de verandering bij uitstek waar de klassieke socialistische doctrine geen betekenis aan weet te geven: het verdwijnen van de arbeider.

Er is op dit ogenblik in onze maatschappij al nauwelijks een werkelijk proletariaat meer; er is geen helderziendheid voor nodig om te voorspellen dat er binnen afzienbare tijd geen arbeiders meer zullen bestaan. Dit is voor iedereen duidelijk die de moeite neemt om er over na te denken, behalve voor de socialisten, uit eerbied voor de overgeleverde teksten. Nederige intellectuelen beven nog steeds voor de banvloek dat zij ‘het contact met de werkende massa’ verloren hebben, en overtuigen zichzelf dat hun ‘petit-bourgeois-achtergrond hun inzicht in de klassenstrijd onzuiver maakt’.

Het is een van de vele voorbeelden van vasthouden aan visies die 50 of 30 jaar geleden betekenis hadden, en die nu bezig zijn die te verliezen. Met de veranderende status van de arbeider is zijn beroemde instinctief juiste inzicht in politieke verhoudingen steeds onbetrouwbaarder geworden, en het wordt tijd dat iemand eens de moed heeft om te zeggen dat arbeiders op weg zijn om de meest geborneerde, conformistische, kleinburgerlijke en racistische groep te worden die er in onze maatschappij te vinden is. Dat is in zekere zin niet eens een met de orthodoxe denkbeelden strijdige visie: de arbeiders zijn bezig te veranderen in middenstanders, en hebben voor hun nieuw gevonden middenstands-preoccupaties een fanatisme dat dat van de oorspronkelijke middenstanders nog overtreft.

Het is de moeite waard om na te gaan welke groep mensen in een aantal recente specifiek politieke situaties het ‘zuiverst’ gereageerd heeft. Er zijn dozijnen voorbeelden te vinden, maar een van de meest spectaculaire was de Algerijnse onafhankelijkheidsoorlog, een periode die ik hier in Frankrijk meegemaakt heb. De enige groepen bij wie sprake was van een prise de conscience waren de intellectuelen en de studenten, waarvan een zeker aantal ernstige moeilijkheden en zelfs meer geriskeerd heeft. De arbeiders hebben zich in die tijd voornamelijk onderscheiden door racisme en van een duidelijke stellingname, laat staan actie, is nooit sprake geweest. Iets dergelijks geldt trouwens op het ogenblik wat betreft de oorlog in Vietnam, waar geen arbeider zich druk om maakt. De enigen die dat doen zijn studenten en intellectuelen, al of niet vervuld van complexen of ze nog wel contact met de werkende massa hebben.

Het is wonderlijk dat het socialisme nog maar steeds niet inziet wie haar toekomstige aanhangers zijn, en waaruit de toekomstige ‘werkende massa’ zal bestaan. Daar is nog een argument van koud realisme aan ver-

[p. 17]

bonden, en dat is dat binnen afzienbare tijd de werkelijke macht van de samenleving niet langer bij de arbeiders zal berusten. De machtige arm van vroeger zal moeten gedogen dat het raderwerk rustig doordraait, onafhankelijk van zijn wil, en het vermogen om dat raderwerk (dat ook nauwelijks een raderwerk meer is, maar meer wat in de electronica een netwerk wordt genoemd) stil te zetten zal voortaan bij een andere groep berusten - een reus die zich zijn macht nog niet bewust is, om met Friedrich Engels te spreken (hoewel men met Friedrich ook Duits kon spreken).

André Gorz behandelt in een hoofdstuk van Le socialisme difficile (Parijs, Le Seuil, 1967) de afwezigheid van een bestaand model van een ‘socialisme voor ontwikkelde landen’ als een van de oorzaken van een soort desinteresse, van een gevoel van onbetrokkenheid en machteloosheid, en hij betoogt dat de beschikbare modellen van het Sowjet-Russische, via het Joegoslavische tot het Chinese, voor ons niet werkelijk overtuigend kunnen zijn omdat die vormen van socialisme nog de sporen dragen van allerlei harde noodzaken, het opleggen van beperkingen aan behoeftes, het onderdrukken van vrijheden op diverse gebieden, etc. etc.

Gorz beschrijft dit als een obstakel in het algemeen, maar het lijkt mij dat dit in het bijzonder van kracht is voor intellectuelen en technici, voor de groep kortom waaruit een toekomstig socialisme zijn kracht zal moeten putten als het nog een rol van betekenis heeft te spelen.

Intussen is er nog iets anders wat Gorz er niet bijzegt, en dat is dat al het ascetisme van de bestaande modellen van socialisme weliswaar voor de meerderheid van de bewoners van de westelijke wereld een obstakel is, maar op een zeker soort mensen integendeel een enorme aantrekkingskracht uitoefent, en dat er een innig verband bestaat tussen deze aantrekkingskracht en de meergenoemde schuldgevoelens. Het is daarom dat dergelijke vormen van socialisme, die in het verband van onze maatschappij redelijk gesproken een absurditeit zijn, in ons deel van de wereld beschikken over een aanhang van masochisten en religieuze zelfbestraffers.

Dit verschijnsel, belachelijk gemaakt door Plumyène en Lasierra in Le complexe de gauche - zij het ontdaan van iedere context - is van respectabele omvang en een verdere factor in het onderhouden van een kloof tussen ideologie en realiteit in het socialistische wereldbeeld. Op gevaar af dat ik de hele weldenkende gemeente tegen de draad in aai, zal ik er voor alle duidelijkheid bij zeggen dat deze inslag voor mij belichaamd wordt in iemand als Régis Debray en de eredienst die rond zijn figuur is ontsproten. Het gaat niet alleen om psychologische details als de relatie met zijn ouders en spe-

[p. 18]

ciaal met zijn moeder, zijn verzoek aan het tribunaal om zo streng mogelijk gestraft te worden (2/11/67), zijn wens om aan de zijde van Guévara te sneuvelen (12/10/67), zijn uitspraak dat de guerilla een ‘onherroepelijke lotsbestemming is’ (17/10/67), zijn verklaring dat ‘de dood van Guévara voor hem (Debray) een mystieke belevenis was geweest, en onweerstaanbaar het lijden van Christus voor hem had opgeroepen’ (3/11/67) en nog allerlei verdere omstandigheden van deze aard, maar het gaat ook om de voortdurende coïncidentie van dergelijke drijfveren met de eerder genoemde nostalgie naar de vroegere verhoudingen waarin ‘het socialisme nog zin had’, waarin het ‘nog mogelijk was om ideeën in daden om te zetten’, etc. en de daaruit voortkomende neiging om het denken te beperken tot de delen van de wereld waar die vroegere verhoudingen nog bestaan. Al of niet door naar die regionen toe te gaan om er ‘la lutte révolutionnaire comme signification de l'existence’ te vinden, wat overigens nog iets anders is dan de houding van morbide Debray-vereerders die hun martelaarsaspiraties alleen via tussenpersonen bevredigen.

De gedachte dat het toepassingsgebied van het socialisme beperkt zou zijn tot de gebieden waar die vroegere, duidelijke verhoudingen nog bestaan, zou impliceren dat het als theorie van de samenleving tekortschiet. Het is een manier om cerebrale complicaties te vermijden; het is objectief moeilijker en het biedt minder emotionele gratificaties om in de politieke context van bv. Frankrijk een zinnige vorm van handelen te vinden, maar het is de enige houding waaraan die andere delen van de wereld op een concrete manier iets kunnen hebben, en het is en passant ook de enige voorwaarde waarbij een intellectueel een adequaat gebruik maakt van de faculteiten waarnaar hij zich laat beschrijven: zijn intellect.

Régis Debray was, of liever gezegd is, een agrégé in de filosofie, gespecialiseerd, zoals hij voortdurend zijn ouders voor de voeten wierp, in het marxisme-leninisme. Het is mij niet uit het hoofd te praten dat de derde wereld er geen steek mee opschiet als een agrégé in de filosofie zich aan de zijde van Guévara zou laten doodschieten, en dat hij de wereld een grotere dienst zou bewijzen met een adequate theorie over de manier waarop het marxisme-leninisme van toepassing is in de geïndustrialiseerde maatschappij dan in een gedeelte van de wereld waar er geen agrégation in de filosofie voor nodig is om uit te maken wie de goodies zijn en wie de baddies. Wie (of wat) het bij ons zijn, dat is een van de belangrijkste vragen die op het ogenblik beantwoord kunnen worden, en zo is men weer bij le défi américain terug. De enige adequate reactie op de drama's die mensen als Régis Debray bewegen is te beletten dat Amerika het monopolie over welvaart, wetenschap, techniek, communicaties en macht verkrijgt, want daartegen is beslist geen protest-song en geen lutte révolutionnaire comme signification de l'existence opgewassen.

Bij een ingewikkelde maatschappij hoort een ingewikkelde theorie. Een dergelijke theorie zou van toepassing moeten zijn op de realiteiten waarmee de specialisten die zich op de sleutelposten van die maatschappij bevinden te maken hebben, voor hen verstaanbaar moeten zijn in de taal van hun environnement en hun manier van denken. Het is een formulering van het socialisme in die taal, die ontbreekt. Wetenschappelijke onderzoekers, technici, computerspecialisten, specialisten in management science - ‘technocraten’, zouden de ruggegraat van La Gauche moeten zijn met dezelfde vanzelfsprekendheid als vroeger de arbeiders. Als dat onmogelijk is, dan is er reden om Raymond Aron gelijk te geven en te zeggen: le socialisme est mort d'avoir gagné.

Maar de theorieën van Aron zelf zijn de evidentie dat dit niet het geval is, zoals het duidelijk is dat het socialisme - d.w.z. het beheersen van de vorm van de samenleving - niet bereikt is. Socialisme in die betekenis is een soort sociale wetenschap, alleen daarvan te onderscheiden in uitgangspunt: nl. het toepassen van wetenschappelijke kennis om de wereld naar onze hand te zetten, en om de grenzen van het mogelijke te overzien. Er bestaan op dat gebied monumenten van kennis - bijvoorbeeld een studie als The Authoritarian Personality van Adorno, waar ik elders al enige malen over geschreven heb - waaruit de socialistische theorie maar hoeft te putten. Een van de geheimen van le défi américain is ook niets anders dan de hoge ontwikkeling van de sociale en manageriale wetenschappen in de V.S., wetenschappen die op hun beurt weer op diverse manieren wortelen in socialistische uitgangspunten (zoals bv. The Authoritarian Personality.

Ik wacht met ongeduld op de dag dat wij geregeerd zullen worden door computers; het is een dag die mij niet de minste angst inboezemt, integendeel. Het zal de dag zijn waarop twee waandenkbeelden evident worden: dat een complexe feitenmassa omgewerkt kan worden tot beslissingen door middel van een computer zonder programma (‘pragmatisme’) of door middel van een programma zonder computer (‘socialisme’).