Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 3]

[241]

Archeologie van een drijfveer
Ethel Portnoy

De meeste mensen die zich weren in de politiek worden bewogen door vervoering. Ik heb iets tegen vervoering. Voor passie kan ik voelen, maar vervoering vervult mij met achterdocht, het geeft me het gevoel dat het de uitdrukking is van onopgeloste persoonlijke conflicten, geprojecteerd op de buitenwereld.

De redenen voor de enige politieke handeling ooit door mij begaan hadden niets te maken met vervoering. Het was meer iets als de resultante van mijn houding tegenover een aantal analoge, maar strikt gesproken onverwante belevenissen, die afgedraaid zouden kunnen worden in chronologische volgorde zoals een film. Een zwart-wit film, om een bête woordspeling te maken.

1934. Ik ben zeven jaar oud. Een tante die werkt als bordenwaster in een plaatselijke cafetaria neemt mij mee om een jonge negerin te bezoeken die zij op haar werk heeft leren kennen. Haar daad was ongebruikelijk; niemand kende in die dagen negers, laat staan dat men bij ze op bezoek ging. Negers hadden geen substantie als mensen; zij waren onzichtbare leden van de samenleving, elfen die 's nachts schoenen lapten in ruil voor een nap melk klaargezet bij de keukendeur.

Mijn tante was een revolutionair, zowel in haar opvattingen als in haar levenswandel. Zij was een vurig bewonderaarster van Trotsky, die in die tijd in de Bronx woonde.

Het bezoek bevatte elementen van met gevoelens te koop lopen, maar het onzuivere van haar motieven, dat betrekking heeft op haar eigen karakter, is hier niet aan de orde.

Aldus, op de leeftijd van zeven jaar, betreed ik een éénkamerflat waarin zich een jonge gekleurde vrouw bevindt, haar ogen neergeslagen vanwege de eer die mijn tante haar aandoet. Zij is bezig erwtenpuree te voeren aan een kleuter in een kinderstoel.

Ik begin in de kamer een buitengewoon onaangename lucht gewaar te worden, waarvan ik niet slaag de oorsprong vast te stellen. Is het de puree? Is het de kleuter, die iets gedeponeerd heeft in de po, die zoals in die tijd gewoonte was in de zetel van de kinderstoel is aangebracht? Is het de negerin zelf, die een speciale geur afgeeft, als een angstig dier? Aangezien deze film geen smellie is, moet de overweldigende onaangenaamheid van de geur onuitgedrukt blijven. De vraag waar hij vandaan kwam houdt mij nu nog bezig; deze vraag is onontwarbaar verweven in mijn houding tegenover de grote politieke abstractie die Het Negervraagstuk genoemd wordt.

1940. Ik ben dertien. ‘De neger’ in al zijn geheimzinnigheid, een duistere oerfiguur, een ding van vrees en extase dat huilend door de nacht holt, leer ik nu kennen.

Zijn bijnaam was Never-Happened; hoe hij echt heette - ik ben er nooit achter gekomen. Hij was oppasser in een van de flatgebouwen in onze buurt. Negers, voor zover zij zich manifesteerden in ons leven, waren liftbedienden, portiers, werksters of oppassers. Hun gedrag was waardig of gemelijk, maar uit hun rol vielen zij nooit.

Never-Happened was een uitzondering. Hij was een onderdeel van ons décor. Ik was mij van zijn bestaan bewust zoals iedereen in de buurt zich van zijn bestaan bewust was; hem niet opmerken was onmogelijk.

Hij was een lange magere man van zowat 50, zo zwart als een kachelpijp. Hij hield zich meestal op een onbereikbaare manier in de kelder op, in de buurt van de centrale verwarmingsketels. Alleen als hij teveel gedronken had vertoonde hij zich in de mensenwereld. Bij dergelijke gelegenheden konden zijn worstelingen met de engel door iedereen waargenomen worden.

Als Never-Happened hem om had draafde hij langs de straat als een uitgemergelde rijder van de apocalypse. De kleren wapper-

[p. 4]

den rond zijn knoestige skelet. Hij had vormeloze schoenen zonder veters aan zijn enorme voeten, afleggers afkomstig van een of andere bewoner van het flatgebouw. Zijn kleine hoofd, met rollende, bloeddoorlopen ogen, zwaaide heen en weer als de kop van een slang tegen een El Greco-achtergrond van stormachtige wolken.

‘It never happened!’ schreeuwde hij als hij de hoek om kwam en ons hink- of handbalspel binnenliep. We vlogen dan als kippen uit elkaar en zochten de bescherming van de omringende huizen op tot hij verdwenen was.

‘It never happened!’ huilde hij tegen nietsvermoedende voorbijgangers in de straat.

Teenagers die 's nachts in het park met elkaar zaten te donderjagen schrokken zich een beroerte als zijn zwarte figuur uit het geboomte opdook, met de wanhopige kreet: ‘It never happened!’ ‘Lazer op!’ riep soms een moedige vrijer. Hoofdschuddend en zuchtend verdween Never-Happened dan over het donkere pad.

‘Wat is nooit gebeurd?’ verstoutte een van ons zich wel eens hem te vragen als hij nuchter was. We hadden ons de moeite kunnen besparen. Buiten zijn donkere communicatie-orgiën sprak Never-Happened nooit een woord tegen een sterveling.

We speculeerden vaak over waar zijn verwoede ontkenningen wel op zouden kunnen slaan. Een kleine theologische fractie dacht dat Never-Happened en bloc het Nieuwe Testament en de geboorte van Christus verwierp. In een Joodse buurt was een dergelijke verklaring misschien niet verwonderlijk. In het algemeen wierpen zulke interpretaties trouwens meer licht op de interpreteerder dan op het geinterpreteerde. Zo was er een school die volhield dat hij een of ander sexueel taboe had overtreden: dat waren kennelijk degenen die zelf overhoop lagen met deze materie. Velen zagen er een verwijzing in naar een misdaad die Never-Happened zou hebben begaan of bijgewoond. Er waren ook filosofische interpretaties, waarin gepostuleerd werd dat Never-Happened, un métaphysicien qui s'ignorait, een opinie over het verleden ten beste gaf, het verleden dat vanuit het heden de indruk kan maken dat het nooit bestaan heeft.

Wat was het dat hij ontkende? Wat achtervolgde hem? Ik heb moeite om te geloven dat er niet een specifieke betekenis was aan zijn wanhoopskreet. Maar noch ikzelf, noch iemand anders is er ooit in geslaagd om er achter te komen wat het was. Misschien is ook dit detail van betekenis in de manier waarop Never-Happened is ondergedoken in het magma van mijn geheugen.

1944. Ik ben zeventien. Het decor: een groot warenhuis in Manhattan. Een wereld van kunstlicht en rinkelende bellen. Donderdagavonds en 's zaterdags de hele dag (door de week volg ik het middelbaar onderwijs) werk ik in deze stapelplaats van textiel, op de japonnenafdeling. Mijn nederige taak: jurken oprapen die op de grond zijn gevallen, ze weer op de hanger hangen, verkochte japonnen naar de inpakafdeling brengen. Een eenvoudige bezigheid die veel tijd overlaat voor meditatie.

De inpakster was een lange negerin van ongeveer 55, met een holle rug. Haar naam was Lily. Een verplicht onderdeel van de folkloristische jeugd van iedere Amerikaan is een Southern Mammy, en Lily werd de mijne. Misschien was ik het die haar die rol opdrong, maar zij speelde hem met welwillendheid.

‘Sta rechtop!’ vermaande zij mij als ik, doodop van een hele donderdagavond op mijn benen staan, bij de toonbank hing.

‘Bijt niet op je nagels!’

‘Een dame kauwt geen kauwgom!’

‘Als mijn dochter daar zo stond te gapen en aan haar neus te friemelen zou ik haar een flink pak slaag geven.’

Lily, die er aldus op toezag dat ik iemand werd die mijn plaats in de samenleving waardig zou zijn, regeerde kennelijk haar eigen familie met vaste hand. Ik sloeg haar met bewondering gade als zij geroutineerd een pakje dichtbond met haar lange vlugge vingers. Haar handpalmen waren lichter van kleur dan de ruggen van haar handen.

‘Het is onbeleefd om de mensen aan te gapen.’

Haar eerbiedwaardige gepermanente grijze haar. Haar bril met stalen montuur. Haar lange dunne benen in praktische rijgschoenen. De cake die zij in een doos achter zich op de plank had staan, klaar om mee naar huis te nemen. Haar onberispelijke familieleven. Haar indrukwekkende, koppige gevoel van eigenwaarde. Haar man was een Pullman-porter die de couchettes opmaakte op een grote wagon-litstrein die elke nacht van New York naar Chicago ging. Een van haar zonen studeerde medicijnen. Haar dochter was op de kweekschool.

Lily was een intelligente vrouw, rechtschapen en flink, vol onwrikbare overtuigingen; zij zei wat zij dacht, aan blank zowel als aan zwart. Ik had respect voor haar, zij was een persoonlijkheid. Ze zou in een meer sociale betekenis een persoonlijkheid geweest hebben kunnen zijn, als de wereld anders ingericht was geweest. Maar de wereld was nu eenmaal niet anders ingericht, en het kwam bij geen van ons beiden op die

[p. 5]

wereld in twijfel te trekken. We deden beiden ongeschoold werk, soortgelijke arbeid voor soortgelijke betaling. Zij was inpakster en ik was opruimster. Maar ik had een toekomst.

1949. Ik ben 23. Het decor: de lommerrijke campus van een universiteit in het Midden Westen. Ik ben ver van huis, bezig mijn M.A. te verwerven, en geef les om mijn inkomen aan te vullen. Ik heb een goedkope kamer, in een ouderwets gebouw dicht bij de universiteit. Om een of andere reden (statistische of astrologische, naar keus) was 1949 het jaar van de ongelukkige liefdes. Elk van de kamers in dat huis, dat jaar, herbergde een gebroken hart.

Ik zal nog even door moeten gaan in deze damesweekbladsfeer, want daarin zwemt onontkoombaar het volgende onderwerp.

De voorkamer op mijn etage werd bewoond door twee negermeisjes, zusters, die ik (naar de heldinnen van een zeker dubbelzinnig pre-Rafaelitisch gedicht) Lizzie en Laura zal noemen, een alliteratie die aan hun werkelijke namen herinnert. Lizzie en Laura stonden hoger op de sociale ladder dan ik, ondanks het feit dat hun huidskleur hen lager in de sociale hiërachie plaatste. Ze waren de dochters van een arts uit Massachusetts, en zij hadden iets waar ik jaloers op was: distinctie. We raakten bevriend en voor het jaar voorbij was wist ik alles van hun tegenslagen op het terrein van de liefde.

Laura was de mooie zuster. Haar gezicht had iets van een ree, en men kwam soms haast in de verleiding om haar de handpalm voor te houden zodat zij er aan kon snuffelen. Haar lenige lichaam was haar zowel een middel van expressie als een bron van eerbaar inkomen: zij gaf les in moderne dans aan de universiteit. Ze was een leerling van Martha Graham in New York geweest, en had zoals de meeste Graham-adepten de betreurenswaardige gewoonte om over haar te spreken als ‘Martha’. Ze had een nauwe taille en ronde borsten, die zij tot hun recht liet komen in strak zittende pastelkleurige truitjes.

De studenten aan deze universiteit hadden ook toen al een reputatie van avantgardisme in politiek en sex. Ook waren zij pioniers inzake huwelijken over de kleurgrens. De spaanders van dit hakhout waren, uit de aard van de bestaande verhoudingen, voor het merendeel zwart. Zowel Laura als Lizzie moesten dit ondervinden.

Laura's fiancé heette Shepard, een knappe neger wiens familie een uitgestrekte ranch bezat in Wyoming. Shep had, tot hij het Westen verliet, nooit discriminatie gekend. Hij was een weinig gecompliceerde ziel, en leek een zonderlinge partij voor Laura. Ik vroeg me af hoe Martha's discipel het haar leven lang uit zou houden op een ranch in Wyoming. Maar hun relatie was aanvankelijk idyllisch, en het was een andere worm die er tenslotte aan bleek te knagen. Op een avond klopte ik aan Laura's deur, en vond haar in tranen. Shep was ‘ontdekt’ door een blank meisje, genaamd Anna-Mary; hij had Laura verteld dat het ‘voor hen allebei beter’ was om de verloving te verbreken, want hij realiseerde zich dat hij ‘nog bezig was om zichzelf te vinden’. Het was duidelijk met wie hij zichzelf probeerde te vinden; ik kende Anna-Mary van aanzien op de campus: ze was blond en precieus - zij Schreef - een neurotisch kreng van een meisje en zo blank dat zij bijna groen zag, als gekookte vis.

Lizzie leek op Laura, maar haar trekken waren grover en meer geprononceerd. Haar manieren waren vaag, lief, en verward, zoals bij een verontrust kind. Lizzie arriveerde een paar maanden na de aanvang van het semester, in een staat van diepe depressie naar aanleiding van een liefdesgeschiedenis

[p. 6]

met een blanke man. Zij had de relatie zelf afgebroken en hij was kort daarop met een blank meisje getrouwd. Laura had, om haar bezig te houden, een baan op de afdeling Spaans voor haar gevonden. Maar Lizzie wilde helemaal geen M.A. en voor de klas staan was haar een kwelling. Zij was overweldigd door de lange literatuurlijsten die vereist waren voor de examens, want zij las uiterst langzaam. Vaak zat ze tot twee uur 's morgens in haar kantoortje, worstelend met het werk dat een ander in tien minuten afgehandeld zou hebben.

Eldon, die ook Spaans onderwees, probeerde haar soms te helpen en zat dan bij haar tot in de vroege ochtenduren. Eldon was blank. We waren op een licht ontvlambare leeftijd; Eldon's hulp kreeg met de tijd een steeds persoonlijker karakter - en Lizzie van haar kant worstelde steeds heviger om er niet aan toe te geven. Om het nog ingewikkelder te maken verscheen Lizzie's jeugdvriend, een neger geheten Bill, op dat tijdstip ook op het toneel. Hij had Lizzie naar deze universiteit gevolgd. Bill had alle benodigde kwaliteiten om een goede amerikaanse echtgenoot te worden: goedhartig, toegewijd, met een uitstekende toekomst voor zich. Maar alhoewel zij het nooit toe zou geven, hij had, wat Lizzie betrof, ook één tekortkoming: zijn huidskleur.

Zelfs de vraagtekens die aan het eind van hun geschiedenissen overblijven zijn karakteristiek voor een Libelle-verhaal. Gaf Lizzie tenslotte toe, uit vrees ongetrouwd te blijven, en trouwde zij met Bill? Was Laura in staat om Shepard's liefde terug te winnen, of gaf ze hem en alle mannen er aan voor de Dans? Ik ben er nooit achter gekomen hoe het allemaal is afgelopen. Toen ik afstudeerde ben ik Lizzie en Laura uit het oog verloren.

1950. Ik ben 23, ik rijd naar het Zuiden, van New York naar Florida, in een grote open auto. Achtergrondmuziek van jazz uit de autoradio. De bergen van West Virginia, North Carolina, South Carolina, Georgia. Hoogzomer, weelderige natuur; langs de weg barrevoetse hillbillies die volle manden bramen aanbieden voor 25??. Motels, benzinepompen. Lunch in een groot, goedkoop wegrestaurant, ‘Chicken-in-the-basket, one dollar’. We parkeren, vinden een tafel, en dan sta ik op om naar de toiletten te gaan. Ik word naar de achterkant van het gebouw gedirigeerd.

Voor het eerst zie ik het met mijn eigen ogen: twee deuren, één gemerkt White, de andere Colored. Onthutst, verontwaardigd, neem ik het besluit een Daad te stellen. Ik zal van het Colored toilet gebruik maken. Ik doe de deur open. De nauwe ruimte staat vol negerinnen. De stank slaat me tegen. Een van hen kijkt om en ziet me. Ik zie rauwe haat in haar blik. In een onderdeel van een seconde gaat door me heen wat ik allemaal uit wil leggen - het is te veel, onmogelijk. Moedeloos doe ik de deur weer dicht en open die met het opschrift White. Het vertrek is kraakhelder, en leeg.

1963. Ik ben 36, bezoek mijn ouders in New York na een vijftienjarig verblijf in Europa. De zomer van 1963 was de zomer van Freedom Now. Elke avond vertoonde de TV in mijn ouderlijk huis scènes van protestmarsen, sit-downs of oproer. Spaghetti van armen en benen op het scherm als blanke en zwarte protesteerders worden weggedragen door de politie. Als achtergrondmuziek voor deze drieminutendrama's de geduldige, eentonige aanhef: We shall overcome.

Eén van de haarden van onrust, leer ik van de TV, is vlak bij ons in de buurt, het White Castle restaurant aan het eind van Allerton Avenue, een miniatuurcopie van een middeleeuws kasteel, opgetrokken uit witte emaillen tegels. De directie weigert koppig om negers in dienst te nemen, en dag en nacht is dit monster van architectuur omringd door een cirkel van Freedom Marchers. De afgelopen drie nachten hebben hoodlums uit de naburige Italiaanse wijk hun eigen politieke visie tot uitdrukking gebracht door de marcheerders aan te vallen en beurs te slaan.

Na een uitzending over een van deze veldslagen kondigt mijn broer langs zijn neus weg aan dat hij, als gedelegeerde van de Teachers' Union, ook op de lijst staat om een beurt te vervullen in de picket line voor het White Castle restaurant, en wel morgenmiddag.

Ik kom ook, zeg ik zonder enige aarzeling.

Mijn vader liep boos mompelend de kamer uit. Hij had in zijn leven genoeg gezien om te weten dat politiek synoniem is met ellende. Tijdens een crisis-oproer kreeg de echtgenoot van mijn eerder genoemde tante een klap op zijn hoofd met een politieknuppel, en hij bracht de rest van zijn dagen door met het lezen van boeken in braille. Mijn vader zelf had in een pension gewoond met een Russische landgenoot die zich er op liet voorstaan dat hij persoonlijk deel had genomen aan de executie van de Tsaar en de hele Russische koninklijke familie. Misschien was het nog waar ook.

Op het aangekondigde uur ontmoette ik mijn broer bij het White Castle restaurant. We kozen een paar borden met opschriften

[p. 7]

van een stapel die daar klaarlag bij een lantaarnpaal. De zijne luidde: ‘White Castle Management Unfair to Negro Labor’. De mijne ‘We shall overcome’. We voegden ons bij de kring van marcheerders en wandelden weldra in de pas met een heterogene groep van slordig geklede Bronx-bewoners. Ik had mij al eerder geërgerd aan het rattige image van de Freedom Marchers die ik op de TV gezien had, en mij daarom uitgedost in mantelpak, kousen en schoenen met hoge hakken.

Binnen in het restaurant zaten een paar klanten te grinniken en ons met verachting te bekijken. Tegen het trottoir stond een overvalwagen geparkeerd om zo nodig op te komen voor ons democratische recht om te demonstreren en ons te beschermen tegen de aanvallen van de hoodlums. Nu en dan loeide een van de demonstranten in een theatrale, dramatische toon: Freedom now! Ik voelde mij belachelijk met mijn bord en mijn hoge hakken. Na een poosje hield een auto bij ons stil, en een jonge man met een duur fototoestel stapte uit. Terwijl we voorbijmarcheerden nam hij van elk van ons om de beurt een foto. Dat was zeker de CIA, die onze portretten zou opbergen in een keurig bijgehouden dossier met het opschrift troublemakers. Maar ik kon me er niet dik om maken. Ik was zonodig een Nederlandse staatsburgeres, ik kon mij verschuilen achter een tulp en een windmolen, en de leeuwen uit het Nederlandse wapen zouden komen om hem te bijten.

De middag kwam tot een anticlimactisch slot. De Italiaanse hoodlums waren zeker gaan zwemmen. Een grote tweedehandsauto stopte bij de verkeerslichten op de hoek. Er zat een neger-echtpaar in, dat er uitzag als een copie van Lily en haar echtgenoot de Pullman-porter. Zij keken gemelijk naar de slordige Freedom Marchers, zonder een spoor van emotie, zonder enig teken van herkenning. Ik staarde hen aan met woede in mijn hart. Glimlach dan, roetmoppen, laat tenminste zien dat het je wat kan schelen! Wuif, doe iets! De lichten sprongen op groen en de auto reed weg.

Sinds ik in Europa woon ben ik nog maar ééns in aanraking gekomen met het begrip ‘negers’. Een kennis, die in Kenya woonde, bracht het grootste deel van zijn tijd door met de Masai en het filmen van hun bezigheden. Dat waren ook negers, maar op een andere manier. Het waren incarnaties van Phoebus Apollo, in het negatief. Ze brachten hun tijd door met hun fraaie ledematen met olie in te smeren, tegen elkaar te lachen met hun verblindende tanden, en elkaars haar te vlechten.

Zij hadden niets met mij gemeen. Zij zouden nooit en zullen nooit Seven-Up drinken, Life Magazine lezen, quick-frozen TV dinners eten, een Encyclopedia Britannica op afbetaling kopen, naar de Ed Sullivan Show kijken, in Studebakers rondrijden, Flame-Glo lipstick gebruiken, tranen van liefdesverdriet afvegen met Kleenex en omkomen in een auto-ongeluk op de Lincoln Highway.

Dat alles ligt tussen mij en die Masai op de film. Ik zou niet makkelijk op het idee komen om voor hen in een cirkel te gaan lopen met een bord over mijn schouder. Maar wij Amerikanen moeten elkaar helpen.