Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 42]

Puin
Bert Samsom

Door de week moest hier een helse drukte heersen, nu waren zelfs de stofwolken verdwenen. Het was zondagmiddag en doodstil.

Ver achter mij lag de weg, onzichtbaar achter alles temidden waarvan ik stond. Ik was omgeven door brokken puin, sommige merkwaardig gaaf, alsof ze met zorg waren losgehakt. Er moest al veel puin zijn afgevoerd, want rond de blootgekomen fundamenten lag niet meer dan op andere plaatsen. Toch stonden hier en daar nog fragmenten muur overeind. Ik zag er zelfs een met nog een deur erin, de stoep ervoor hing in de lucht, erachter was niets. Overal zaten er gaten in de betonnen vloeren. Hier en daar staken er nog ijzeren buizen uit, kromgebogen maar niet afgebroken. Je zag ook gaten die om raadselachtige reden groter waren gemaakt, als had een in de kelder opgesloten monster zich een weg naar buiten gebaand. Kon ik niet zelf uitmaken hoe alles hier moest worden uitgelegd?

Op mijn gemak liep ik af op zo'n vreemd gevormd gat. Door het schemerdonker heen zag je de vage omtrekken van allerlei afval. Ik dacht eraan hoe ik lang geleden eens door zo'n gat naar binnen was geklommen. Langs de rand stonden schoolvriendjes mij na te kijken. Plotseling was ik alleen geweest in de stank en duisternis van de kelder. Wat moest ik er doen? Boven mij hoorde ik stemmen in het veilige licht. Teruggaan kon ik nog niet; ik riep iets naar boven. Ik keek om mij heen, en plotseling gebeurde het wonder: ik vond een echte vulpen. Meteen klom ik naar buiten. Daar liet ik hem zien: hij was oud en groengrijs gevlekt. Thuis ontdekte ik dat het vulmechanisme kapot was. Het bestond uit een in de zijkant verzonken metalen staafje dat je uit kon trekken, waardoor een ermee verbonden staafje in de vulpen het inktreservoir moest platdrukken. Dat gebeurde niet, maar toch bewaarde ik de vulpen nog tijdenlang.

Toen was het nooit in mij opgekomen dat die vulpen wel door een voorbijganger in het gat gegooid zou zijn. Ik dacht dat hij was achtergelaten door de bewoners van het huis, waarvan ik wist dat het in de oorlog was gebombardeerd. Ze hadden hun grootste schatten in de kelder opgeborgen, maar later niet alles terug kunnen vinden. Misschien waren ze allemaal wel dood geweest. Ik nam mij voor nog eens beter in die kelder te gaan kijken, als er niemand bij was. De volgende dag deed ik dat ook, maar ik vond niets dan puin, stukken buis, smerige oude lappen en kapotte stopkontakten. Toch was het al met al een avontuur, des te opmerkelijker omdat het gebeurde op een plek die lag aan mijn vaste route van school naarhuis. Maar uit je boeken wist je dat zoiets kon gebeuren en je hoopte erop.

Nu was ik niet op weg van school naar huis, met een leerboek in mijn tas en een jongensboek in mijn hoofd. Ik was hier alleen, omdat niets hier was voorgeschreven, omdat hier niets dan afval te vinden was. Hier voelde ik mij duizend maal gelukkiger dan in het mooiste museum.

Ik keek om mij heen. Het bestaan van de weg waar ik vandaan kwam kon je alleen opmaken uit de rechte lijn waarlangs soms een autodak in het landschap voorbijgleed. Geheimzinnig werd die beweging: je kon de motor noch zien, noch horen. Niemand zou op het idee komen hier langzaam te rijden, laat staan te stoppen. Overal puin. Maar daar stond een kapotte leunstoel met balpoten. Je kon erin gaan zitten, de zitting was nog heel. Ik legde hem ondersteboven, want ik voelde geen spoor van vermoeidheid, ik was nog nooit zo fris geweest. Het idee hier nog eens terug te komen met een boek! Ik had het gevoel dat de inhoud, hoe goed ik die ook kende, mij in die stoel totaal nieuw zou voorkomen. Maar het was de vraag of ik hier ooit ook maar één regel zou kunnen lezen.

En dan het gras. Was het nog wel gras vergeleken bij een goed bijgehouden gazon? Het was taai, geel, lang uitgeschoten en het groeide onregelmatig. Je zag plekken waar niets was, alleen een grauw mengsel van modder en puin. Maar ook plaatsen waar het plotseling groener werd, alsof daar een lijk lag begraven. Gras dat zich leek te voeden met puin en modder, vermengd met smeerolie; dat bovendien geteisterd werd door dikke vrachtautobanden en zware werkmanslaarzen! Het hield zich staande. Dat was pas gras, al voedde het zich net zo

[p. 43]

als het keurig ingezaaide gras van een gazon.

Vaak had ik staan kijken naar die glooiende gazons, omgeven door prachtige boompartijen. Enkele bomen waren eenzaam op het grasveld geplaatst, maar zo dat ze nadrukkelijk bijdroegen tot de schoonheid van het geheel. Kalm wentelende sproeiers overal. Rust omgaf de prachtige silhouetten, en wat kon mooier zijn dan al die nuances groen?

Toch had ik altijd moeten denken aan tuinarchitecten van de planologische dienst, samenwerkend met de afdeling beplantingen van de stadsreiniging. Er moesten daar artistieke mannetjes zitten, die heel wat wisten van schilderkunst. Dat maakte mij weemoedig en in stilte wenste ik dat er nooit meer een man met een grasmaaimachine zou komen, al hield ik van de manier waarop het afgemaaide gras in een sierlijk gebogen stroom naar achteren werd geworpen. Alleen dat afgemaaide gras was gras, wat overbleef was een grasmat, geschoren en geparfumeerd, altijd klaar voor iets dat nooit zou gebeuren.

Kijken naar het gras tussen puin, rommel, vuile plassen en blootgekomen fundamenten maakte mij zo vrolijk, dat ik stukjes holde en voor de grap stenen weggooide op de manier van een kogelstoter.

Toch was het maar de vraag of ik het hier niet zo goed kon uithouden omdat er aan de andere kant van het puinveld nog een paar rijen huizen overeind stonden. Er liep geen weg heen, maar ik was er onwillekeurig toch steeds meer in de buurt van geraakt.

Plotseling meende ik uit de chaos van het puinterrein iets te zien opduiken dat eens een weg was geweest. Ja, het ontpopte zich als een weg. Ik liep weer ergens naartoe. Zolang ik die weg niet had herkend had ik af kunnen slaan zonder daartoe de beslissing te nemen, alleen omdat alles even belangrijk leek als die huizen daar. Maar ook zonder deze weg was ik daar wel terechtgekomen.

Ik bereikte de eerste huizenrij. Woonden hier nog mensen? Voor de meeste ramen waren planken getimmerd. In een enkel zat nog glas, gedeeltelijk vervangen door een stuk hardboard. Voorzover ze niet verdwenen waren en vervangen door op de deurposten vastgespijkerde planken, stonden de deuren open.

Ook hier was het stil. Geen spelende kinderen, zelfs geen honden op straat. Ook hier een sfeer waarin je van alles kon beginnen. Uit het café op de hoek klonken geen lawaaiende stemmen, die zich niets van de jukeboxmuziek hoefden aan te trekken omdat ieder al wist wat de ander ging zeggen nog voor hij een mond had opengedaan. Ditmaal klonk er alleen maar stilte uit het café. Ik liep er naartoe. De grote ruit was vervangen door een vervuilde plaat hardboard. Door de deur kon ik naar binnen kijken.

Een grote, donkere lokaliteit, waarvan de vloer gedeeltelijk was opengebroken. Uit het gat staken de poten van een kapotte rieten stoel omhoog. De tapkast leek op de ontruimde toonbank van een winkel die wordt opgedoekt, of gaat moderniseren. Erachter stonden nog een paar flessen op een plank, met stompjes kaars erin. Een oude krant was eronder gelegd, het geheel onder het stof, zoals alles hier. Niets bewoog.

Aan de muur tegenover mij hing een oude reclameplaat. Van boven zat 'ie nog maar aan één hoek vast, de andere hing vóór de plaat. Die moest al lang geleden zijn losgeraakt: op de rand waar de plaat omboog lag een dikke laag vuil. Toch moest het ding een hele tijd goed hebben gehangen; op het behang erachter was het silhouet ervan zichtbaar als een lichte plek.

Je kon nog heel goed zien wat de plaat voorstelde. Een uitbundig lachend meisje, tien, twintig jaar geleden mooi gevonden, op het punt een flesje cola leeg te drinken. De slagzin eronder was nog gedeeltelijk te lezen: ‘coca-cola, verfrist u he...’ Geen enkel beletsel tot begrip, zo pompte je de boodschap des te krachtiger erin. Invuloefeningetjes van de lagere school: ‘De klok slaat negen uur. Nu moet ik hollen, want ik ben op weg naar... Gelukkig, de... staat nog open. Vandaag kom ik er... af’.

Ik voelde neiging het verlaten café binnen te dringen, om die losgeraakte bovenhoek weer vast te maken. De hele slagzin moest te voorschijn worden gebracht, het hele gezicht. Maar dat zou iedereen verkeerd begrijpen. Nee, beter kon ik die plaat afscheuren en verfrommelen, en daarna door het gat in de vloer smijten, of meenemen het puinveld in. Ja dat zou ik misschien wel doen, daar zou ik het ding in een plas gooien en met stenen bedekken tot er nog maar één letter zichtbaar zou zijn, of één oog, waar voorbijgangers zich vrolijk over konden maken.

Ik deed niets. Ik liep alleen maar door, in de richting van het pleintje verderop. Ook het plaveisel was overal kapot gegaan. Hier liep je meer kans te struikelen dan op het puinveld, waar je vanzelf wel waakzaam was. Portieken waren hier niet, als de deur openstond keek je direct de portalen in. Donker als ze waren, kon je toch nog zien hoe versleten alles was. Als daar het volle licht eens

[p. 44]

op viel! Alles, steen zo goed als hout, was uitgesleten tot verdwijnens toe. Maar het houtwerk was niet gaan glimmen door de slijtage. Dat deed alleen goed hout. Dit soort had alleen geglommen toen het nieuw was, van de verf. Nu was het dof. De harde nerven staken eruit als ribben uit de borstkas van een scharminkel.

Waar was toch iedereen? Het was duidelijk dat hier nog mensen moesten wonen, want er stonden volle vuilnisbakken op straat. Ik keek langs de huizen omhoog. Vooral voor de ramen van bovenste verdiepingen en voor zolderraampjes hingen nog vitrages. Zo grauw en vuil, dat ze bijna niet afstaken tegen hun omgeving. Je moest er speciaal op letten. Misschien waren de mensen naar boven getrokken omdat de trappen daar minder waren gebruikt en dus steviger waren gebleven, en vooral minder verveloos. Misschien wilden ze wonen op de verdieping waarvan het trappenhuis er nog het beste uitzag. Daar hadden ze wel wat ongemak voor over! Vloekend daalden ze 's ochtends de trappen af, en balanceerden over een balk naar de kraan in de voormalige keuken. Terug met de volle lampetkan. Dat was zo lastig, dat je het vloeken erbij vergat. Een paar passen lang heerste stilte. Maar daar begon het geschreeuw al weer, nu van boven: nou, waar blijf je met je water. Of misschien ging nu de radio aan, voor het nieuws, al luisterde niemand ernaar, omdat het toch altijd hetzelfde was. In elk geval zou nu zeer binnenkort het sloperslawaai weer beginnen.

En ineens begreep ik waarom hier niemand was. Vandaag was het te stil. Door de week brulden de motoren, scandeerden de hamers hun boodschap: nog even geduld, nog even geduld. Een boodschap die iedereen wel aan kon vullen: nog even geduld, dan is er een nieuwe stad. Het puin zelf sprak er al van, maar zo zacht. Zo zacht, dat je bijna iets anders had verstaan. Het café was voorgoed gesloten: er was zelfs geen jukeboxmuziek om je te overstemmen. In deze stilte zou alleen maar ruzie kunnen ontstaan.

In afwachting van morgen had iedereen het lawaai al vast opgezocht. Iedereen was naar de oude stad gegaan. En zag je daar niet precies hoe de nieuwe moest worden? Je had er de huizen van de kennissen, stevige bouwsels, waarin de kranen altijd water gaven en het licht nooit weigerde aan te gaan, als je het juiste knopje maar omdraaide. En deed je dat niet vanzelf? Hoe vaak hadden ze daar door de week niet aan gedacht, bij hun geimproviseerde leidingen thuis.

Gezamenlijk liepen ze naar het café twee straten verder, een weg die ze nu al konden dromen. En liep je er juist daarom niet als in een droom naar toe? Hier was het, zoals het bij hen was geweest, zoals het straks weer worden zou in hun nieuwe buurt. Hier verstond je elkaar beter dan in de stilte thuis.

Maar voor mij, voor mij was daar juist door de week geen plaats. Ik zou het niet wagen hier te komen op een werkdag. Arbeiders zouden mij nergens voor waarschuwen en al deden ze het, ik zou het niet merken. Ik zou denken dat ze elkaar hun onbegrijpelijke woorden toeschreeuwden, als altijd. Ik zou iedereen in de weg lopen, worden weggesnauwd door kortaangebonden opzieners, nee weggeduwd. Misschien zou ik worden overreden door één van die monsters van vrachtauto's, die eruit zagen of ze je grijnzend zouden opslokken, en daartoe altijd afzwenkten als je er het minst op bedacht was, al waren alle arbeiders allang uit de weg gegaan.

Of ik zou worden verpletterd door een bulldozer, waarvan ik de bewegingen nog minder kon voorspellen, zo goed kende ik ze wel. Geradbraakt en gevierendeeld zou ik op een van de grijnzende vrachtauto's worden afgevoerd. Dat was de straf voor iemand die zich bewoog op terreinen waar hij niet bevoegd was. Een executie voor onbewogen publiek: geen geween, geen bloemen. Zelfs mijn eigen kreten zouden verloren gaan in het donderend geraas van instortende huizen. In het allerbeste geval, maar daar moest ik geluk voor hebben, zou ik rond blijven lopen, met ogen verblind door het gruis, oren verdoofd door het lawaai, opgejaagd als een dier tijdens een drijfjacht. Nee, ik hoorde hier niet thuis, ik was hier alleen bij de gratie van een adempauze.

De straat liep uit op iets, dat vroeger een pleintje was geweest. Aan één kant ging het over in het puinterrein, zó dat je niet kon zeggen waar dat ophield en het plein begon. Aan de andere kant stond een schoolgebouw. Op twee na waren alle ramen ervan dichtgespijkerd. De rechterhelft van het gebouw was al bijna weggesloopt. Van de twee verdiepingen was daar de bovenste verdwenen, van de onderste ontbraken de plafonds en aan één kant de buitenmuren, zodat de lokalen open en bloot lagen, als de kamers van een maquette in een meubeltoonzaal. Je had er altijd orde in vermoed - daar stond je iets van bij van je eigen schooltijd - maar er naar kijken kon je niet, daarvoor zaten de ramen te hoog. (Alleen in noodscholen niet; die waren dan ook het gevolg van een noodtoestand.) Nu alles zo maar zichtbaar was, viel er niets meer te bekijken.

[p. 45]

Ja toch: een kapotte wekker. Ook de twee nog ongebarricadeerde ramen zaten te hoog om door naar binnen te kijken. Maar dit keer had ik hulp bij de hand. Ik sleepte wat puin en een plank aan, en maakte er een opstapje van. Verrassing: dit klaslokaal was nog in gebruik! Ik wist wel dat er nog mensen woonden in deze buurt, maar dat hun kinderen hier nog schoolgingen had ik niet durven dromen. Hoe moesten hun meesters het lawaai van buiten overstemmen?

Alles was netjes opgeruimd, de stoeltjes waren op de tafeltjes gezet. Nergens viel een stofje te bekennen. Aan de achterwand waren tekeningen opgehangen: ze stelden keurige huisjes voor, met hardgroene tuintjes eromheen. Idioot brede, perspectivisch fout getekende wegen liepen er naartoe.

In de vensterbank stonden bouwseltjes tussen de planten. Huisjes en kerkjes, gemaakt van hout dat misschien wel afkomstig was uit de sloop, maar zo precies bijgevijld dat het ook nieuw kon zijn.

Aan de zijwand hingen kaarten van Europa en Azië. Kaarten zoals je ze alleen op scholen ziet, zo stevig dat je er aanwijsstokken op kunt verslijten. Kaarten die nooit kunnen verouderen, want er staat alleen op wat nooit verandert: de loop van de grote rivieren, de ligging van de grootste steden. Steden zo groot dat je hele wijken kunt afbreken zonder dat het aan anderen opvalt dan aan de bewoners. Alleen een grootscheepse atoomoorlog zou deze kaarten onbruikbaar kunnen maken, een kleinere niet eens: hier en daar wat doorgehaald en de kaart was weer bijgewerkt.

Ik keek naar het bord, de plaats waar alles permanent wordt doorgehaald. Er stond nog iets op. Zelfs al kon de meester zich niet meer verstaanbaar maken door het lawaai, hij kon nog aanwijzen op de kaart, hij kon nog opschrijven wat hij wilde zeggen. Naar het handschrift te oordelen was het trouwens een juf.

1665. Tocht van De Ruyter naar Chatham.

1666. Prins wordt ‘Kind van Staat’.

1667. ‘Eeuwig Edict’.

Daar had ik vroeger ook al eens naar gekeken, toen om het moeizaam spellend over te schrijven in een schrift.

Toch was er nog een ander verschil. Toen hadden die woorden er onwrikbaar gestaan. Maar de vorm van de letters was veranderd. Ze waren geschreven in een kinderlijke meisjeshand, zoals je die wel eens ziet op de briefjes van de een of andere instantie: het handschrift is niet in overeenstemming met de aard van het bericht. De letters zagen er zo weerloos uit.

Wat moest ik doen. Stenen lagen hier in overvloed. Moest ik een ruit ingooien, naar binnen klimmen en met wilde krassen het geschrevene onleesbaar maken?

Of alles wegsponzen en op het glinsterend zwarte vlak met koeien van letters één woord kalken: puin? Maar gesteld dat ik dit zou durven - want ik was bang mij bij het naar binnen klimmen aan glasscherven te verwonden - dan was het nog de vraag of ik, staande voor het bord, de woorden niet zou willen sparen terwille van het handschrift. En in dat geval zou ik niets anders achterlaten dan een kapotte ruit. Niemand zou het anders noemen dan baldadigheid.

Ik liet alles maar zoals het was, stapte van mijn opstapje af. Zelfs dat trapte ik niet in elkaar. Nog even ging ik kijken bij de ingang van de school.

Een diep portiek met een traliehek ervoor. Het houten bordje met inlichtingen en de naam van de school ernaast. De Prinses Beatrixschool. Nou nou, het leek mijn eigen lagere school wel. Als je naar binnen keek zag je de geheimzinnige donkere gang, op werkdagen gevuld met onheilspellende stilte, in stofjassen gestoken schimmen of in koor dreunende kinderstemmen. Nog even geduld, nog even geduld... dan ben je op een nieuwe school. Daar stond de bank waar je niemand ooit op zag zitten. De rij haken voor de jassen begon verderop. Vandaag hingen er alleen de koppels van de klaarovers, en hun witte plastic jassen. Klaarovers! Zelfs hier, waar de wegen verdwenen waren.

Ik moest eraan denken hoe ik vroeger brandende lucifers in het portiek van mijn school had gegooid, niet eens in de hoop dat er brand van zou komen - nog in de lucht doofden ze al. Je wilde alleen maar iets terugdoen, al deed ik het uitsluitend tijdens de vacanties. Toch, toch droomde ik dat mijn lucifers langs onnaspeurbare weg, en misschien pas na lange tijd, de oorzaak zouden zijn van een brand. Zo was ik altijd weer teleurgesteld als na de vacantie het gebouw er precies, maar dan ook precies nog zo stond.

1667. Eeuwig Edict. Met mijn handen schudde ik de tralies heen en weer, al stond ik aan de goede kant, al hoefde ik maar los te laten om weg te kunnen lopen. Maar ik bleef naar binnen turen, al had ik alles al gezien.

Alles?

Plotseling moest ik lachen. Daar, hoog in de schemering, hing nog iets dat mij niet eerder was opgevallen: het portret van de koningin. Het was de bekende statiefoto, die is opgehangen in alle nederlandse lagere scholen. Het enige voorwerp dat nergens toe dient, waar niemand zelfs maar naar

[p. 46]

kijkt. Toch zou juist deze foto wel het laatst van alles verdwijnen.

Die laatste middag. De bel van vier uur gaat verloren in het lawaai, dat nu zo vlakbij is gekomen dat het lijkt of het in je hoofd zit. Toch eindigt de les geen seconde te vroeg of te laat: persoonlijk komt de bovenmeester zeggen dat het tijd is om naar huis te gaan. Opgewondener dan ooit zwermen de kinderen het plein op dat geen plein meer is. Het zijn er nog maar weinig, maar het lijken er nog minder omdat hun geschreeuw niet meer apart waarneembaar is - je ziet alleen hun monden open en dicht gaan. Het schoolhoofd kijkt ze na.

Nu keert hij zich om, hij sloft de school weer in. Hij is alleen met het lawaai. Ook juf is al weg, ze had haast. Eén ding moet hij nog doen voordat zijn taak hier afgelopen is. Hij loopt naar de kast waarin de werkstersspullen worden bewaard en haalt er zuchtend de grote trap uit. Die sleept hij tot onder de statiefoto. Oud en krom als hij is, valt het opklimmen hem zwaar. Toch heeft hij het aan niemand anders willen vragen, en hij komt boven. Onzeker zwaait zijn hand heen en weer voor de lijst. Daar heeft hij beet. Ook de terugweg valt niet mee; hij kan maar één arm gebruiken, met de andere klemt hij de foto tegen zijn lijf. Eindelijk, hij staat weer op de grond. Nog eenmaal kijkt hij naar boven - misschien voor het eerst sinds lange tijd echt goed -: op het behang zit een lichte plek.

Wat moet er met de foto gaan gebeuren? Hij is oud, verkleurd, en in de lijst zit een barst. In de nieuwe school zou het ding misstaan. Misschien neemt hij de foto mee naar huis, om hem als aandenken te leggen in een kast.

Of stelde ik mij alles verkeerd voor? Misschien liet hij het ding maar hangen omdat er bij zijn nieuwe school toch wel een nieuwe bijgeleverd werd, al was het dan dezelfde foto. Zoals die kroegbaas zijn reclameplaat had laten hangen omdat hij toch een nieuwe kreeg, maar nu één met een meisje erop dat vandaag mooi gevonden werd! Dat die foto van de koningin verouderd was - wat maakte het uit? Niemand die er ooit naar keek.

Ja, misschien zou het zo wel gaan. Dan zou ik die oude foto terugvinden op een stille zondagmiddag. Vertrapt en besmeurd, lijst uit de voegen, in één hoek nog een stuk glas. Wat was lachwekkender dan een hermelijnen mantel, omgeven door puin? Maar ik was er niet zeker van dat ik zou lachen.

Ik liet de tralies los, keerde mij om, en stak het plein over. Struikelend van haast liep ik het puinveld in. Daar lag de stoel met de balpoten. Voor ik wist wat ik deed had ik het ding overeind geschopt.

Woedend liep ik terug naar de stad. Ik kon maar aan één ding denken: dat ik niets anders achterliet dan een opstapje, dat je toestond een kijkje te nemen in een schoollokaal.