Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 6]

De bezweringen van Satie
D. Hillenius

Het is denk ik al twee jaar geleden dat Bernlef voor het eerst met het plan kwam om de Vexations van Erik Satie uit te voeren, op dezelfde conscientieuze manier als dat zojuist in Amerika was gebeurd op initiatief van John Cage. Vexations is een heel klein stukje muziek voor piano, maar Satie heeft er een vreemde opdracht boven gezet: ‘Om dit motief 840 keer achtereen voor zichzelf te spelen is het goed zich voor te bereiden in de grootste stilte, met behulp van ernstige onbeweeglijkheden’.

Eigenlijk valt hieruit al af te leiden dat men niet verplicht is om het stukje 840 keer te spelen, maar - zoals de redactie van Barbarber opmerkte - ‘als iemand zo gek is om dit stuk 840 keer te spelen, dan verdient het aanbeveling dat hij zich in grote rust hierop voorbereidt (bijvoorbeeld door eens flink te slapen)’.

De grootste moeilijkheid voor de organisatoren was om ergens een zaal te vinden waarin men de 18 à 20 uur die de volledige uitvoering zou vergen (het stukje zelf, mits langzaam gespeeld, duurt ongeveer 1 minuut en 20 seconden), zou kunnen uitzitten zonder ingewikkelde vergunningen van politie en brandweer en andere ambtenaren die overal als de kippen bij zijn als het erom gaat zich op te stellen tussen droom en daad.

Oorspronkelijk wilde men de Vexations uitvoeren op dezelfde manier als in Amerika, door een groot aantal pianisten. Dat had veel aantrekkelijks, ten eerste zouden velen mee kunnen doen die - op een al of niet onbeholpen manier - een hommage zouden willen brengen aan een bewonderd en/of geliefd man.

Ikzelf had graag meegedaan. Maar om allerlei redenen - en wie de opdracht van Satie goed leest kan haast niet anders besluiten - kwam men tot de conclusie dat het beter zou zijn als één man zou proberen om de 840 keer te halen. Reinbert de Leeuw wilde dat waagstuk wel aan.

Er was inmiddels een geschikte zaal gevonden (van het cabaret Lurelei) en als de meest geschikte gelegenheid werd de dag uitgekozen waarop de uitgever Querido (die ook Barbarber uitgeeft) twee merkwaardige boeken ten doop zou houden: 128 vel schrijfpapier (een tekstwisseling tussen C. Buddingh' en K. Schippers, gedichten en gevonden merkwaardigheden) en Een cheque voor de tandarts, waarin J. Bernlef en K. Schippers een soort bronnenboek geven van de ‘voorlopers van een nieuwe beweging in de kunst’. O.a. wordt in dit laatste boek ingegaan op de ideeën van Cage en Satie.

[p. 7]

Misschien om mij te troosten voor het feit dat ik niet mee mocht spelen, vroeg Bernlef mij een kort verhaaltje te houden over de Vexations, voor de muziek zou beginnen. Omdat ik dat soort dingen altijd moet opschrijven kan ik het u nu nog eens laten lezen:

Vorig jaar was het 100 jaar geleden dat Erik Leslie Satie werd geboren. Ik denk wel eens dat Satie de enige componist is die de afgelopen eeuw zal overleven. Zijn vader was Frans, zijn moeder Schots. Zoals u weet heeft zelfs Lysenko erkend dat men door bastaardering van uiteenlopende variëteiten iets bijzonders kan krijgen; een grote scala, lopend van misbaksels tot extreem gelukkige combinaties van eigenschappen. Satie was in het oog van velen een misbaksel, maar constant zijn er mensen geweest die hem zagen als een extreem gelukkige combinatie van eigenschappen.

Tot voor kort werd Satie voornamelijk genoemd als degene waar zelfs Debussy respect voor had, waar Ravel veel aan te danken had, de peetvader van de Six, van de School van Arcueuil. Van de School van Arcueuil weet niemand meer de namen, de Six zijn nu zowat uitgestorven, Ravel... laat ik geen oude liefden afvallen. Maar steeds meer wordt de aandacht direct gericht op Satie, op zijn muziek, op zijn tekeningen die iets van Steinberg hebben (de Steinberg die op Klee lijkt) voordat Klee werd geboren, op zijn verhalen waarop de aardigste surrealisten tientallen jaren later nog jaloers konden zijn, op de vriendin waarmee hij korte tijd samenleefde, het mooiste model van Renoir en Toulouse Lautrec, de moeder van Utrillo.

John Cage, zelf zo'n geweldig inspirator en ontdekker, heeft met de grootste eerbied over Satie geschreven en heeft enige jaren geleden de première gebracht van de Vexations, in een uitvoering zoals hij in overeenstemming achtte met het voorschrift van Satie: se jouer 840 fois.

Een pianist speelde het kleine stuk 15 maal achtereen, terwijl zijn opvolger al op een bankje te wachten zat om te voldoen aan het voorschrift van Satie: il sera bon de se préparer au préalable dans le plus grand silence par des immobilités sérieuses. Na te hebben gespeeld ging de pianist rechts van de piano zitten tellen tot zijn opvolger 15 maal zou hebben gespeeld. Op deze manier kwamen 12 pianisten aan bod en ontstond door spel, meditatie, tellen, dubbele aflossing een ritueel dat Cage very beautiful vond.

Na lang beraad zijn de Hollandse organisatoren tot de conclusie gekomen dat Satie bedoeld heeft dat slechts één man of vrouw moet spelen.

Zoals te lezen is in het laatste nummer van Barbarber reageerde Cage wat vreemd op de vraag van Bernlef of het niet beter zou zijn om één man zo dicht mogelijk in de buurt te laten komen van de 840 maal. Cage was

[p. 8]

pedant in zijn antwoord. Maar ik geloof dat we dat niet te ernstig moeten nemen, althans niet kwalijk. Iedereen die eenmaal geraakt is door Satie, is jaloers als een minnaar op elk ander die meent iets in Satie te zien. Ik vind het ook maar zo zo dat Reinbert hier straks Satie gaat spelen.

Nu iets over het principe van die onzinnige herhaling. Op het eerste gezicht lijkt het een stunt, een grapje. Maar grapjes bestaan niet.

Er zijn kleine stukjes in andere werken van Satie, b.v. in de Messe des pauvres, die zo geweldig mooi zijn, dat je ze eindeloos (nou ja, tienmaal misschien) kan herhalen, telkens even iets terugvangend van een extatisch moment. De Vexations hebben op het eerste gezicht helemaal niet zo iets moois. Ik heb het een aantal keren gespeeld, maar mooi werd het niet. Dan zou je het trouwens niet langer dan tien keer verdragen. Verveling en daarna ergernis zouden de toegang versperren.

Er bleek toen echter al een andere kwaliteit - die overigens ook in veel ander werk van Satie te vinden is - een geheimzinnigheid, een uitlokken om verder te komen. Ik denk niet dat Reinbert de volle 840 keer



zal halen, ik denk ook niet dat Satie dat letterlijk meende. Hij meende het tenslotte ook niet letterlijk als hij bij een bepaalde passage noteerde ‘Ouvrez la tête’ en vaak nog veel vreemder voorschriften.

Iemand heeft nog geopperd dat het makkelijker zou zijn om een bandrecorder 840 maal dezelfde opname te laten draaien. Mentaliteit van de bidmolen. Het lichaam van een plant of dier bestaat uit cellen, die als men ze op de kern bekijkt allemaal gelijk zijn, met dezelfde chromosomen, dezelfde genen. Toch is het door hun organische variatie dat ze een lichaam vormen en geen portie gehakt.

Er is de laatste tijd veel doende over meditatie. De Beatles doen het, de Rolling Stones mogen niet achter blijven. Er is veel Haagse bluf. Maar het principe van de concentratie op een enkel woord, op een enkel voorwerp, en hier op een klein stuk muziek, en daardoor misschien de ont-concentratie op de rest van de wereld; dat is een onontkenbare mogelijkheid van onze hersenen waartoe we bijna nooit toegelaten worden, door de omstanders, de omstandigheden, zakelijkheid, angst voor eigen onverkendheden.

[p. 9]

Satie heeft vanaf het begin van zijn componeren interesse getoond voor dit witte gebied. Een muziek waarin niets gebeurt, die oppervlakkig lijkt op een eindeloze herhaling. ‘En blanc et immobile’ staat boven de Fils des étoiles, een van zijn eerste werken. Het zou evengoed als motto kunnen dienen voor een van zijn laatste, Socrate.

Na deze bewogen woorden - ik moet bekennen dat ik nooit over Satie kan spreken zonder dat er allerlei emoties in mij rondwandelen - beklom Reinbert de Leeuw het podium en ging langdurig stil zitten. Achteraf bleek het niet zo langdurig, hij deed nl. niet anders dan éénmaal in stilte het kleine partituurtje doornemen; het kan niet meer dan 1½ minuut geweest zijn. De eerste luide grappen en krakend gelach kwamen los. Maar Reinbert bleef onbewogen zijn stilte uitzitten, in overeenstemming met het voorschrift zich voor te bereiden ‘in de grootste stilte, met behulp van ernstige onbeweeglijkheden’.

Toen hij begon te spelen was het tuig even stil, misschien drie of vier maten lang, daarna begon schaamteloos het geklets, waarvan niemand zich later ooit de inhoud herinnert. Op deze manier voldeed de muziek aan Satie's opvatting van Musique d'ameublement, een achtergrond, een behang, iets wat men hoogstens merkt als het er niet meer is. Ik ben zo'n bewonderaar van Satie dat ik nooit heb kunnen aannemen dat hij werkelijk de voorloper heeft willen zijn van Radio Veronica en al deze andere angstverdreiners, hoogstens profeteerde hij hun komst. Ik zie er meer in een toetssteen,







waardoor de toehoorders zouden uiteenvallen in de weinigen die blijven luisteren en de pleuters (zeker, dit is eigendunk, ik

[p. 10]

schrijf het maar even precies op zoals ik het denk). Aan de andere kant was het juist prachtig, dit soms te luidruchtige geroezemoes, want in de toevallige stiltes, waarin een dominee voorbij zou moeten komen, klonk dan onbewogen en helder de muziek van Satie.

Reinbert de Leeuw bleek een bewonderenswaardig uitvoerder, onverstoorbaar, nooit afgeleid door de zaal, zelfs niet toen bij de bar een stapel glaswerk viel en de pleuters bevrijd uitschaterden. Een onverstoorbaarheid en onbewogenheid die waarschijnlijk ook ingegeven werd door de muziek, die onaantastbaar maakt.

Na tien of vijftien keer - ik heb niet zitten tellen - had ik nog niet het gevoel dat er herhaald werd. Het moet iets zijn in de kwaliteit van de melodie, of laten we het simpelweg de opvolging der noten noemen, die zelfs na lange tijd nog de suggestie geeft dat er heel geleidelijke, nauwelijks merkbare ontwikkeling is. Na uren was ik nog steeds nieuwsgierig, nog steeds begerig om verder te komen; de ontwikkeling die blijkbaar in mijzelf plaats vond. Ook na afloop van de uitvoering bleek het niet mogelijk om - wat verschillenden probeerden - het wijsje te zingen of te fluiten, terwijl het toch zo simpel is, slechts uit 18 noten bestaat, zonder rhythmische verduisteringen en alles heel langzaam gegeven. Deze uitvoering overtuigde me ook van de noodzaak om slechts één man te laten spelen. Elke aflossing van de wacht zou de spanning (of de ontspanning? ik bedoel de draad waarmee men gevangen bleef en daarmee bevrijd van de rest) hebben verbroken.

Na een half uur meende ik dat Reinbert langzamer begon te spelen. Misschien had het iets te maken met het vinden van een natuurlijk rhythme, zoals men ook - als men er niet aan denkt - een natuurlijk ademhalingsrhythme heeft, dat tot de dood is vol te houden. (Louis Andriessen, die met een stopwatch een tijdlang de snelheid opnam, constateerde soms een geringe en geleidelijke versnelling, dan weer een vertraging, maar ook dat is in overeenstemming met de onbewuste ademhaling.)

Soms ontkwam ik niet aan gesprekken, maar ik bleef zoveel mogelijk, ook als ik achter in de zaal temidden van het gewoel zat, de draad van de muziek vasthouden. Het werd een geweldig voorbeeld van onaantastbaarheid, een voorwerp dat je moet vasthouden om onkwetsbaar te zijn.

En toen kwam er godverdomme een breuk. Reinbert de Leeuw had heel bescheiden te

[p. 11]

voren gezegd dat hij niet van plan was om een record te breken, m.a.w. dat hij, wanneer hij het eind van zijn kracht zou voelen naderen, gewoon zou ophouden. Maar hij meende het toch wel 3 à 3½ uur vol te kunnen houden. Door een misverstand hadden sommige organisatoren hieruit begrepen dat Reinbert in ieder geval zo tussen 12.30 en 1 uur 's nachts zou stoppen en toen dat zelfs als eis werd gesteld door de verhuurder van het zaaltje was daar niet al te ernstig tegen gevochten.

Toen een deel van het publiek tegen half een nog geen tekenen vertoonde van instorting of zelfs maar verstandig ophouden, allerminst Reinbert zelf, legde de kroeghouder een briefje op de vleugel waarop zoiets stond als ‘de hoogste tijd’. Reinberts concentratie was direct verbroken en na 117 maal de Vexations gespeeld te hebben kwam het tot een ontijdig einde.

Een ellendig gevoel van frustratie. Ik was nog lang niet aan een eind, nog steeds nieuwsgierig. Ik had graag iemand de hersens ingeslagen. En toen ik hoorde dat het nooit in de bedoeling had gelegen om langer dan drie à vier uur te laten spelen, voelde ik me opgelicht, alsof ik toch het slachtoffer was van een stunt, een publiciteitsgrap.

Contemplatie van de golven van de zee, of van de bergkammen van de Himalaya vindt iedereen doodnormaal, maar het grote wonder dat een mens in staat is geweest om een klein stuk muziek te schrijven dat tot leven gebracht door een toegewijd musicus in nauwelijks gevarieerde herhaling dezelfde werking uitoefent, wordt nauwelijks geacht.