Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 3]

[239]

Satire na de dood van Satire
Jan Blokker

1. De redacteur van dit maandblad vraagt een artikel onder de kop Bang voor Satire. Het is half september. Ds I. van Houte, een soort lekepriester met aardigheid in televisie, heeft als directeur van de VPRO een eind gemaakt aan de voorbereidingen van een satirisch programma dat op 31 oktober (Hervormingsdag) voor de eerste maal zou worden uitgezonden.

Uit alles blijkt dat de vrijzinnige herder in paniek heeft gehandeld - tijdstip en wijze van aankondiging, alsmede een komisch soort onmacht om de voorspelbare gevolgen op te vangen, maken duidelijk dat de beslissing is genomen door een amateur op het gebied van besluitvorming.

Zijn enige excuus is dat De Telegraaf hem op de hielen zat: eerst een ophitsend artikel geinspireerd door kandidaat-satiricus Fred Emmer die 't in z'n broek deed vanwege een veilige betrekking in de reclamebranche, en op de dag van Van Houte's radeloze ingrijpen de bekende follow-up: bijval van lezers die Emmer, dat schijthuis, prijzen om zijn morele moed.

Toch een magere décharge voor een dominee, zou je zo zeggen. Maar bij welke god moet zo'n man ook te rade gaan sinds de dood van de oude?

2. Ik vraag me intussen af of ds Van Houte werkelijk Bang is voor Satire. Laurens ten Cate, lid van het bestuur van de VPRO en daarbij, waarschijnlijk vanwege z'n krachtige, passiespelachtige baard, zo en vogue dat hij tussen Gruyters, Brugsma en Eelco de Jong de misstand van de week in de Haagse Post mag analyseren, schrijft in z'n column van 30 september de crisis binnen de VPRO toe aan ‘angst voor het getal’. Dat lijkt me zeer juist. Van Houte heeft zich zelden tevoren bang getoond voor allerlei gewaagde, prikkelende, mogelijk kwetsende, controversiële programma-onderdelen, hetgeen overigens niet zozeer voor z'n flinkheid hoeft te pleiten als wel voor z'n gebrek aan beleid (hét grote voordeel van de VPRO: alles kan er, omdat niemand precies weet wat hij wil). Van Houte wordt altijd pas na afloop bang, als hij de briefjes doorleest van leden die zich, al of niet op gezag van Leo Riemens, van hun aanvankelijke vrijzinnigheid genezen voelen, en de Vrije Geluiden willen inruilen tegen het Tros-Kompas.

Die secundaire kant van dominee is niet in tegenspraak met z'n voortijdige actie tegen de satire. Hij wilde, en durfde, best ‘een’ satirisch programma (wat hij zich daar ook bij voorstelde), maar op een kritiek moment werd hem duidelijk dat niet ‘'n’ satire, maar DE satire in de maak was - de enige die de Nederlandse televisie ooit gekend heeft. En van die satire kon hij, gewaarschuwd door De Telegraaf, de afloop voorzien.

3. Satire is volgens de meest neutrale omschrijving het genre waarin de tegenstelling tussen ideaal en werkelijkheid zo scherp mogelijk wordt gehekeld.

Die definitie houdt op gepaste wijze rekening met een aantal variabele factoren van tijd, plaats, maatschappij en levenshouding, kortom met de variabiliteit van ideaal en werkelijkheid: de satire van Reinaert of Don Quichotte is anders dan die van Krokodil of die van Punch, en een oranjeklant voor wie de monarchie in Nederland anno 1967 het ideaal betekent, hekelt de werkelijkheid waarin een Lankhorst voorkomt op precies de tegenovergestelde manier als Lankhorst wie de realiteit van Soestdijk een doorn in het oog is.

De praktijk van het enige consequentsatirische televisieprogramma dat Nederland ooit gehad heeft, heeft bovendien geleerd dat ‘visuele’ hekelingen en hun effect ook sterk afhankelijk zijn van wie ze bedrijven. Tegenstanders van Zo is het

[p. 4]

denken misschien nog met huiver terug aan wie er in dat programma allemaal beledigd en gekwetst werden, maar het huivert ze tenminste even erg als ze zich daarbij die hoofden weer voor de geest halen: de joodse agressiviteit van Frenkel Frank en Van Tijn, de gluiperige blik van de platpratende Ferdinandusse of het pappige hoerelopersgelaat van Blokker.

Niet voor niets publiceerde De Telegraaf bij elk bericht over de VPRO-plannen pro memorie de portretten van de gehate grapjassen.

4. Bijwijze van tussenvraag: is satire per definitie ‘links’, en zo nee, waarom schijnt zelfs geen poging te worden ondernomen om tot een rechts satirisch programma te komen, dat bij de Tros toch zo onder dak zou zijn? (Van Tros-hoofd mr J.M. Landré heb ik thuis nog een briefkaart liggen waarop hij dankbaar schrijft zich tranen te hebben gelachen om de Zo-is-het-aflevering van 11 februari 1966 waarin drie nummers en een stuk of acht losse grappen voorkwamen rondom het huwelijk van Beatrix en twee ‘items’ tegen De Telegraaf. Ga zo door, smeekte Landré. Drie maanden later beloofde hij in De Telegraaf dat de Tros-programma's de huiskamer zouden ‘respecteren’ en dat niemand bang hoefde zijn voor ontsporingen à la Zo is het. Een bewegelijke man.)

Ik zie mogelijkheden genoeg - of hebben mensen als Jacques de Kadt, Jacques Gans, Godfried Bomans, Frits Behrendt, schoutbij-nacht Moorman en G.B.J. Hiltermann geen idealen meer op het gebied van Vietnam, Israel, de zuiverheid der moederkerk, de vernietiging van Sowjet-Rusland, Zuid-Afrika en Elsevier die in de werkelijkheid van onze samenleving worden ondermijnd door uiterst rode weg-met-onzers? Van Riel heeft er een tijdje geleden antwoord op gegeven. In tegenstelling tot linkse intellectuelen, zei hij, zijn rechts geaarde intellectuelen tevreden met hun werkelijkheid. Rechtse intellectuelen immers zijn aangepast aan de maatschappij: ze hebben hun academische studie tot het laatste toe volbracht, ze hebben een passende sociale functie in de samenleving gevonden en zien geen enkel belang in de wijziging van hun status quo, integendeel. Kijk daarentegen naar intellectueel links, grotendeels te vinden in de hoek van kunstenaars, journalisten en televisiemakers: dat zijn voor 80% gesjeesde studenten die tot op hoge leeftijd onvrede blijven koesteren over de status die ze niet bereikt hebben. De ene groep is gebaat bij stilstand. De andere kan van beweging nooit minder worden. Van Riel heeft gelijk. Rechtse intellectuelen houden er geen idealen op na. Satire - het genre waarin de tegenstelling tussen werkelijkheid en ideaal wordt gehekeld - is per definitie links.

5. Tot de meest bezongen eigenschappen van het Nederlandse volk behoort z'n werkelijkheidszin. ‘Realist zijn’, schreef echter Jan Romein, is een gevaarlijke illusie: ‘ze komt neer op de waan dat de werkelijkheid goed is zoals zij is’. (Maar Romein was marxist - één van de weinige linkse intellectuelen die z'n academische studie tot het einde toe volbracht en zelfs, zij het ernstig tegengewerkt door z'n rechtse geestesbroeders van voor de oorlog, een passende sociale functie vond.)

Het realisme van het Nederlandse volk houdt wel ruimte over voor kleine correcties op de werkelijkheid zoals zij is, maar verzet zich ernstig tegen elke vorm van twijfel aan de waan dat het bij de gegeven werkelijkheid best is uit te houden: je weet wel wat je hebt, niet wat je krijgt.

In dat licht gezien was de satire van Zo is het een zaak van on- (of anti-) Nederlandse activiteit, hetgeen de McCarthyachtige reactie verklaart in De Telegraaf, de meest realistische aller kranten. In dat licht gezien begrijpt men het alternatief waarmee tegenstanders van Zo is het niet moede werden te komen aanzetten: Wim Kan - de man met de kleine correcties links en rechts op de werkelijkheid die hij onvoorwaardelijk liefheeft zoals ze is.

6. Ik noem De Telegraaf de meest realistische krant van Nederland en stel er prijs op te verklaren dat ik dat niet ironisch bedoel, noch ook opschrijf met in de achterhand de nobele ontzetting, het journalistieke eergevoel of de ethische verontwaardiging die in sommige (linkse!) kringen gemobiliseerd plegen te worden als dat dagblad ter sprake komt.

Ik ben veel pessimistischer dan met boosheid of ethiek te becijferen is. Alle Nederlandse kranten, en alle Nederlandse radio- en televisieverenigingen functioneren bij de gratie van het realisme in de Romeinse zin van het woord, d.w.z.: het zijn allemaal aspirant-Telegrafen, en ze hebben alleen niet zoveel abonnees, dus niet zoveel macht, omdat ze hun ‘realisme’ niet zo consequent toepassen. Uit gemakzucht, uit een kwaad geweten of uit sentimentaliteit geven ze soms ruimte of zendtijd aan irreële (ideële) gedachten, maar dat wordt ze dan altijd terstond ingepeperd met bedankbriefjes, hetgeen

[p. 5]

hen noopt weer snel tot de realiteit terug te keren.

De Telegraaf is in de wereld van de Nederlandse communicatiemedia niet de bedenkelijke uitzondering. De Telegraaf is de harde, ijzeren regel.

7. Het is aardig en nuttig er aan te herinneren dat het satirische televisieprogramma Zo is het toevallig ook nog 'ns een keer niet berustte op een oorspronkelijk Nederlands idee, noch ook werd geboren uit een puur ideële behoefte.

Zoals vrijwel alle Nederlandse televisieprogramma's was ook Zo is het in aanleg een copie van een BBC-uitzending: de (wekelijkse) serie That was the Week that Was had in 1962 zo veel succes in Engeland en zo veel faam daarbuiten, dat een stuk of drie Nederlandse omroepverenigingen (de AVRO voorop!) verlekkerd begonnen te werken aan de vernederlandsing van de formule, die - dachten ze allemaal - naast een beetje controverse bergen populariteit beloofde.

De VARA won de race - en nu wil ik niets afdoen aan de kranigheid waarmee deze omroep bijna drie seizoenen lang het satirische kruis heeft gedragen, maar ik citeer met instemming de woorden die Gerard Kornelis van het Reve al na de derde uitzending (die van de Beeldreligie) sprak: ‘Het VARA-bestuur houdt zich flink’, zei hij, ‘maar mocht zich op dit ogenblik de aarde open doen en wij vallen gezamenlijk in het grote Niets, dan zullen ze vroom en dankbaar de kuil achter ons dichtstampen’.

Het wonderlijke toeval heeft gewild dat Nederland, zonder er om te vragen en zonder er naar gestreefd te hebben, op die maniet toch een paar jaar opgescheept heeft gezeten met een genre waarvan het niet terughad. Toen echter Rengelink Zo is het verbood was de satire in Nederland dood - in het grote Niets gevallen, en later is de kuil vroom en dankbaar dichtgestampt door de lezers van Televizier onder leiding van Willem O. Duys.

Anders dan god die, blijkens een lange, diepzinnige VPRO-teach-in van een jaar geleden, zelfs na z'n dood nog niet van wijken weet, maakt de satire in Nederland geen kans meer. Het is de grote verdienste van ds Van Houte dat hij ons dat in al z'n onnozelheid nog eens duidelijk heeft leren inzien.