Hollands Maandblad. Jaargang 9 (236-245)

[p. 30]

Malaise bij de komedie
Hans van den Bergh

Wie klaagt over de crisis in het huidige toneelbedrijf zal bedaagde kenners van het theater al gauw horen tegenwerpen dat geroep over een crisissituatie een vast begeleidingsverschijnsel is van iedere dramatische activiteit en ‘dat het nooit anders is geweest’.

Dat neemt niet weg dat de noodtoestand op het ogenblik en in ons land toch wel met opvallende regelmaat en intensiteit over ons toneelbestel wordt afgeroepen, zodat het zinvol kan zijn zich eens op de algemene en bijzondere kenmerken van zo'n crisis te bezinnen, onder meer aan de hand van het juist afgesloten seizoen.

Dit jaar hebben de allang intern broeiende onlustgevoelens zich voor het eerst duidelijk naar buiten gemanifesteerd in de vorm van een wat overkordaat gestelde Urgentieverklaring van een drietal min of meer leidende figuren in het Nederlandse gezelschappensysteem. Deze gemakshalve ABC-jongens genoemde lieden, Gerrit Altes, Wilbert Bank en Hans Croiset, zijn verbonden aan de toneelgroepen Theater en Studio waar zij zich bezighouden met het uitstippelen en realiseren van beleidslijnen en het vinden van een repertoire dat aan die doelstellingen beantwoordt.

Het is waarschijnlijk dat juist deze haast hopeloze taak hun kritische instelling (zij waren gedrieën al vijf jaar geleden verantwoordelijk voor het scherpslijpende toneelblad Teatraal) heeft geactiveerd en tot explosie gebracht, al richt hun urgentieverklaring zich in de eerste plaats op een technische en organisatorische revolutie van het toneelbedrijf. Ik geloof namelijk dat juist diegenen die een vooruitstrevend repertoire willen samenstellen stuiten op een kernprobleem van de dramatische kunst.

In tegenstelling namelijk tot beeldende kunst of literatuur is het toneel afhankelijk van de onmiddellijke respons van een zaal vol publiek. Kunnen schilders en dichters het zich veroorloven werkstukken te vervaardigen die pas over twintig jaar erkenning zullen vinden, het theater moet het van het directe samenspel met de toeschouwers hebben. Wil een toneelschrijver dus nieuwe wegen inslaan dan zal hij bij het grote publiek daarvoor (nog) geen begrip ontmoeten. Voor toneelgezelschappen wier eerste taak het juist is, het potentiële publiek bij de beeldbuis weg te lokken en nieuw publiek te vormen, blijkt het dan ook weinig aantrekkelijk een wezenlijk experimenteel repertoire uit te brengen.

Alleen voor een klein gezelschap als Studio is het mogelijk om in een klein zaaltje het eigen, gespecialiseerde publiek met de toneel avant-garde te confronteren. Weliswaar lijken de zaken op muzikaal terrein net zo te liggen, maar in feite is het makkelijker om een concertbezoeker met kleine beetjes tegelijk aan de nieuwste muziek te wennen, ook al omdat een muziekliefhebber niet in de eerste plaats begrijpen wil. Overigens is de strijd van Peter Schat c.s. om het eigen werk door de grote ensembles gespeeld te krijgen waarschijnlijk terug te voeren op een vergelijkbare angst van de orkestdirecties om het vaste publiek van zich te vervreemden.

Het lijkt mij dus dat een moeizame ontwikkeling in zoverre inherent is aan het theaterbedrijf, dat de eigentijdse schrijver die een nieuwe toneeltaal wil creëren én een naar vormverandering strevende regisseur bijval moeten verwerven van een publiek dat alleen wil komen naar wat vertrouwd is.

Bovendien laat een simpele analyse van het afgelopen seizoen, dat alom als onbeduidend en noodlijdend is gekarakteriseerd, ons nog een specifiek actueel aspect zien van het heersende onbehagen rond het toneelbestel. Van de ruim zestig, bij de acht officieel-gesubsidieerde gezelschappen uitgebrachte premières bleken er vijftien bijzonder de moeite waard. Bij deze vijftien waren echter maar twee blijspelen, bijzonder weinig als men bedenkt dat ongeveer de helft van alle produkties min of meer vrolijke bedoelingen heeft. Het is dus kennelijk bijzonder moeilijk om een geslaagde amusementsvoorstelling uit te brengen. Vooral de gezelschappen die doorgaans zorgvuldig hun speelplan opstellen, de Haagsche Comedie, het Nieuw Rotterdams Toneel en

[p. 31]

Centrum, ziet men op het blijspelvlak keer op keer uitglijden.

Inderdaad is de malaise van het ogenblik mijns inziens vooral een crisis van de komedie. Eeuwenlang heeft het Westeuropese blijspel uit een tweetal vaatjes getapt: ofwel de humor steunde op een satirische karaktertekening (kenmerkend voorbeeld Molière) ofwel op een stelsel van komische mechanismen: de verwikkelingenkomedie à la Feydeau. Daarin is nu door een samenloop van toevalsfactoren lelijk de klad gekomen. Het moderne toneel heeft een hekel gekregen aan eenduidige karakters en we beleven onder invloed van Brecht en Pirandello de hoogtijdagen van het karakterloze karakter, dat op zoek is naar de eigen identiteit. Hoe kan men dergelijke personages lachwekkend maken met de blijspelprocédés van overdrijving en herhaling? Om nog maar te zwijgen van de verwikkelingenkomedie. Het botte toeval dat voorheen befaamde kluchtfiguren de verkeerde slaapkamer binnendreef, wordt in het moderne toneel ook verantwoordelijk geacht voor de levensloop van de meest serieuze personages. De toneelschrijver als albestierende macht heeft allang de touwtjes uit handen gegeven, en niemand gelooft meer in toneel dat overduidelijk van constructie is.

De nauwkeurige weergave van een als zin- en stuurloos ervaren bestaan heeft in een aantal ‘absurde’ komedies van schrijvers als Ionesco een jaar of tien levensvatbaar materiaal geleverd voor eigentijds blijspel. Maar we zijn nu al de laatste epigonen van achter het ijzeren gordijn aan het opsouperen (Havel, Mrozek) - het genre blijkt te weinig variatie toe te laten.

In de vermaakssector zijn onze gezelschappen dit seizoen dan ook op verschillende manieren vastgelopen. Men nam bijvoorbeeld zijn toevlucht tot een succesblijspel van een jaar of dertig geleden (Ensemble: Je kunt het toch niet meenemen) en zag zo'n stuk als overduidelijk geconstrueerd maakwerk door de mand vallen. Of er werd een ‘klassiek’ blijspel genomen (Theater: Plautus' Menaechmi; N.R.T.: De knecht van twee meesters) en men zette zich zo heftig aan het sleutelen om er een moderne versie van te brengen dat het resultaat voornamelijk vermoeiend en allesbehalve leuk of eigentijds werd.

Natuurlijk werden ook een groot aantal nieuwe blijspelen uitgebracht, maar die waren of van een zouteloos absurdisme (Studio: Eh van Henri Livings) of van een beklemmend onvermogen om ook maar

[p. 32]

één originele situatie te verzinnen (N.R.T.: Out of bounds; Centrum: Alleen op vrijdag).

De twee bovenvermelde successen in het komische genre werden geboekt door de Haagsche Comedie met een modelopvoering van Molières School voor vrouwen en door Theater met een modern Engels blijspel: Green Julia van Paul Ableman. In dit laatste stuk weet de jonge Ableman bijzonder handig partij te trekken van de modieuze voorkeur voor ‘ongeïndividualiseerde’ personages. Hij voert een tweetal studenten ten tonele die in de loop van de avond wel dertig keer van identiteit verwisselen. En hij doet dat niet op de irreële a-logische manier van het doorsnee-absurdisme dat vaak te weinig houvast biedt om tot een lekker ontspannen schateren te komen (wie wordt gekweld door de vraag ‘wat bedoelt de schrijver?’ schiet zelden in de lach); nee, Ableman's studenten staan in een voortdurende spelsituatie tot elkaar. Bewust en opzettelijk beelden ze, uit innerlijke onzekerheid, voortdurend andere typen uit, zodat en passant ook nog heel aardig het wezen van ‘komediespelen’ op de hak wordt genomen.

Ook hier is het echter de vraag of een dergelijk procédé voor uitbreiding vatbaar



is. Zolang de voorkeur voor toneel, waarin logica en knappe constructie een ondergeschikte rol dienen te spelen, voort blijft duren, lijkt het me al met al waarschijnlijk dat de humor die het op het toneel van tamelijk formele omkerings- en overdrijvingsprocédé's moet hebben, een kwijnend bestaan zal blijven leiden.

Op andere factoren die een bloei van het huidige toneelleven belemmeren en die meer van autochtone aard zijn, zoals onze calvinistische inslag, de minachting voor het Nederlandstalige stuk en de voortschrijdende vercommercialisering, wordt door anderen, met name door Koolhaas in Vrij Nederland, met zo grote consequentie gehamerd dat ik ze bij geïnteresseerden nu maar bekend veronderstel.

In ieder geval maakt ook het afgelopen seizoen duidelijk dat de meest succesvolle koers die een Nederlands gezelschap kan varen er een is van doelgericht artistiek beleid dat voor de troep een beperkte taak kiest waardoor het binden en aankweken van een eigen publiek mogelijk wordt. Op het ogenblik wordt dat ideaal kennelijk het best benaderd door Theater in Arnhem, door het Nieuw Rotterdams Toneel en (zij het in dit allerlaatste seizoen met minder succes) door de toneelgroep Studio.