Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

Een ouderwets rationalist
G. van Benthem van den Bergh

Mijn belangrijkste bezwaar tegen het artikel van De Kadt is eigenlijk het onderwerp zelf. Daarmee probeert hij na eerst wat eigen bezwaren tegen vooral de Amerikaanse politieke stijl te hebben opgeschreven, toch weer alle serieuze afwijzende standpunten en opinies, die er ten aanzien van Amerika mogelijk zijn, in het keurslijf van een verderfelijk isme te stoppen. Door over ‘anti-Amerikanismen’ te schrijven op de manier waarop De Kadt dat doet, wordt bovendien iedere kritiek op een stuk Amerikaanse buitenlandse politiek - en ik bedoel daarmee natuurlijk Vietnam, want dat ligt ook bij De Kadt op de achtergrond - a priori geetiketteerd en in een ‘weg met ons’-hokje gestopt. Ik heb het altijd betreurd dat De Kadts scherpe intelligentie en polemisch talent maar al te vaak in dienst staan van een zo rabiaat anti-communisme, dat hij bijv. een artikel kan schrijven met de onzinnige (en kwaadaardige) titel De Vietcong op de Dam.

Voor De Kadt is Amerika het enige land dat het superieure democratische Westen zou kunnen behoeden voor het opdringen van de totalitaire communistische en sinds kort ook van de barbaarse derde wereld. Voor hem speelt daarom kritiek op Amerika - of die nu van Amerikanen of Europeanen afkomstig is - automatisch het communisme in de kaart. En daarom is anti-Amerikanisme ‘één van de krachten die... de vernietiging nastreven’.

Om De Kadts kwade droom van de ondergang van het avondland tegen te gaan wil hij een Amerikaans wereldbondgenootschap van ‘behoorlijke’ landen - waar Frankrijk niet bij hoort, want dat is niet ‘Amerikanistisch’, dus weg met de EEG - die de VN zo snel mogelijk de rug zouden moeten toekeren. Een dergelijk bondgenootschap zou dan moeten streven naar ‘versterking van het Westen en de systematische uitbreiding van de westerse invloedssfeer’. Maar hoe doen we dat? Daarover zwijgt De Kadt. Of het zou moeten zijn dat hij denkt dat het vanzelf gaat, als je maar sterk bent. Volgens hem kunnen de Oosteuropese landen zich nu niet liberaliseren omdat de koude oorlog in Europa is afgelopen (in feite is het nu vooral de angst voor Duitsland die de Oosteuropese landen nog bij elkaar houdt), maar ‘dank zij de aanwezigheid van de sterke Amerikaanse buitenwereld’.

Hoe komt iemand aan zulke rare ideeën? Het heeft niet veel zin om De Kadt te vertellen dat hij nog nooit werkelijk afscheid van communistenland heeft kunnen nemen. Dat is een dooddoener die niets verklaart, omdat er ook oud-communisten in de PSP zijn gegaan. Ik geloof eerder dat De Kadt communist geworden is omdat hij een ouderwetse rationalist is, iemand die denkt dat je een ‘verstandige politiek’ zou kunnen voeren als je alleen maar de mensen tot het inzicht zou kunnen brengen dát het een verstandige politiek is.

Ook voor Marx was immers het hoofd-

[p. 4]

probleem nog dat van de Verlichting: hoe een rationele sociale orde tot stand te brengen. Hij vond daarvoor zijn bekende dialectische oplossing. Tijdens de historische periode, toen de samenleving nog uit klassen was opgebouwd, beheerste het (economische) zijn nog het denken (ideologie), maar als het winnen van de klassenstrijd door het proletariaat zou resulteren in een volgende historische periode, waarin geen klassen meer zouden bestaan, zou het (rationele) denken het zijn kunnen beheersen.

Dat is wat De Kadt zou willen: dat het denken, en liefst zijn denken, het zijn zou beheersen. Om dat dit nu eenmaal wat moeilijk te verwezenlijken is, heeft hij zich in de loop der jaren tot een virtuoos in het schelden ontwikkeld. Een rationalist moet nu eenmaal de oorzaken van een gang van zaken die hij verafschuwt, bij de domheid of verdorvenheid van individuen zoeken. Ook denkt de rationalist bij voorkeur in termen van formele politieke structuren en heeft hij geen oog voor de sociale en economische voorwaarden, die vervuld moeten zijn willen die structuren op de maatschappelijke werkelijkheid kunnen passen. Democratie moet men ‘willen’, dan kan men het krijgen.

En daarmee ben ik weer bij het anti-Amerikanisme terug. Juist als radicaal democraat, als voorstander van wat in Amerikaanse New Left-terminologie ‘participatory democracy’^*) heet, meen ik dat de huidige sociale en economische structuur in Amerika - die van de grote bureaucratische organisaties, die zich wat het bedrijfsleven betreft achter een ‘free enterprise’-ideologie verschuilen - een politiek systeem voortbrengt waarin alles en iedereen kan worden gemanipuleerd en dat zich kritiek kan veroorloven (zoals Senator Dodd zei: ‘That is the price we pay for democracy’) omdat die er eenvoudig langs glijdt. De sterke invloed binnen dat systeem van wat Eisenhower het ‘military-industrial complex’ heeft genoemd, leidt bovendien onder Johnson tot een buitenlandse politiek die de nadruk legt op het gebruik van militaire middelen en die neigt tot het doorhakken van knopen door middel van de meest geperfectioneerde oorlogsmachine die de wereld ooit heeft gekend.

Dat vind ik een gevaar, en daarom acht ik verzet door Nederland tegen die politiek - in Azië en Latijns-Amerika - geboden. Met De Kadt betreur ik ‘anti-Amerikanisme’, d.w.z. een zich tegen Amerika afzettend Europees nationalisme of een a priori ‘linkse’ veroordeling van alles wat Amerikaans is. Maar het gekke is, dat veel van de verdedigers van de Amerikaanse Vietnampolitiek de Amerikanen maar ongelikte beren vinden en voor geen goud in Amerika zouden willen wonen. Zelf wil ik zo weer naar Amerika terug.

*) Voor een goede vertaling loof ik het boekje Revolution at Berkeley uit.