Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 13]

Marxisme-Uylinisme
of met de paardesprong links-voorwaarts
A.A. de Boer

De drang naar links, die in sommige kringen nogal populair schijnt te zijn, uit zich onder andere in de verschijning van wat magere pockets die gemeen hebben dat zij als warm wittebrood de winkel verlaten. Het is allemaal licht voedsel en het zet niet aan. Ik wil daar niet te diep op in gaan; ik begrijp dat de publieke opinie het allemaal wel aardig vindt, maar ik vrees dat het heel veel mensen ontgaat dat regeren iets meer behelst dan deze schrijvers suggereren. Maar kritiek en melk zijn in; de groeperingen die niet alle heil verwachten van de stuurlieden op de linker wal zwijgen dus. Men kan zich afvragen wat naar links-willen eigenlijk is. Als ik afga op de vage conclusies die David Caute trekt in The left in Europe since 1789 - nadat hij zich heeft afgevraagd wat het gemeenschappelijk element is in de stromingen die als links worden aangeduid - dan is een stap naar links niet in de eerste plaats een stap in de richting van een sterkere mate van planning, maar veeleer een poging tot versterking van de invloed van het volk. Daarbij speelt dan ook het element van rebellie tegen de gevestigde structuur een rol. Daartegen heb ik geen enkel bezwaar, zolang men niet te velde trekt tegen de structuur van dertig of vijftig jaar geleden alsof er niets veranderd is. Voor wie zich dat realiseert en niet meer tot de jongeren behoort bestaat dan het gevaar dat hij zich bij bepaalde verworvenheden neerlegt en niet merkt dat nieuwe problemen de kop opsteken. Zo zijn er verschillende gebieden waar de gezapigheid tot politieke verstarring leidt. Om een enkel voorbeeld te noemen: na de emancipatie van het bijzonder onderwijs moeten wij weer eens aan de emancipatie van het openbaar onderwijs denken. Er zijn vast wel meer dezelfde voorbeelden te vinden.

Soms leidt het aanvaarden van nieuwe verhoudingen dus tot verstarring. Rebellie tegen de gevestigde structuur betekende eens: rebellie tegen de kapitalist. De ondernemer is nu een beetje uit het gezichtsveld van de progressieve politicus verdwenen. Hij doet nog wel eens ondeugende dingen, maar die lossen we op door de werknemer medezeggenschap te geven in het bedrijfsbeleid. Dat laatste kan voor sommige zaken nuttig zijn, maar men moet hiermee toch wel oppassen. Het feit dat een werknemer uiterst deskundig is in het hanteren van lasapparaat of rekenmachine maakt hem nog niet geschikt om mede te beoordelen hoe de directie van het bedrijf op de wereldmarkt moet operen om hemzelf, de werknemer, onder gunstige condities aan het werk te houden. Dat neemt niet weg dat diezelfde werknemer met betrekking tot zijn politieke keuze een bepaalde opvatting heeft, die voortvloeit uit het feit, dat hij sommige consequenties van dat opereren op de markt niet kan aanvaarden en uit zijn verlangen de structuur van de maatschappij te veranderen. Het is dan echter aan zijn politieke partij om te trachten bepaalde doelstellingen na te streven. Voor de werknemer is dat ook heel wat minder compromitterend dan het uitoefenen van politieke invloed in zijn eigen bedrijf.

Het lijkt mij bovendien juist een karaktertrek van links dat men verbeteringen van collectieve aard nastreeft. Dit geldt temeer omdat niet alleen verbeteringen nodig zijn op het gebied van de sociale zekerheid en het opvangen van sociale moeilijkheden met betrekking tot één bepaald bedrijf.

Weliswaar heeft de socialistische internationale in 1952 uitgesproken dat publiek eigendom geen conditio sine qua non is voor planning in socialistische zin, maar dat wil nog niet zeggen dat we er nu zijn en dat in de industriële sector alleen nog bijverschijnselen van sociale aard de aandacht van de progressieve politicus vragen. Naast invloed van het volk zijn er andere problemen aan de orde, en wel de vraag naar de structuurveranderingen die nodig zijn om voor ons nageslacht een hoger welzijn te verzekeren dan wij voor ons zelf hebben weten te organiseren. Met andere woorden: als men beslist naar links wil, laat men dan niet vergeten ook een paar passen vooruit te maken. Liever een paardesprong dus dan een ontwijkende zijsprong.

Nu zijn er met betrekking tot het bedrijfsleven wel eerder suggesties gedaan die op de structuele ontwikkeling betrekking hebben. In 1951 verscheen onder redacteur-

[p. 14]

schap van de toenmalige directeur van de Dr. Wiardi Beckmanstichting, drs J. den Uyl, een rapport dat heette: De weg naar vrijheid. Daarin werden enige suggesties gedaan die, nu diezelfde drs Den Uyl minister is, interessant zijn om nog eens nagelezen te worden. Het helpt ons misschien bij het formuleren van de politieke interpretatie van bijvoorbeeld de overheidsinmenging in de zaken van het familiebedrijf-Van Doorne; met andere woorden: het kan ons helpen te voorspellen wat wij van het concretiseren van een Marxisme-Uylinisme mogen verwachten.

In genoemd rapport dan wordt gepleit voor een investeringswet, die onder andere zou moeten inhouden dat de uitbreiding van bedrijven en het verrichten van investeringen in de productieve sfeer aan toestemming wordt gebonden. Verder zou deze wet het mogelijk moeten maken investeringen te verbieden die in strijd komen met internationale afspraken of waarvan kan worden aangenomen dat zij dienen tot het scheppen van een groter produktiecapaciteit dan waaraan behoefte bestaat.

Vooral als het een beetje uit zijn verband gerukt wordt klinkt het allemaal nogal dirigistisch. Die toon slaat wel aan bij degenen die in de ondernemer, de kapitalist, nog steeds een vijand van het proletariaat zien. Maar de tijden zijn veranderd en daarmee de eisen die wij aan een beleid met betrekking tot de industrie moeten stellen. Wij kunnen alles al weer beter dan in 1951, getuige het Ten Geleide, dat dezelfde drs Den Uyl als minister aan de recente publicatie van het Centraal Planbureau De Nederlandse economie in 1970, meegaf. Daarin verheugt hij zich erover dat in die publikatie niet alleen de macro-economische ontwikkeling op middellange termijn aandacht kreeg, maar dat ook de ontwikkeling van afzonderlijke sectoren en bedrijfstakken is bestudeerd. De clou van het Ten Geleide zit in één enkele zin, die volgt op de constatering dat het CPB veel medewerking heeft ondervonden van deskundigen uit het bedrijfsleven. Minister Den Uyl schrijft dan namelijk: ‘Het is juist deze medewerking die het vertrouwen geeft dat de uitkomsten waartoe deze studie leidt in brede kring zullen worden geraadpleegd en verdisconteerd ook in het bedrijfsbeleid’.

Als deze wens in vervulling gaat is dat het begin van het einde voor een belangrijke controverse die nog bestaat tussen planners en ondernemers. Het is namelijk volkomen duidelijk waarom een ondernemer iets heeft tegen overheidsingrijpen. De activiteiten die de overheid zou ondernemen in het kader van een investeringswet als hierboven omschreven verstoren namelijk het milieu waarin de ondernemer opereert. Dat kan moeilijkheden geven voor de bedrijfsplanning, waarin met betrekking tot dat milieu bepaalde veronderstellingen zijn gemaakt. Die planning is echter voor het bedrijfsleven van groot belang. De structuurveranderingen die in het economisch leven optreden, de toenemende internationale samenwerking en dito concurrentie, en de sterke schaalvergroting van industriële activiteiten kunnen soms het ad hoc ingrijpen door de nationale overheid tot een angstaanjagend zwaard van Damocles maken. Daarom moet gezocht worden naar een mogelijkheid voor de overheid om continu een vinger in de pap te houden teneinde te voorkomen dat zij pas mag ingrijpen op het moment dat de zaak vastloopt.

Nu bestaat er in Europa een vrij onbekend stuk wetgeving, dat sinds begin 1958 toegepast wordt en waarvan de eerste resultaten thans zichtbaar worden. In het verdrag tot oprichting van de Europese Gemeenschap voor Atoomenergie (Euratom) komen een aantal artikelen voor die erop gericht zijn de ontwikkeling van de kernenergie voor industriële doeleinden in goede banen te leiden door middel van een indicatieve programmering. Dat wil zeggen dat Euratom van tijd tot tijd een programma voor een toekomstige periode opstelt, dat gebaseerd is op drie elementen. In de eerste plaats: een prognose met betrekking tot de ontwikkeling van de kernenergievoorziening; in de tweede plaats: een onderzoek naar de mogelijkheden die er voor de Europese industrie zijn om binnen dit kader een bepaalde bijdrage van de kernenergie mogelijk te maken.

Deze confrontatie leidt dan tot het derde element: het formuleren van verschillende gedetailleerde ontwikkelingslijnen voor het gehele complex van industriële activiteiten rondom de produktie van nucleaire electriciteit. Het indicatieve programma is dan bepaald door een keuze uit die alternatieven. Ik moet mij beperken tot deze vage aanduiding, hoewel het verleidelijk is het thema verder uit te werken aan de hand van de ervaringen die hiermee zijn opgedaan. Van centraal belang is dat men bij dezelfde vorm van programmeren een ontwikkelingslijn kan formuleren niet alleen voor en over, maar ook in samenspraak met het bedrijfsleven. Het resultaat is: een gemeenschappelijke basis voor de planning van het bedrijf èn voor het overheidsbeleid. Het is duidelijk dat deze twee elkaar daardoor veel minder in de weg behoeven te zitten.

[p. 15]

De clou van een indicatieve programmering is, dat zij het mogelijk maakt in gezamelijk overleg een ontwikkelingslijn uit te stippelen die economisch en sociaal beantwoordt aan bepaalde doelstellingen. Dat wil onder andere zeggen dat voorkomen kan worden dat bepaalde bedrijven om verschillende redenen overgaan tot bepaalde investeringen en uitbreidingen die op korte termijn gezien misschien interessant lijken, maar die op langere termijn minder geslaagd zijn. Men kan hierbij denken aan produktieuitbreidingen in de breedte op een moment dat men het liever in de diepte zou moeten zoeken, of aan het onder druk van concurrentie vaak optredende verschijnsel dat in Europees jargon double emploi inutile heet.

Het nut van een dergelijke indicatieve programmering voor verschillende takken van de industriële activiteit strekt zich uit tot buiten het zuiver economische terrein. Ook van een efficiënt wetenschapsbeleid kan slechts sprake zijn, indien men een basis heeft om te beoordelen wat er aan onderzoek moet worden verricht en wie daarvoor de aangewezen instantie is. De basis kan voor het onderzoek in de sector van de sociale wetenschappen liggen in een planning op lange termijn voor de verhoging van het welzijn.

Sociologie, planologie en aanverwante wetenschappen dienen het beleid op dit gebied te begeleiden. Voor de technische en technologische research zou een indicatieve programmering, gebaseerd op verantwoorde prognose, het fundament kunnen zijn. Nu is een dergelijke structuur, waarbij economische politiek, industriële programmering en wetenschapsbeleid op harmonische wijze aan elkaar worden gekoppeld, natuurlijk niet van de ene dag op de andere te realiseren. Maar politiek is niet alleen de kunst van het mogelijke, zoals sommige mensen denken. Politiek is de kunst om op langere termijn te bereiken wat wenselijk is maar op korte termijn gezien onmogelijk lijkt. Daarvoor is dan echter meer nodig dan noodmaatregelen; daarvoor is een filosofie nodig.

Toch kunnen maatregelen ad hoc beoordeeld worden tegen de achtergrond van een verlanglijstje voor de langere termijnpolitiek waarop de indicatieve programmering naast de welzijnsplanning voorkomt. Wanneer op een bepaald moment de noodzaak blijkt de kolenmijnen geleidelijk aan te sluiten (omdat een Europese indicatieve programmering op dit gebied nog niet bestond!) dan kan de overheid er alle belang bij hebben dat in Limburg overgeschakeld wordt op de produktie van personenauto's.

Ik heb mij nergens zo over verwonderd als over het feit, dat deze overrompelingsaanval van minister Den Uyl zo weinig reacties heeft uitgelokt over de rol van de staat ten opzichte van het bedrijfsleven. In het kader van een indicatieve programmering zou een dergelijke maatregel in het geheel niet misstaan; de nadruk ligt dan ook niet meer op het verbieden van bepaalde investeringen, zoals dat in het document van 1951 nog het geval was, maar op het stimuleren ervan.

De moeilijkheden die de minister heeft met de oliemaatschappijen, die op het continentaal plat naar olie en gas willen boren, lijken op het eerste gezicht in een andere richting te wijzen. Laten wij echter eerst trachten een misverstand uit de weg te ruimen. Er is gezegd dat de minister van de oliemaatschappijen een te hoog winstaandeel eist en dat deze gulzigheid twee effecten heeft: ten eerste zouden de oliemaatschappijen hierdoor worden verjaagd naar de andere gedeelten van het plat, die onder beheer van minder veeleisende

[p. 16]

regeringen staan; in de tweede plaats zou de Nederlandse actie de regeringen van de olieproducerende landen in het Midden-Oosten ertoe kunnen brengen eveneens hogere royalties te gaan eisen. Die twee bezwaren zijn beide aanvechtbaar.

Het hoge winstaandeel dat de Nederlandse regering kan eisen (althans als de persberichten over de te verwachten maatregelen juist blijken te zijn) betreffen de op het Nederlands deel van het plat te verwachten extravagante aardgasreserves. Als een oliemaatschappij op zo'n grote reserve stuit, dan zal de gemeenschap daar van mee moeten profiteren. Het aardige van zo'n grote vondst lijkt mij nu juist, dat zij op rendabele wijze te exploiteren valt ook al eist de staat een relatief hoog winstaandeel. Het zou mij niet verwonderen als bleek, dat de oliemaatschappijen na enige tijd wel degelijk bereid blijken onder dezelfde voorwaarden te profiteren van de voordelen die aan een extravagante grote reserve verbonden zijn, als er na de verkiezingen tenminste een minister komt die het spel voortzet.

Ten aanzien van het tweede punt kunnen we kort zijn. Ik heb geen minderwaardigheidscomplex met betrekking tot de invloed van de Nederlandse regering op het wereldgebeuren. Maar laten wij realistisch blijven. De OPEC, de organisatie van olieproducerende landen, heeft in het verleden bewezen geen aanmoediging van Nederland nodig te hebben om te zorgen een zo groot mogelijk stuk van de koek te bemachtigen.

Wat is nu de moraal van dit alles? In zijn samenspraak met de oliemaatschappijen staat een minister van een klein land, als vertegenwoordiger van de overheid, tegenover een gesprekspartner die een sterk mondiaal geïntegreerd deel van het bedrijfsleven representeert.

Dat is een belangrijk punt. Een indicatieve vorm van programmering heeft alleen zin als ze wordt aangevuld met een zekere macht tot ingrijpen door een overheid die op dezelfde schaal opereert. Op ons verlanglijstje moet dus ook staan: een integratie van het overheidsbeleid die gelijke tred houdt met de integratie die wij in het bedrijfsleven waarnemen.

Op het eerste gezicht is er nauwelijks enig verband tussen de inleiding van dit artikel, die handelde over het streven naar links dat in sommige kringen momenteel erg populair is, en het daarop volgend pleidooi voor een moderne industriepolitiek, gebaseerd op prognostiek en indicatieve programmering. Toch is het verband er: juist deze relatie is in gevaar.

Is er in een technocratie die wordt beheerst door wetenschappers (de economen met hun prognoses, de sociologen met hun welzijnsstaat en de planologen met hun ruimtelijke ordening) nog plaats voor een volkswil, voor een democratie?

Niet het antwoord op deze vraag is relevant, maar het uitgangspunt. Wij moeten namelijk helemaal niet naar een technocratie. Er is een tijd geweest dat men meende de leiding van de samenleving aan de technici over te kunnen laten. De jongere gedachte dat de econoom ons op ondubbelzinnige wijze de weg zou wijzen naar de welvaartsstaat is hierop eigenlijk alleen maar een variant. Nog recenter is de opkomst van de sociocratie: de socioloog Thoenes heeft nog niet lang geleden opzien gebaard door te pleiten voor wat hij noemde een open sociologie die niet alleen normvragen stelt, maar ze ook beantwoordt. Daarmee zou dan de objectief oordelende wetenschap, die ondubbelzinnig materiaal aandraagt voor de vrij kiezende politicus, wel voor goed om zeep geholpen zijn.

Want de wetenschap zal nooit in de plaats kunnen treden van de politiek. De wetenschappelijk werker heeft in het kader van een planning op welk gebied dan ook een opdracht te vervullen waarvan de formulering berust op een politieke keuze. Dat geldt ook voor een beleid ten aanzien van de industriële ontwikkeling. Om tot een dergelijk beleid te komen, dat up to date is en dat tevens zo georiënteerd is dat wij ons niet het verwijt op de hals halen dat wij onze rode vlag in het bleekwater hebben laten vallen, is nog heel wat denkwerk nodig.

Stug met zijn allen vooruit is misschien wel moeilijker dan met zijn tienen naar links; het is misschien ook wat minder dankbaar werk en het spreekt niet zo aan bij het publiek.

Reacties van lezers

In het artikel ‘Verder Van Mij’ van de hand van Vader R.P. Anastase Prudhomme S.J. komt een betreurenswaardige onnauwkeurigheid voor: van mijn jongste boek ‘Nader Tot U’ (G.A. van Oorschot, Amsterdam; ing. f 5,90, geb. f 6,90) zijn tot nu toe niet 20.000, maar 61.000 (Een en Zestig Duizend) exemplaren verkocht, terwijl het aantal bestellingen - dat sedert het verschijnen nog nimmer beneden de 125 stuks per dag is geweest - nog steeds eerder toe- dan afneemt.

U beleefd dankend voor de mij toegestane plaatsruimte ben ik, met rooms-katholieke schrijversgroet,

Uw
Gerard Kornelis Franciscus van het Reve
Greonterp, September 1966