Hollands Maandblad. Jaargang 8 (226-235)

[p. 3]

[228]

Verder van mij
R.P. Anastase Prudhomme S.J.

G.K. van het Reve's Nader tot U behoort, zie ik het goed, tot de afdeling traktaatjes en stichtelijke lektuur en daar heb ik, door overvoeding op dit gebied, weinig belangstelling voor.

Goed zien is in dit geval niet eenvoudig. Het boekje bevat aangrijpende jeugdherinneringen, even voortreffelijk als het beste van 's schrijvers vroegere werk, maar veel is net zo vervelend als de toestanden van verveling die Van het Reve weergeeft. Zijn vermanende en filosofische uitspraken zijn altijd van het type waar mijn grootvader Joseph beroemd door is geworden. Het genre: ‘C'est mon opinion et je la partage’ en ‘Le char de l'Etat navigue sur un volcan’. Grootvader zei die dingen zonder een spoor van ironie en Van het Reve parodieert ze, zegt men. Maar hij laat zijn lezers dienomtrent meer en meer in het onzekere.

Het is dat er om schrijver en boek nogal wat vroom gerucht gemaakt wordt, dat ik meen de gelovigen niet langer in het duister te mogen laten en ik er eens mijn moraaltheologisch licht over zal laten schijnen.

Anthropologen die primitieve volkeren hebben bestudeerd, zijn dikwijls tot de frappante ontdekking gekomen, dat het bij deze lieden met hun geloof in b.v. zielsverhuizing, geesten, toverij, taboe's etcetera, helemaal zo'n vaart niet loopt. Als het erop aankomt hun buik te vullen, een huis te bouwen, oorlogen te winnen of wonden te verzorgen, handelen zij redelijk en passen ze zich aan bij de werkelijkheid.

Voor de christelijke gelovigen geldt hetzelfde. Het geloof is maar een toneelstuk, een comedie en dit meen ik letterlijk. Het is een spel dat gespeeld wordt uit gefrustreerde artisticiteit, of om vader en moeder geen verdriet te doen, of om niet op te vallen onder de andere dorpsbewoners. Om bij een club te behoren, om in de Tweede Kamer te komen. Om professor te worden of minister. Het bovennatuurlijke is onkenbaar en elke gelovige weet dat in z'n hart heel goed. Wij thomisten zeggen niet zonder slimheid dat geen enkele denker ooit het bestaan van god betwijfeld heeft (want om te kunnen twijfelen moet er iets zijn waaraan je twijfelen kunt), wij jezuieten weten echter dat dit maar een metafysische kwestie is.

Zo iets als ‘een christelijke maatschappij opbouwen’ is onmogelijk, want er is geen kennis waarop men zich zou kunnen baseren. Als niettemin fundamentalistische christenen het telkens weer proberen, als zij wegtrekken naar onbewoonde gebieden om helemaal opnieuw te beginnen, is hun nieuwe maatschappij binnen de kortste keren een maatschappij als alle andere, d.w.z. een combinatie van compromissen tussen drift en bezinning, bloeddorst en zelfopoffering, rede en waanzin, waarin het geloof geen enkel kwaad verhindert, maar wel allerlei functies vervult: bang maken van het eenvoudige volk, indoctrinatie van leger en politie, heiliging van gezag, rechtspraak en bezit.

Maatschappelijke veranderingen zijn niet afhankelijk van het geloof, maar van de technische ontwikkeling. De technische ontwikkeling is sinds een eeuw of twee zodanig dat het geloof zijn functies meer en meer verliest.

Als iemand tegen G.K. van het Reve zegt: - God bestaat niet, antwoordt hij: - Jij zal het wel weten, jij bent op de muloschool geweest.

Zo is het inderdaad, simpel en waar: steeds meer mensen zijn op de muloschool geweest.

Sommigen maken zich nu bezorgd en klagen dat de bodem aan het menselijk bestaan ontvalt als er geen geloof meer is, maar ze willen denk ik met dergelijke taal alleen maar een goed figuur slaan voor de TV.

Christenen die oprecht menen dat het christendom nog een toekomst heeft, doen

[p. 4]

alleen maar of ze niet weten dat ook nu al zo ongeveer de helft van de mensheid blijkt het zonder enige god te kunnen stellen en méér dan de helft het in elk geval zonder hun god af kan. Over honderd jaar zullen de laatste echte gelovigen wel in ruime zonnige psychiatrische klinieken worden opgeborgen en hoogstwaarschijnlijk zal niemand merken dat dat wat nieuws is. Wij katholieken immers hebben al eeuwenlang de gewoonte de stakkers die het ernstig menen op te sluiten achter dikke muren. Zoals een arbeider een medewerker heet, zo zullen die klinieken dan ook kloosters heten.

Onder deze omstandigheden is het de moeite waard iemand die zo laat op de avond nog tot het rooms-katholicisme overgaat, eens wat aandachtiger te beschouwen.

Bijna twintig jaar geleden, reeds in zijn roman De Avonden, voerde Van het Reve een god ten tonele, wiens naam uitgesproken werd zodra de hoofdpersoon van het boek, Frits van Egters, zijn vader in z'n onderbroek zag lopen.

Later heeft de auteur deze godsvoorstelling getransformeerd: God is nu een ezel en ‘na een geweldige klauterpartij om de trap naar het slaapkamertje op te komen, zou ik Hem drie keer achter elkaar langdurig in Zijn Geheime Opening bezitten’, enz. (Nader tot U, p. 113).

Twee Kamerleden, Van Dis en Algra, hebben zich gekwetst getoond door deze godsvoorstelling. Beiden zijn, ik zeg het onder tranen, verstokte en fanatieke tegenstanders van onze Geliefde Heilige Rooms-Katholieke Moederkerk. Zij hebben de auteur van godslastering beschuldigd. Van het Reve ontkende god te hebben gelasterd. Voor de TV verklaarde hij het te zullen toejuichen als eens en voor al werd uitgemaakt of hij een godslasteraar was, door ‘de onpartijdige rechter’. Hij is dol op dikke gemeenplaatsen en vleide die onpartijdige rechter bij voorbaat. Bovendien had hij in het holst van de nacht de minister van justitie opgebeld, ten einde over een eventuele procesvoering van gedachten te wisselen.

Nu kan men over deze minister van justitie veel zeggen, maar niet dat hij een fanatieke tegenstander is van onze geliefde rooms-katholieke geloofsgenoten. Heeft hij niet de massamoordenaar Lages (die zich tot onze Moederkerk had bekeerd) genadiglijk naar diens vaderland laten terugkeren?

Toen het gerechtelijk vooronderzoek tegen Van het Reve werd geopend, was hij nog geen lidmaat van de Kerk, maar niet zo lang na het telefoongesprek met de minister is er iets opmerkelijks gebeurd, iets waar hondse geesten over fluisteren en dat ook in onze eigen kringen de vraag heeft doen rijzen, of Rome hier wel met de nodige prudentie te werk gegaan is. Ik zal in het volgende aantonen dat voor enige bezorgdheid over gebrek aan prudentie onzerzijds, geen aanleiding bestaat.

Wat heeft namelijk Gerard Kornelis van het Reve gedaan? In aanwezigheid van Coadjutor G.A. van Oorschot en Pater Professor Doctorandus Ben Hemelzoet (zei ik niet dat het geloof een comedie is? Als je zo'n naam in een toneelstukje tegenkwam, zou je vinden dat de auteur het er te dik opgelegd had, maar ik verzin niets) met Pater Hemelzoet als peter dus, nam v.h.R. een grote slok Heilige Wijn en toen was-ie rooms.

Frater Harry Mulisch O.F.M. concludeerde dat het conflict tussen Van Dis en Van het Reve een misverstand (‘kommunikatiestoornis’) was: beide partijen zijn het immers eens, ze zijn allebei diep religieus. ‘... hoe heeft men kunnen veronderstellen dat een nederlands schrijver niet diep religieus zou zijn,’ vraagt hij zich af in De Gids, 1966, no 6.

Ik kan hierin geheel meegaan met de eerwaarde frater. Minder ingenomen ben ik echter met Mulisch' aanmaning aan Van het Reve, voor de rechter te weigeren zich erover uit te laten of hij nu heeft willen kwetsen of niet, omdat in feite de zaak van de vrije meningsuiting in het geding zou zijn.

Die zaak is voor Van het Reve helemaal niet in het geding. Hij houdt niet van vrije meningsuiting en godslastering is voor hem een even grote werkelijkheid als het dat voor zijn aanklagers is. Alleen is hijzelf toevallig volgens hemzelf geen godslasteraar. In Elsevier verklapt hij schalks: ‘Ik ben blij dat ik nu een gerechtelijke uitspraak tegemoet kan zien. Waarom die passages volgens mij niet godslasterlijk zijn, moet ik hier in het midden laten, nu die zaak “onder de rechter” is’.

Geen bestiale godslastering, maar opperste mystieke eenwording bracht hij tot uitdrukking in zijn tête-à-tête met het ezeltje - als ik dat zo mag noemen, misschien is coq-à-l'âne plastischer...

In Nader tot U schrijft hij op p. 27: ‘... ik begrijp niet hoe... Willem Frederik Hermans erbij komt om te beweren, dat in Nederland “niks mag”. In Nederland mag vrijwel alles, als je maar eties bent en er voortdurend geen twijfel aan laat bestaan, dat de problemen van de bestemming van de mens, van de zin van het leven... dat die je enorm dwars zitten.’

[p. 5]

In Ratio juli-aug. '64, p. 41 had hij over dezelfde Hermans gezegd: ‘Wat wil Hermans nu eigenlijk? Gaat hem het lot der mensen op enigerlei wijze ter harte? Absoluut niet!’

De conclusie is duidelijk: in Nederland mag vrijwel alles, als je maar eties bent, zoals Van het Reve, maar Hermans zou verboden moeten worden want hem gaat het lot der mensen niet ter harte, hij is niet eties.

Van het Reve heeft, eties als hij is, niemand willen kwetsen en dat zijn godsvoorstelling katholiek is, heeft hij nog onderstreept door zijn intrede te doen in de H. Moederkerk! En door hem te accepteren heeft de Kerk de zuiverheid van Van het Reve's intenties erkentenis geschonken!

Wanneer Van Dis en Algra zich dan ook door Van het Reve's godsvoorstelling gekwetst voelen, komt dit alleen doordat de Rooms-Katholieke Kerk voor hun gevoel altijd al een kwetsende godsvoorstelling had. Gekwetst worden deze vuige protestantse ketters door onze bidprentjes, onze devote snuisterijen van gips, ons handeltje in aflaten en relieken, onze pausen en prelaten op bergen van goud, kortom door de hele santekraam zoals zij dat noemen.

Het proces tegen Van het Reve (als het doorgaat, wat ik wel niet denk) kan dan ook tot niets anders dan een nieuwe godsdienstoorlog aanleiding geven.

Mogelijkheid 1: Van het Reve wordt veroordeeld. Wij als katholieken moeten dan de conclusie trekken dat in dit land de wereldlijke rechter zich vermeet beter te weten wat godslastering is dan onze eigen Bisschop! De rest laat ik gaarne aan het voorstellingsvermogen van mijn beminde gelovigen over.

Mogelijkheid 2: De rechter spreekt Van het Reve vrij. Van Dis en Algra zullen dan naar de wapenen moeten grijpen, wanneer zij het tenminste serieus menen met hun eigen god, die de God der Wrake is. Geen ezel. Geen homoseksueel.

Neen, broeders en zusters, het is niet de H. Moederkerk die zich vergist, want dat doet Zij nooit, maar degenen die Van het Reve's gepraat over god tot dusverre voor een soort ironie hebben gehouden, die zijn het die zich vergissen.

‘Er moet een god zijn, geen gelul,’ verkondigt de Don Juan van de veestapel in Het Parool (29-6-'66).

‘Ik heb de grote dogma's van de Rooms-Katholieke Kerk lief’, verklaart hij elders en zijn beschrijving van god als een ezeltje met homoseksuele neigingen neemt hij niet terug. Niemand schijnt zich af te vragen wat b.v. de Heilige Maagd daar nu wel van denken moet.

De vrome schrijver zit, kortom, tot zijn nek vol met paradoxen en dat is nu juist een trekje waar wij kerkvaders van oudsher dol op zijn.

In Elseviers Weekblad (20-8-'66) verklaarde de convertiet: dat hij tegenwoordig geen profeet meer is, maar een vakman, een winkelier. Vroeger, bekent hij, heeft hij zich wel eens voor een profeet gehouden, maar tegenwoordig is het omgekeerd. Een schrijver is een vakman, iets als een winkelier die moet leven van zijn nering.

Hijzelf zou dit de laatste jaren geweest zijn. Ja?

Wie zijn ontwikkeling aandachtig gevolgd heeft, zal niet weten wat hij hoort. Hij immers kan met de stukken erbij aantonen dat Van het Reve's ontwikkeling omgekeerd geweest is. Juist vroeger, toen hij alleen romans en novellen schreef, nooit zelfs maar een kritiek of een essay, geen interviews weggaf, toen was hij een vakman. Zelfs toen de huidige minister-president, onze katholieke geloofsgenoot Cals hem in 1951 van zijn reisbeurs beroofde en hem even later op een feest op 't Muiderslot voor pornograaf uitmaakte, verdedigde Van het Reve zich niet met zijn pen. Op dat feest werd Van het Reve's bewonderaar Vestdijk gehuldigd, maar desondanks zei ook Vestdijk boe noch ba. Heel verstandig van Vestdijk: hij kreeg een literaire prijs.

Teleurgestelde Gerard maakte bekend dat hij voortaan alleen nog in het Engels zou schrijven en een paar jaar later publiceerde hij een boekje in die taal.

Zijn verdediging in Nederland is toen door anderen gevoerd, onder meer door W.F. Hermans. Wat Hermans over Cals zei, kan nagelezen worden in Mandarijnen op Zwavelzuur (Groningen 1963; niet in de handel; uitverkocht; maar het wordt geloof ik tijd voor een nieuwe druk.)

Desondanks heeft Van het Reve zich in een interview (Ratio, juli-aug. '64) als volgt uitgelaten:

‘Hermans richt zijn agressiviteit vooral daarheen waar het hem niet schaden kan en tegen mensen die eigenlijk betrekkelijk weerloos zijn.’

Niet de vakman is hier aan het woord, maar de zedenmeester, de profeet, als die woorden niet veel te mooi zijn. Om de dankbaarheid die Van het Reve in deze zin tot uitdrukking bracht goed te beseffen, moet men bedenken dat Cals tien jaar minister van onderwijs is geweest en dus de hoogste chef van Hermans en dat in het jaar 1963 toen Hermans Mandarijnen op Zwavelzuur uitgaf,

[p. 6]

dezelfde Cals curator van de rijksuniversiteit te Groningen was. Cals hield in die functie een receptie, waar een klein aantal aan deze universiteit verbonden docenten werden uitgenodigd, ook Hermans. Hermans ging er niet heen.

Een protestant zei me eens, enigszins hatelijk, het is waarschijnlijk omdat Van het Reve zo weinig christelijke deugden bezit, dat hij katholiek is geworden.

Misschien. Ook is het mogelijk dat hij Cals groot gelijk gaf. Die novelle, waarom hem de reisbeurs ontnomen werd, heeft hij nooit in de oorspronkelijke versie gepubliceerd. Hij heeft haar evenmin opgenomen in z'n Engelse boekje. Toch beklaagt hij zich in dat boekje over de handelwijze van de Nederlandse overheid. Hoopte zeker dat de Amerikanen en de Engelsen hierom een oorlog tegen Nederland zouden ontketenen. Toen dat niet gebeurde, ging hij maar naar huis terug. Daarna pas werd hij een soort profeet. Hij strooit het publiek maar zand in de ogen. Juist sinds hij geen verhalen meer schrijft en zich in openbare brieven persoonlijk tot z'n lezers richt met qua vorm soms vermakelijke, maar naar inhoud meestal platvloerse persoonlijke opinies, vertoont hij een beklemmende overeenkomst met een profeet.

(Alweer een misverstand natuurlijk. Hij is geen profeet, maar een charlatan, hoor ik hem tegen Bibeb zeggen.)

Wat heeft nu zijn bekering op zich (zoals wij katholieken altijd zeggen in plaats van op zichzelf) op zich dus te betekenen?

Voorshands is duidelijk dat de zegen van de Tien Geboden en de Bergrede nog niet op het gedrag van onze neofiet is neergedaald.

Zou Gerardus na zijn slok Heilige Wijn de wereld hebben verzaakt, zich voorgenomen hebben voortaan kuis te leven, de wijntjes van Simon de Wit te zullen laten staan, zijn droge brood te eten van een oude krant zoals hij eens beweerd heeft; zou hij zich teruggetrokken hebben uit de beeldbuis en de publiciteit; zou hij zijn honoraria aan de armen hebben gegeven, zich als verpleger voor Vietnam hebben aangemeld, of was hij op voorbeeld van Père Foucauld onder de arme zwartjes in de woestijn gaan wonen, of als Pater Damiaan onder de melaatsen, - de andersdenkenden zouden in hun hardheid van ziel hem toch nog ongelijk geven, maar ze zouden niet, zoals nu, het volste recht hebben hem uit te lachen.

Zelfs in onze eigen kringen toont men zich teleurgesteld. Lambert Tegenbosch (Raam, 1966, p. 55) noemde het ongeloofwaardig dat ‘iemand die zo is klaargekomen, bij het trap afdalen de R.K. Kerk in wil’. Hij was ‘onthutst en teleurgesteld’.

Gerard is geenszins van plan zijn leven te veranderen. Hij knipt verlekkerd mooie jongens uit de kranten en plakt er de muren van zijn stulpje mee vol, pocht tot vervelens toe dat hij te veel drinkt, vermeldt dat zijn uitgever Van Oorschot heet en woont, in plaats van onder de heidenen, in een katholiek dorpje waar niemand melaats is. Hij moet het hebben van de gelijkgezinden. Voor de TV verklaarde hij zonder een zweem van gevoel voor humor dat hij de aangevochten passages met groot succes had kunnen voorlezen in seminaries en kloosters. Echt katholieke landen als Frankrijk en Italië zouden in een besmuikt lachen zijn uitgebarsten bij zo'n verklaring. Maar in Nederland gaat iedere vorm van vroomheid erin als koek of als een nieuwbekeerde in het achterwerk van een ezel en de profeet van de ‘Griekse Beginselen’ heeft zijn belangwekkende mededeling nog eens herhaald ten aanhore van Elseviers Weekblad.

De slok wijn is gebleven wat hij was: een slok wijn, al lang veranderd in urine.

Vraaggesprek voor de radio om de verdenking weg te praten dat hij zich bekeerd heeft uit angst voor dat proces. Voor de TV en andermaal voor de TV. In een wit Nehroe-pak (hij houdt niet van Indiërs). Met hoge kraag alsof hij keelpijn heeft. Naast godvruchtige boodschappen ook de mededeling dat Nader tot U f 5,90 kost en dat er al twintigduizend exemplaren van verkocht zijn. (Haast u!!)

[p. 7]

Interviews in alle dag-, week-, en maandbladen. Wat populariteit aangaat, overtreft hij Lou de Palingboer en zulke bioscoopexploitanten als Billy Graham en Broeder Maasbach steekt hij gemakkelijk naar de kroon. Overal komt men z'n stereotiepe, langzamerhand fossiel geworden en soms lasterlijke zegje tegen. Elsevier fotografeert de comediant in z'n eigen openstaande drankkast, onder een kitschprent van de Heilige Familie. Hij staat te trillen op z'n benen van inhaligheid, praalzucht, belustheid op reclame en dubbelzinnigheid. Onder de gelovigen die ik in mijn lange leven ontmoet heb, is er maar een met wie Gerardus Kornelis Franciscus van het Reve vergeleken kan worden. Het is Tartufe. ‘Ah, pour être dévot, je ne suis pas moins homme!’ (Molière, Le Tartufe, acte 3, scène 3).

De enige god in wie hij metterdaad gelooft is ezeltje-schijtgeld. En iets anders is ook niet wel mogelijk. De gelovigen verbeelden zich maar wat, als zij beweren in een god te geloven die elk verstand te boven gaat. Zulk geloven zou immers geen enkele inhoud kunnen hebben en daardoor wordt ‘god’ automatisch pasklaar voor elk temperament.

De brieven vormen zonder twijfel een heel merkwaardig specimen van Nederlandse literatuur. Maar hoe sfeervol ze hier en daar ook zijn, hoeveel beter ook dan sommige van de Tien Vrolijke Verhalen bij voorbeeld; hoeveel voor heteroseksuelen sensationele, zij het lugubere informatie over de omgangsvormen van homoseksuelen ze ook bevatten - nee, teksten om te herlezen zijn het niet. Daarvoor is hun kern te dom en te benepen en de zelfherhaling te evident. Griekse beginselen of geen Griekse beginselen, zijn overeenkomst met Plato of Aristoteles is minimaal. Hij is (let op de paradox!) een grootheid van zéér klein kaliber. Zijn bijzonderste intellectuele prestatie is dat hij het onderscheid tussen schijnheiligheid en ironie bijna volledig heeft weten uit te wissen.

In november '64 kon Rector Henk Romijn Meijer nog in Hollands Maandblad schrijven: ‘De brieven gaan over niets... de drijfveer van al dit denken blijft in nevelen gehuld...’

Welnu, de nevel is inmiddels opgetrokken en wat kwam er toen te voorschijn?

Het kerststalletje van Bethlehem, de os en de ezel.

De vraag is wel gesteld of het Van het Reve is die de Kerk belachelijk maakt, dan wel de Kerk die zichzelf belachelijk gemaakt heeft door Van het Reve op te nemen in haar midden. De vrees is zelfs uitgesproken dat Van het Reve tegen de tijd dat hij zijn volgende boekje gereed heeft, weer uit de Kerk zal treden, om weer een heleboel reclame te kunnen maken in de krant, voor de radio en voor de TV. Of, nog mooier, ervoor te zorgen dat hij eruitgeschopt wordt, b.v. door te ontdekken dat in zijn dromen god geen ezel is maar een stekelvarken (ik noem maar iets).

Domme vragen! Nodeloze vrees! Wankelmoedige bezorgdheid die uit het oog verliest dat onze H. Moederkerk al bijna tweeduizend jaar lang de gewoonte heeft altijd aan het langste eind te trekken. Ook in het onderhavige geval blijft zij deze goede gewoonte getrouw.

Reeds hebben wij Van Dis en Algra, die verdoemde ketters, een lelijke hak gezet, nietwaar. Alleszins verheugend is het ook dat wij, door Van het Reve's bekering te accepteren, het moreel gezag van deze schrijver bij grote groepen lezers volledig te niet gedaan hebben.

Van het Reve's piasserij ‘op zich’ bedreigt ons geenszins. In antwoord op vragen uit de Kamer, heeft de minister van Recreatie en Cultuur, Mr Vrolijk (het is of de Duivel met de namen in deze geschiedenis speelt!) zonder de minste neiging zich vrolijk te maken de verklaring afgegeven dat Van het Reve, i.p.v. een godslasteraar, wel eens de vader van een nieuwe generatie zou kunnen blijken te zijn.

Wat voor een generatie mag dat wezen? Hoogstens een generatie van nieuwe ezels. Kunnen wij ons iets beters wensen, als het erom gaat het zaad van de Kerk uit te strooien?

Een enkel woord nog over onze convertiet. Op de flap van zijn al genoemde Engelse boekje gaf Van het Reve een beschouwing ten beste over het vreselijke lot van schrijvers in kleine taalgebieden. De taalbarrière, zo schreef hij, bewerkt dat in zulke kleine landen op den duur iedere beroepsschrijver wordt vernietigd.

Het is een wreed vonnis, maar waarschijnlijk had hij gelijk. In elk geval wordt dit vonnis aan Van het Reve voltrokken door diens eigen hand.