Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 23]

Campert en een meisje in de mist
Alain Teister

Na een aantal bundels gedichten en verhalen schreef Remco Campert ineens het nu al tamelijk befaamd geworden prozaboek Het leven is vurrukkuluk, een titel die zo insloeg dat het zelfs de jongens van de reclamebureaus aansprak, en dat wil wat zeggen: Melk, vurrukkuluk, of zoiets bereikte de advertentiepagina's der kranten. Geen mens zou ooit op het idee komen een campagne te lanceren met ‘Ik drink mijn melk in 't diepst van mijn gedachten’, dus lag Remco in ieder geval een stuk op Willem voor. Vervolgens kwam Campert met Liefdes schijnbewegingen, wat hijzelf de ondertitel ‘Een leesboek’ meegaf, en kort geleden voltooide hij zijn derde lange prozaboek: Het gangstermeisje. Daaronder staat, op de titelpagina ‘Een roman’.

Ik heb de indruk, die trouwens door Remco Campert gedeeld wordt, dat Liefdes schijnbewegingen door de meeste critici destijds verkeerd beoordeeld is. Niet dat men het slecht vond; men bewonderde wel het vuurwerk van grappen, woordspelingen, ironie en malle situaties, maar zag volgens mij te weinig dat de hele ondertoon van het boek enorm somber was; de melancholie om het volstrekt ontoereikende van een liefdesverhouding lag als een mist over het hele verhaal.

De mist is in Het gangstermeisje een niet beeldsprakerig gebruikte aanwezigheid. Ze hangt dikwijls in het Zuidfranse stadje waar de hoofdpersoon, de schrijver Wessel Franken, heen is gegaan om - nu ja, om te werken aan een filmscenario. Dat is ook wel zo, maar hij is er minstens zo erg, en waarschijnlijk méér heengegaan om, zoals dat heet, tot klaarheid te komen over zijn leven. Het zat niet zo lekker in dat zich in Amsterdam afspelende leven: een hemzelf niet erg duidelijke crisis in de verhouding met zijn vrouw, zijn vrienden, zijn omgeving, zijn werk. Het oplossen daarvan zou, dacht hij, bevorderd kunnen worden door wegwezen: door zich in eenzaamheid in een ver, winters stadje terug te trekken en na te denken. Nadenken... een beetje suffen, een beetje rondslenteren, wachten tot een oplossing zo goedig zou zijn zichzelf aan te bieden. Campert beschrijft zijn hoofdpersoon, waarin de bekende aandachtige lezer veel van de schrijver zelf zal herkennen, op drie plans: zijn verblijf in het stadje, zijn verleden, via een aantal flashbacks - dat woord mag best nu het over een boek over een film gaat - en ten derde door een verhaal dat Wessel Franken tussen zijn filmpogingen en herstelpogingen door schrijft, een verhaal over een bassist. De drie plans lopen door elkaar heen, soms in elkaar over.

In het eerste, het tegenwoordige dus, figureren wat personen - figureren inderdaad, want hun relatie tot Wessel is oppervlakkig; ze stofferen meer zijn innerlijk behang dan dat ze er veel invloed op hebben. In het tweede plan, de herinneringen, komen veel wezenlijker personen voor die in zijn leven een belangrijke plaats hebben of gehad hebben: zijn eerste vrouw, die met name in een prachtig droomfragment wordt ingevoerd, en zijn tweede, die in herinnerde gesprekken en situaties uiterst duidelijk bestaat - hoewel, vooralsnog duidelijker voor de lezer dan voor de beide schrijvers Franken en Campert. En misschien is het zelfs zo, dat minder zijzelf duidelijk wordt dan wel waarom Franken zo op haar reageert of niet reageert. Ik citeer een paar regels uit het begin: ‘Leonie, Wessels vrouw, is bijna tien jaar jonger dan hij. Ze is vol ongerichte ambitie, een vuur dat niet weet waarvoor het brandt. Wessel verwarmde zich eraan en brandde zijn vingers eraan.

En dat is dus de malaise waarvoor Franken een oplossing dient te vinden. Die malaise wordt ook wel medebepaald door het niet erg overtuigend lukken van het schrijven aan het scenario. Het gangstermeisje, een thema dat regisseur Jascha hem heeft opgegeven, krijgt wel sfeer, er gebeurt wel wat om haar heen, maar zij wordt maar moeizaam een levend wezen. Wat ze wel wordt is de illusie, de droom, de muze, het onbereikbare, onbestaanbare, eindeloos verlangde: zo onbestaanbaar en diep verlangd als zijn vrouw Leonie zou moeten zijn.

Het verhaal van de bassist lijkt met de nu spelende werkelijkheid weinig te maken te hebben, afgezien van het feit dat het in het stadje geschreven wordt, maar des te meer met de innerlijke werkelijkheid. Het is een soort verhevigde afspiegeling van de

[p. 24]

malaisetoestand, soms irreëel, een nachtmerrie met de daarbij horende vermenging van haarscherp geziene details en vage, onwezenlijke toestanden, soms heel concreet ook. Deze fragmenten blijven onvoltooid, wat L.Th. Lehmann in zijn bespreking in Vrij Nederland ertoe bracht te zeggen dat hij wel eens had willen weten hoe het met de bassist afliep. Maar ik geloof dat dit juist wezenlijk is. Want het eigenlijke verhaal heeft al evenmin een feitelijke afloop: Wessel Franken heeft zijn malaise niet opgelost. Hij besluit wel ineens terug te gaan naar Amsterdam, maar dat niet om duidelijk met zijn huwelijk met Leonie voort te gaan of het op de helling te zetten of af te breken. Campert beschrijft dat in een zin: ‘Ergens over nadenken deed hij eigenlijk niet, hij weet dat er een beslissing is gevallen en hij heeft het gevoel dat hij het verder maar moet overlaten’.

En zo eindigt de roman: een volwassene in een zelf ontworpen crisis, die naar een onbekend einde loopt en zonder twijfel zal worden gevolgd door andere, even onvoorspelbaar van inhoud en afloop. Er zit humor in, maar minder dwaas dan in de vorige boeken: grapjes waar ik niet zozeer om glimlachte als wel nadenkend ja bij zat te knikken, en dacht: o hell, wat is het waar, en wat is het weinig leuk.

Het gangstermeisje is geschreven in Camperts al haast legendarisch geworden knappe en zuivere proza. Ik wil een fragment citeren tot slot, een flashback die op het eind plotseling overgaat in het heden. Ik heb zelden een stuk gelezen waarin een bepaalde volwassenheids-situatie volmaakter volgt uit een stuk puberteit. Het begint dus in het verleden, als Wessel een jaar of zestien is: ‘Maurits, zijn beste vriend, keert terug, uit de huiskamer komt de stem van Frank Sinatra. In bijna alle huizen staan de ramen open en je ziet de mensen zitten en lopen en je hoort lachen en het gerinkel van glazen. De lucht is donkerblauw en vol sterren en het gras in de tuin is goed onderhouden en de tuinstoelen zijn wit en terwijl Maurits haar kust, knijpt Reba in Wessels hand. Later denkt hij: in die dagen is het waarschijnlijk allemaal gebeurd - mijn snel ontroerd zijn, mijn verlangen naar vriendschap, zo erg dat ik nu bijna geen vrienden meer verdraag, mijn gemakkelijke ontvlambaarheid voor de vrouwen van vrienden, mijn bewogenheid als ik het woord Amerika hoor, mijn romantische voorkeur voor jazzmuziek, voor zomeravonden; en mijn eenzaamheid - alleen op de tram terug naar huis, half over het hekje van het open voorbalkon hangend, mijn gezicht in de warme wind, terwijl de wereld aan me voorbijtrekt, vol lichten en jongens en meisjes op straathoeken en een dronken man die tegen de ruit van een beddenwinkel leunt en over de pui braakt. Ieder mens heeft een leeftijd die hij niet overleeft en dit zal dan wel de mijne zijn.

En opnieuw loopt de wekker af en pakt Wessel de Odyssee, die op het tafeltje naast zijn bed ligt. Het is een rotboek, de kaft voelt onaangenaam aan en de bladzijden zijn grauw en de hele school (en dan vooral het Grieks) kan hem gestolen worden, sinds hij naar dancings gaat en alcohol drinkt en weet wat jazz is. Hoewel hij beseft wat de gevolgen ervan zullen zijn, legt hij het boek weer terug en trekt de dekens over zijn hoofd, een beetje treurig. Hij valt in slaap en wordt wakker als de ochtend al bijna voorbij is, in Zuid-Frankrijk, een man van vijf-en-dertig, gescheiden, hertrouwd, vader van een kind, schrijver van boeken, filmscenario's, een man in een crisis, die hij zichzelf waarschijnlijk heeft aangepraat, maar die er niet in slaagt er zich weer uit te praten’.

Campert heeft er zich in zijn boek ook niet uitgepraat. Het gangstermeisje is een stuk minder verrukkelijk dan Het leven is vurrukkuluk. Maar het is treurig en prachtig, zoals een boek hoort te zijn.