Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 3]

[224]

Poezie is meer
K.L. Poll

Het is altijd tijd voor verandering. Soms is dat jammer, soms een geluk. Dat weet iedereen. De een maakt van dat continue veranderen meer een punt dan de ander. De politicus is er zich meer van bewust dan de niet-politicus, de dichter meer dan de nietdichter.

De reacties die in gedichten tot formulering komen zijn van tweeërlei aard. De eerste is die van verzet: de dichter zet zich schrap tegen de tijdstorm die hem voortduwt van de ene verandering naar de andere, tot aan de laatste, die van leven in dood. Van gedachten die hem passeren, dingen die hij ziet, mensen met wie hij in aanraking komt, probeert hij af en toe iets te doen stollen tot gedicht. Een dichtbundel lijkt op een babyboek, waarin foto's, plukjes haar en de dagelijkse vorderingen in gewicht worden bewaard. Als steuntje voor de herinnering en als openbaring over vroeger voor wie er niet bij waren. Gedichten zijn gemaakt van taal en dat is steviger materiaal dan hersencellen. Als het nageslacht er voorzichtig mee omspringt blijft de poezie van vandaag intact tot het einde der dagen.

In alle soorten gedichten zit dat conserverende element. Bij sommige is het zelfs overheersend, zoals in de registratiepoezie van Barbarber en De Nieuwe Stijl. De dichter legt dan vast wat hem opvalt, met een minimum aan interpretatie. Het is een eenzijdig genre, maar zolang hem inderdaad iets opvallends opvalt en zolang hij dat treffend en onbedorven weet te formuleren, kan het best goede gedichten opleveren. Het wordt anders wanneer dichters hun aandacht, bij wijze van heilig maniertje, uitsluitend richten op het triviale, zoals een treingesprek, adressen, losse namen, advertentieteksten, onder het motto: het gewone is zeer ongewoon. Dat gewone ziet er, geisoleerd in dichtregels, op het eerste gezicht ongewoon uit, bizar, de moeite van het onthouden waard. Zij presenteren hun poezie als onpersoonlijk in de zin van schoon, onvervalst, pure realiteit. Het is verleidelijk om te denken dat hiermee een nieuw en veelbelovend gebied bij de poezie is ingelijfd. Maar na een stuk of vijftig van dit soort gedichten raakt de grap er af - of liever, wat overblijft van de gewekte verwachting is alleen het plezier om een grap, een rare combinatie. Bij tweede lezing ziet het triviale er weer uit als triviaal, het onpersoonlijke als inderdaad onpersoonlijk, maar dan in de zin van grauw. Als de grap niet meer werkt blijft de lezer treurig achter met een onbeduidende observatie, ingeblikt in versregels.

Het kost zelfs de gelovige moeite zich altijd weer te verbazen over iedere door God geschapen grashalm. De ongelovige kijkt wel uit. Hij is zuinig op zijn verbazing. Niet uit krenterigheid, maar omdat zijn onderscheidingsvermogen hem even dierbaar is als zijn open mond. Als alles wonderlijk is, is niets meer wonderlijk.

‘Wij willen alleen signaleren dat alle werkelijkheid chaos is, zinloosheid’, wordt dan soms gezegd. Dat weet ik ook wel, daar heb ik geen dichter voor nodig. Besef van chaos is uitgangspunt voor poezie, daarna begint het pas. Dichten is chaos bestrijden met zelfbedachte ordening.

Daarmee kom ik op de tweede reactie, die het bewustzijn van doorlopende verandering oproept. De ene is dus redden wat er te redden valt, al dan niet met een komische voorkeur voor het irrelevante, de andere is het lot in eigen hand nemen. De dichter wil zichzelf en anderen wijzer maken. Hij wil begrip vergroten, verbeelding prikkelen, onverschilligheid verminderen, rust - is gelijk evenwicht is gelijk verstarring - verstoren. In de overtuiging dat het zin heeft al dergelijke veranderingen in eigen en andermans hoofd teweeg te brengen.

Poezie is voor dit veranderprogramma van oudsher een ideaal wapen. Een gedicht

[p. 4]

bestookt van verschillende kanten tegelijk. Het is zowel muziek als vorm als taal. Maar het is dan ook zaak al die mogelijkheden te benutten, en niet het ene element te verwaarlozen ten behoeve van het andere. Een dichter moet hebberig en veeleisend zijn. Hij richt zijn aandacht op de muziek van de taal die hij uitslaat, op ritme, metrum, klank. Hij realiseert zich dat hij bezig is aan het boetseren van een vorm, waarbij het geen essentieel verschil maakt of hij gebeeldhouwde sonnetten fabriceert of gebeeldhouwde vrije verzen. Hij vergeet geen moment dat hij taal hanteert, bezwerende, betogende, verliefde, beschrijvende, boze of kryptische taal, maar altijd taal bestaande uit woorden, tekens dus met bekende betekenissen. Er zijn dichters die de macht van het woordenboek ondervinden als vrijheidsbeperking, een woord als al een teveel aan gevestigde orde. Zij slaan de woorden stuk tot letters en experimenteren met nieuwe zelfbedachte lettercombinaties. Dat heeft een paar curieuze produkten opgeleverd, die een poosje in leven gehouden kunnen worden met behulp van de paradox dat het bij uitstek zinvolle het best tot uitdrukking komt in het bij uitstek zinloze. Of met de gedachte dat het onuitsprekelijke onuitsprekelijk moet



blijven, het onbegrijpelijke onbegrijpelijk. Het meest consequente gedicht zou dan het onbeschreven blad zijn, het zuiverste concert drie uur stilte. Zij bereiken een limiet van de poezie. Hun weg loopt dood op zwijgen, op het nietszeggende. Losse letters hebben een functie in muziek en vorm van het gedicht, maar in de taal hebben zij alleen betekenis als bestanddelen van een woord. Er is daarbij wel een beetje ruimte voor manipulatie met letterverwisseling en zelfverzonnen woorden - zoals bijvoorbeeld Leo Vroman doet - maar dan toch altijd in de schaduw van het woordenboek.

Richard Wilbur, een van de Amerikaanse dichters die hebben meegedaan aan een serie Voice of America Forum Lectures over eigen poezie, heeft bij die gelegenheid een paar dingen gezegd die ook op Nederland van toepassing zijn. Hij keert zich tegen ‘experiments and movements of a reductive nature, in which one aspect of poetry was stressed at the expense of others’. Over zijn reactie op het werk van grote dichters in de afgelopen vijftig jaar, zoals Pound, Eliot en Frost, zegt hij: ‘As a poet, my relationship to the revolution of which we've been speaking is that I am the grateful inheritor of all that my talent can employ, but that I will not accept limitations or prohibitions or exclude anything in the name of purity. So far as possible, I try to play the whole instrument’.

De regel ‘alles mag’ is een bevrijdend devies. Hij betekent: alles mag geprobeerd worden en autoriteiten bestaan niet voor de dichter. Ook geen autoriteit die vernieuwing van vorm of onderwerp voorschrijft. De vrijheid van het ‘alles mag’ zou tot een benauwende beperking van uitdrukkingsmogelijkheden leiden, tot een levensgroot nieuw taboe, wanneer de regel niet een tweede regel impliceerde, namelijk ‘alles mocht’. Iedere methode is toegestaan, ook die van de voorgangers. Het voornaamste criterium bij de beoordeling is niet of iemand in deze vorm of over dit onderwerp al eerder heeft geschreven. Maar wel: Brengt het gedicht het gewenste effect, de gewenste verandering teweeg? Word ik er wijzer van? Legt het iets vast wat ik van belang vind?

Dichters willen stilstand, dat wil zeggen ordening, behoud, een gesloten vorm, maar zij willen ook telkens opnieuw van chaos uitgaan, tot verandering bijdragen, witte plekken openlaten. Hun hoofd is vol tweerichtingverkeer, vol hollen en stilstaan. Het accent wisselt per uitspraak. Zij zijn nieuwsgierig naar de ontelbare variaties in taal, vorm en muziek bij het bewegen van het ene extreem naar het andere, en weer terug.