Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 3]

[221]

Presser over de zaak Weinreb
H. Drion

In deel twee van Ondergang, vervolging en verdelging van het Nederlandse Jodendom 1940-1945 - een werk dat al veel pennen in beweging heeft gebracht - behandelt Presser in tien bladzijden de ‘zaak Weinreb’. Deze bladzijden zijn een dieptepunt in zijn boek geworden en in de moderne Nederlandse geschiedschrijving in het algemeen. De verklaring hiervoor kan slechts daarin worden gezocht, dat deze Joodse schrijver na jarenlang met de nachtmerrieachtige stof van zijn werk te hebben geworsteld, zich volledig heeft laten meeslepen door de emoties die deze bij hem moest opwekken. Maar deze verklaring maakt het niet minder noodzakelijk om heel uitdrukkelijk te stellen dat dit stuk van zijn boek, gewijd aan een bepaalde episode uit de Jodenvervolgingen, met werkelijke geschiedschrijving weinig te maken heeft. Hoe weinig, beseft men pas goed als men zich na lezing ervan eens even probeert voor te stellen dat een Frans historicus omstreeks 1915 of 1920 op dezelfde wijze de ‘geschiedenis’ van de Dreyfus-affaire zou hebben beschreven. Op zijn best zou men kunnen spreken van een zwak advocatenpleidooi, vurig maar zonder enige overtuigingskracht, behalve voor wie al bij voorbaat overtuigd is of wie zich alleen al door de emotionele lading van een betoog laat overtuigen.

Weinreb is op 27 november 1947 door het Bijzondere Gerechtshof te 's-Gravenhage veroordeeld tot 3½ jaar gevangenisstraf ter zake van o.m. de volgende feiten:

(1)	hij zou tussen april 1942 en medio januari 1943 een groot aantal Joden en andere personen hebben bewogen tot storting van geldbedragen, variërende van f 100 tot meerdere duizenden guldens, door hun valselijk voor te spiegelen dat zij daardoor werden geplaatst op een lijst van Joden die dan door zijn bemiddeling door toedoen van Duitse relaties in de gelegenheid zouden worden gesteld om naar het buitenland te emigreren;
(2)	in de periode van september 1943 tot medio februari 1944 zou hij ongeveer hetzelfde hebben gedaan, doch thans in overleg met ambtenaren van de S.D. die hem daartoe in de gelegenheid stelden door hem na zijn gevangenneming vrij te laten en valse Duitse papieren en formulieren te verschaffen; en met het verdere verschil, dat thans de geïnde gelden gedeeltelijk werden afgedragen aan de betrokken ambtenaren van de S.D.;
(3)	tussen september 1942 en februari 1944 zou hij ten behoeve van de S.D. celspionnage hebben verricht en op die manier verschillende Nederlanders in de handen van de Duitsers hebben gespeeld die daardoor een tijd gevangen hebben gezeten, al of niet met de mishandelingen welke met Duitse gevangenschap veelal gepaard gingen.

Van deze uitspraak is zowel Weinreb als de procureur-fiscaal in appel gegaan bij de Bijzondere Raad van Cassatie, die in een uitvoerig zij het niet feilloos gemotiveerde uitspraak de gevangenisstraf heeft verhoogd tot zes jaar met aftrek van voorarrest. De uitspraak van de Bijzondere Raad van Cassatie, met inlassing van de bewezenverklaring van de sententie van de eerste instantie, is praktisch volledig gepubliceerd in de op alle grote bibliotheken aanwezige rechtspraakverzameling Nederlandse Jurisprudentie, en wel in jaargang 1948 onder no. 750. Zij neemt daar 12½ kolom in beslag.

Uit het relaas van Presser komt men deze gegevens niet, of onvolledig of onnauwkeurig, te weten. Dit zou nog te verdedigen zijn geweest als Presser besloten had de hele rechtszaak - als vallende buiten de door hem behandelde periode - buiten zijn betoog te houden. Het tegendeel is het geval. Niet alleen wijdt hij er enige gepassioneerde bladzijden aan, maar de rechterlijke uitspraak brengt hem tot conclusies van meer algemene aard, waarom het in het bijzonder van belang wordt zijn behandeling van de Weinreb-zaak niet en bagatelle te behandelen.

Al dadelijk in de eerste regels die hij aan de strafprocedure tegen Weinreb wijdt, worden enkele onjuistheden gesteld die

[p. 4]

Presser zichzelf en de lezers had kunnen besparen door een rustige lezing van het gepubliceerde arrest: ‘Na de bevrijding opgedoken, werd Weinreb spoedig gearresteerd en werden hem een aantal beschuldigingen ten laste gelegd: het samenstellen zijner lijsten, het gebruiken van voor die lijst gestorte gelden ten eigen bate (dit is in het vonnis ingetrokken) of ten bate van de S.D., het verraad van personen uit de illegale wereld en van Joden, enzovoorts.’ Aldus Presser (behoudens mijn cursiveringen).

Aan de ene kant is niet het ‘samenstellen van zijn lijsten’ op zichzelf aan Weinreb ten laste gelegd, maar het in de waan brengen van Joden dat zij door geplaatst te worden op de lijst (tegen betaling van geld) door de Duitsers vrijgesteld zouden zijn van deportatie. Dit is niet slechts een nuance, maar een essentiële precisering. Het ging er niet om dat Weinreb tegenover de Duitsers of tegenover de Nederlandse autoriteiten het bestaan van een ‘sperr’-lijst had gefantaseerd, maar dat hij dat tegenover de Joden deed, die op zijn mededelingen afgingen. Nu kan men er over twisten of dit onder de omstandigheden wel of niet verantwoord was, maar het lijkt me niet voor betwisting vatbaar dat het één iets heel anders is dan het andere. Als Presser op pagina 108 uitroept (zijn hele betoog bestaat uit exclamaties): ‘zwendel: wat was in die tijd geen zwendel?’, suggereert hij weer dat het Hof en de Bijzondere Raad van Cassatie vooral zouden zijn gevallen over het fantasie-karakter van de lijsten, waar geen sprake van is geweest voor wie de uitspraak leest.

Het al of niet verantwoord zijn van Weinrebs optreden tegenover de door hem op de lijst geplaatste Joden kan ongetwijfeld in niet onbelangrijke mate beïnvloed worden door het wel of niet innen van veelal belangrijke geldbedragen voor zulke plaatsing. Presser ontkent niet dat Weinreb heeft laten betalen, maar wèl zegt hij dat de stelling dat Weinreb die gelden ten dele ten eigen bate zou hebben gebruikt ‘in het vonnis is ingetrokken’. Wat lezen we dienaangaande in de uitspraak van de Bijzondere Raad van Cassatie? Dat Weinreb de gelden, gestort door of namens de op de lijst geplaatste Joden, ‘ten dele heeft aangewend om andere Joden te steunen en voor het overige zelf heeft behouden’ (Ned. Jur. 1948, p. 1129, 2e kol.).

Op één plek citeert Presser de rechterlijke uitspraak. Het is een uit haar verband gerukte passage van drie regels die wordt ingeleid met de woorden: ‘in dit vonnis staan heel merkwaardige dingen’. De geciteerde passage luidt: ‘dat de rechtsorde niet gedoogt, dat enig mens in vertrouwen op eigen kunnen en naar eigen morele maatstaven aldus beschikt over leven en lot van anderen’. Presser laat dit dadelijk volgen door de volgende uitroep: ‘Eigenlijk, zou men willen zeggen, dus een veroordeling van het illegale werk an sich. Welke illegale werker beschikte niet over het leven en lot van anderen, in vertrouwen op eigen kunnen en met eigen morele maatstaf?’

De schrijver heeft hier slordig gelezen. De rechterlijke uitspraak veroordeelt het aldus beschikken over leven en lot van anderen. En het was zeker niet essentieel of karakteristiek voor het illegale werk om andere illegale werkers aan de S.D. uit te leveren of celspionnage te verrichten ten behoeve van de S.D., noch om Joden of andere bedreigde personen door onware mededelingen in de waan te brengen dat zij betrekkelijk veilig waren door bepaalde dingen te doen (daargelaten alweer, of er in concreto voldoende rechtvaardiging bestond voor het niet inwijden van de geholpen Joden in het fictieve karakter van de ‘Weinreb-lijst’).

‘Het zou ons te ver voeren, het hele vonnis aan te halen’, vervolgt Presser dan. ‘De historicus kan noch wil het werk van de rechter overdoen.’ In feite echter heeft hij niets anders gedaan - en dat was zijn goed recht en zelfs zijn plicht als historicus - dan het werk van de rechter overdoen voorzover dit bestond in het vaststellen van de aan Weinreb ten laste gelegde feiten en van Weinrebs schuld ter zake. Het zou iets anders zijn geweest als er over de feiten en over de verwijtbaarheid van Weinrebs gedrag geen verschil van mening had bestaan tussen de historicus Presser en de rechterlijke colleges die Weinreb hebben veroordeeld; als Weinreb dus op juridisch-technische gronden veroordeeld moest worden, hoewel de rechter hem zelf liever vrijuit had willen laten gaan (een in Nederland gelukkig vrijwel ondenkbare situatie). Daarvan was hier geen sprake.

Op één punt zou men misschien even kunnen denken dat de juridische behandeling van de zaak uiteen kan lopen met de historische. Presser verwijt het de rechtscolleges als iets ‘ongelooflijks’ dat zij in deze zaak tegen Weinreb ‘de Dreigroschenjongens van “Windekind” (het Haagse Duitse politiecentrum) als getuigen [hebben] verhoord, dat deze pijnigers, dieven en moordenaars, door Weinreb overtroefd, tegen hem konden pleiten’. Het lijkt me evident dat de rechter ernstig tekort zou zijn geschoten in zijn taak als hij deze personen niet had gehoord, en ik begrijp niet hoe een historicus dit anders kan zien. Als Weinreb veroordeeld was op grond van de verklaringen van dit schoelje, dàn, ja dan zou het

[p. 5]

Hof en de Raad van Cassatie een ernstig verwijt treffen. Maar de enige plaats in de uitspraak waar, zover ik kon zien, verwezen wordt naar verklaringen van Duitse of Duitsgezinde elementen, is die welke betrekking heeft op het feit van de celspionnage, en daar zegt de Raad dan uitdrukkelijk: ‘dat deze celspionnage dus is komen vast te staan, zelfs afgezien van de getuigenissen in gelijken zin van Duitse of Duitsgezinde elementen omtrent requirant's activiteit in de gevangenis’. Men kan nog aarzelen of het woordje ‘zelfs’ niet beter had kunnen worden weggelaten, maar dan moet men ook eigenlijk in zijn algemeenheid aanvaarden dat in procedures tegen personen, verdacht van verraad of oorlogsmisdaden, nooit gebruik mocht worden gemaakt van verklaringen van Duitse of Duitsgezinde elementen. Het is een opvatting die ik niet graag tot de mijne zou willen maken. Hoe dit ook zij: voor deze uitspraak is deze vraag van geen belang, althans heeft Presser zelfs geen poging gedaan aan te geven in hoever de bewezenverklaring van de feiten, waarop Weinreb veroordeeld is, wel zou zijn gebaseerd op getuigenverklaringen van de Duitse droesem die ‘Windekind’ in de oorlog frequenteerde.

‘Heeft Weinreb iemand verraden? Ten aanzien van een enkel feit geldt het als bewezen. Deze historicus kan ook ten aanzien van dat enkele feit alleen maar met vraagtekens blijven staan’.

Als men dit leest, vraagt men zich af of Presser kennis heeft genomen van de betreffende uitspraak. Daar lezen we immers dat de Raad van Cassatie bewezen acht dat Weinreb in 1943, toen hij door de S.D.-beambten ter verantwoording werd geroepen over de door hem bij zijn lijstactie ontvangen gelden, een viertal personen, te weten Loujetsky, Van Maanen, Eekhout en Roest Crollius, aan wie hij gelden, boeken, schilderijen en waardepapieren in bewaring had gegeven, heeft verraden, waarop zij allen zijn gearresteerd. Dat hij vervolgens in de zomer van 1943 door uithoren van een celgenoot mej. Schokking aan de Duitsers heeft verraden, die ook werd gearresteerd. En dat hij tenslotte op dezelfde manier Gerdes Oosterbeek aan de Duitsers in handen heeft weten te spelen, die tengevolge daarvan zwaar is mishandeld en een tijd heeft gezeten. Is dit ‘een enkel feit’? Men lette er wel op dat Presser schrijft dat een enkel feit van verraad als bewezen geldt, dat hij dus kennelijk refereert aan wat de rechter als bewezen heeft beschouwd. Dat dit inderdaad zijn bedoeling is, blijkt dan nog ten overvloede hieruit, dat hij zich ook ten aanzien van het bewezen zijn van dit ene feit nog distantieert van wat als bewezen ‘geldt’. Als men ziet hoe de historicus Presser dit, voor de vraag of Weinreb op een juiste wijze is berecht, zo centrale document (nl. de rechterlijke uitspraak) heeft gelezen, houdt men zijn hart vast bij de gedachte hoe hij de rest van het in dit verband door hem bestudeerde documentenmateriaal heeft verwerkt.

‘Voor [de historicus] zijn èn de documentatie-Weinreb èn het vonnis materiaal; voor hem zijn èn Weinreb èn de rechter personen, op een bepaalde plaats, in bepaalde omstandigheden handelend.’ Akkoord, maar dan zou men verwachten meer over dat documentenmateriaal en over het vonnis te horen, en meer over de persoon van Weinreb en de persoon van zijn rechters.

Wat het documentenmateriaal betreft: enige malen vertelt Presser ons, dat hij het enorme materiaal van het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie heeft bestudeerd. Dit feit op zichzelf wordt praktisch als enig bewijs aangevoerd voor zijn opvatting van de onschuld van Weinreb tegenover de opvatting van de rechters die hem veroordeelden. Op zijn minst een curieuze vorm van bewijsvoering. Men mag aannemen dat deze rechters ook een aanzienlijk materiaal hebben doorgeworsteld. En wat we nog niet eens horen is, of Presser zelf wel het procesdossier heeft bestudeerd. Als dat niet het geval is had hij als historicus - aangenomen al dat hij er wèl toegang toe heeft proberen te verkrijgen - op zijn minst op dit punt een voorbehoud moeten maken. Maar nu weten we zelfs niet of hij het wel of niet heeft doorgewerkt.

Wat betreft de persoon van Weinreb krijgen we nog de meeste gegevens, maar deze vormen bij elkaar toch niet veel meer dan een summier curriculum vitae. Voor de vraag of deze man onder de gegeven omstandigheden de dingen heeft kunnen doen waarvoor hij is veroordeeld geven ze geen inzicht, en ze worden eigenlijk ook niet als zodanig gepresenteerd.

Over de personen van de rechters horen we helemaal niets. Had Presser een juridisch betoog willen schrijven, dan zou daarop weinig zijn aan te merken, maar zelf wijst hij er op - ik zei het reeds - dat voor hem als historicus de rechters personen zijn, en we zullen straks zien dat hij in zijn slotconclusie deze, volgens hem onrechtvaardige, uitspraak dan ook zal verklaren aan de hand van een min of meer psychologische gedachtengang. De historicus Presser had dan toch op zijn minst wel eens iets meer mogen zeggen over wie de rechters waren, mogen vermelden dat zij grotendeels niet uit de

[p. 6]

rechterlijke macht afkomstig waren enz. De leden van de Bijzondere Raad van Cassatie die de einduitspraak wezen had hij, zo goed als de uitspraak zelf, kunnen vinden in Nederlandse Jurisprudentie van 1948. Het waren de hoogleraren Paul Scholten en Verzijl, militaire volkenrechtspecialist Mouton, de Haagse advocaat Veegens en de kolonel Tollenaar. In hoeverre hebben de personen van deze rechters bijgedragen tot de conclusies waartoe de historicus Presser is gekomen? We horen er niets van, maar ik durf te veronderstellen dat hij zich niet erg in deze personen heeft verdiept. Wat blijft er dan over van de eerder geciteerde, wat zwaarwichtige opmerking, dat voor hèm als historicus Weinreb èn de rechter personen zijn?

Het aantal malen dat Presser in de bladzijden over de Weinreb-zaak nadrukkelijk vermeldt dat hij als historicus schrijft of op zijn kwaliteit van historicus wijst (‘deze historicus’) is opvallend groot. Het doet mij vermoeden dat hij zelf de zwakheid van dit emotioneel betoog, juist als historisch betoog, wel heeft aangevoeld. Welke jurist zal in een juridisch verhaal telkens verwijzen naar zijn jurist-zijn, welke bioloog in een biologische studie naar zijn bioloog-zijn? Men werpe niet tegen dat er - waar het hier ging om een strafproces - voor hem meer aanleiding bestond om de nadruk te leggen op zijn historische benadering van de Weinreb-zaak. Want - ik zei het al - zijn aanval op de rechterlijke uitspraak tegen Weinreb heeft niets te maken met een verschil in historische en juridische benadering, maar ging uitsluitend om de vraag of Weinreb wel of niet de feiten had begaan waarvoor hij veroordeeld is en of hem van die feiten menselijk wel of niet een verwijt kon worden gemaakt. Typisch juridische problemen speelden hierbij geen rol.

Natuurlijk had Presser als historicus alle recht de juistheid van de gewezen uitspraken te betwisten. Als hij van die onjuistheid overtuigd was, had hij zelfs de plicht daartoe. Het feit dat twee rechterlijke colleges tot de conclusie zijn gekomen dat iemand zekere feiten heeft begaan geeft geen historische zekerheid dat dit ook inderdaad het geval is. De ‘erreur judiciaire’ is niet een mythe. Maar als men een ‘erreur judiciaire’ stelt, zal men daar toch, ook als historicus, wel bewijzen voor moeten aanvoeren. Daartoe heeft Presser nauwelijks een poging gedaan, tenzij men zijn mededeling dat hij veel documenten over de zaak bestudeerd heeft als zulk een bewijs zou willen aanvaarden.

Toch zouden de tot dusver door mij aangevoerde bezwaren tegen Pressers behandeling van de Weinreb-zaak voor mij vermoedelijk niet voldoende aanleiding zijn geweest voor het schrijven van dit stuk. Veel belangrijker dan het feit, dat een historicus als Presser bij de geschiedschrijving van een van de somberste episodes uit onze geschiedenis op één punt een zo merkwaardige inzinking als historicus heeft gehad, lijkt het me, dat de onhistorische behandeling van de Weinrebzaak bij een eventuele opleving van antisemitisme in twee opzichten een ongunstige invloed zou kunnen uitoefenen.

In de eerste plaats zou zij kunnen worden gehanteerd als argument tot discreditering van het over de Jodenvervolgingen zelf en over de houding van de Nederlandse samenleving te dien aanzien in Pressers boek bijeengebrachte materiaal. Om dit te pareren lijkt het me essentieel - en ook zonder de inadekwate beschrijving van de Weinrebaffaire zou zulks al gewenst zijn - dat Presser in een derde deel de bewijsplaatsen bijeen brengt waarop zijn historisch betoog is gebouwd. Op de laatste bladzijde van deel II vertelt hij dat het in het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie neergelegde handschrift de verwijzingen naar het bewijsmateriaal ‘in haar volledigheid, bladzij voor bladzij’ bevat. Maar wie heeft tijd om van dit handschrift kennis te nemen? Nu de Nederlandse overheid het terecht van belang heeft geacht dat deze beklemmende geschiedenis van bestialiteit, lafheid en zelfbedrog en van het onvermogen van de aan regels gehechte Nederlander om van een geordende burgermaatschappij over te schakelen

[p. 7]

naar de strategie van de jungle, onder de ogen van zoveel mogelijk Nederlanders kon komen, is het even belangrijk dat ook het bewijsmateriaal waarop dit stuk geschiedschrijving is gebaseerd wordt gepubliceerd, zij het dat dit dan misschien een uitgave zou kunnen worden voor een kleiner publiek.

En dan het tweede gevaar van Pressers behandeling van de Weinreb-zaak. Hier doel ik op de conclusie van zijn betoog: ‘Heeft men een standbeeld voor Weinreb opgericht? Heeft men hem een orde verleend? Heeft men hem met een geschenk geëerd? Neen, men heeft hem zwaar gestraft. Hoe komt dat? Waardoor, waarom? Deze schrijver wil het met een antwoord proberen, let wel: proberen. Het is niet méér dan zijn persoonlijke overtuiging. Welnu: de Jood Weinreb is de zondebok geworden, heeft voor tekortschieten van talloze niet-Joden geboet. Hij moest gefaald hebben, óók gefaald, omdat zij gefaald hadden. Niet alleen zij hadden hun plicht verzaakt, ook hij. Als er geen Joodse verraders waren, moest men ze uitvinden. De paar, die men na de oorlog berechtte, betekenden te weinig. Hier nu was er een van het formaat dat voldeed. Deze historicus heeft geenszins verzwegen, dat dit een veronderstelling is, maar anderzijds in voldoende mate uitgesproken, dat hij daarin gelooft. Dat het zijn overtuiging is.’

Aangenomen dat Presser gelijk zou hebben wat betreft de onschuld van Weinreb, dat deze dus het slachtoffer zou zijn geweest van een rechterlijke dwaling (een vraag die ik in dit stuk niet heb willen beantwoorden, al was het alleen al omdat ik haar bij gebrek aan kennis van de feiten niet zou kunnen beantwoorden), wáárin schuilt dan het gevaar van Pressers ‘verklaring’? Ik acht haar dáárom zo verderfelijk, omdat zij in zekere zin het spiegelbeeld te zien geeft van de theorie van de collectieve schuld van de Joden aan de dood van Jezus, deze waanzinnige ‘bijdrage’ van het christendom aan de westerse geschiedenis, die nu eindelijk min of meer geliquideerd schijnt te zijn. Tegenover de collectieve schuld van de Joden aan Christus' dood kan men de collectieve schuld van de niet-Joden aan de moord op de Joden stellen. Dat laatste is het wat Presser wel niet met zoveel woorden stelt, maar toch impliceert. Als men er van uitgaat dat niet-Joodse rechters, op grond van hun niet-Jood zijn, een Joodse zondebok zullen zoeken voor de schuld van niet-Joden aan de Jodenvervolgingen, gaat men uit van een collectief schuldgevoel van de niet-Joden. En zulk ‘er van uit gaan’ is dan - nu zelfs geen poging wordt gedaan om ten aanzien van deze individuele rechters een individueel schuldgevoel waarschijnlijk te maken en in de sfeer waarin dit deel van Pressers boek is geschreven - niet zozeer een uitgaan van een feitelijk geconstateerd, wellicht betreurenswaardig gegeven, maar het implicite stellen van een norm.

Men verwacht dat dit collectief schuldgevoel bestaat, omdat men vindt dat het behóórt te bestaan. Daarmee heeft men dan bewezen volledig in de ban te zijn geraakt van het voor de westerse samenleving misschien wel gevaarlijkste element van het moderne antisemitisme. Eeuwenlang is het antisemitisme niet veel anders geweest dan het niet gedogen door een maatschappij, dat een groep in die maatschappij zich onderscheidde in religie, gebruiken, klederdracht of taal, en het daaraan verbinden van discriminatore maatregelen en van periodieke hysterische vervolgingen. Sedert de 19e eeuw is daar nog een ander stuk niet-gedogen bijgekomen: men duldt niet dat individuele leden van die aldus achtergestelde groep zich van deze losmaken. Er bestaat een collectivum ‘Joden’, ongeacht de opvattingen van de individuele leden van dit collectivum, en er bestaat, als een logisch complement, een collectivum van niet-Joden. Schuld van een lid is schuld van het collectivum. Dan is het niet meer dan rechtvaardig, dat schuld van een of meer leden van de collectiviteit van niet-Joden als schuld van die collectiviteit geldt, een schuld waar in principe alle leden in delen. In zover zou men in Pressers conclusie een niet onbillijke afstraffing van de niet-Joden kunnen zien voor de gedachte van een collectieve schuld die zij - of velen van hen - eeuwenlang tegen de Joden hebben gehanteerd.

Mijn bezwaar tegen die conclusie is dan ook niet zozeer ingegeven door een behoefte om onschuldige niet-Joden in bescherming te nemen tegen de collectieve schuldaantijging die in Pressers betoog ligt besloten. Die bescherming hebben ze nauwelijks nodig; sommigen van hen beleven misschien nog wel plezier aan een schuldgevoel erbij. Maar het griezelige van de collectieve schuldsuggestie schuilt erin, dat zij - juist omdat zij haar complement heeft in de gedachte van een collectiviteit van Joden - op een gegeven moment een ideale bron kan zijn voor een nieuw antisemitisme, als dit ooit mocht komen. Stelt men collectieve schuld tegenover collectieve schuld, dan is het de minderheid die daar op een gegeven moment het slachtoffer van wordt. En dat gevaar is helaas zelfs niet volstrekt denkbeeldig als die minderheid zo tragisch klein is geworden als de Joodse minderheid in het na-oorlogse Nederland.