Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 8]

Mijn relaties met het koningshuis, en andere fragmenten
K. van het Reve

Mijn relaties met het koningshuis kunnen zeer summier worden samengevat. Ik fietste een keer langs het paleis op de Dam, door de Mozes en Aaronstraat, en zag voor een raam koningin Wilhelmina zitten. Ik groette haar, en zij groette terug. Ik was de enige van de vrij talrijke passanten die haar zag zitten. Een andere keer, op het Rapenburg te Leiden, kon ik niet wegrijden omdat een AA-automobiel de mijne blokkeerde. Ik keek al rond waar ik aan moest bellen om de eigenaar te vinden, toen een meneer uit een huis snelde, in de koninklijke wagen sprong en er mee wegreed.

Over het gebrek aan cultuur van het Engelse vorstenhuis wordt veel geklaagd. H.K. vertelde in de wachtkamer voor academische docenten te ** de volgende anecdote: aan de hemelpoort vraagt een man toegang. Petrus vraagt wie hij is. Bruno Walter. Dat kan iedereen wel beweren, zegt Petrus, hebt u geen pas of rijbewijs of zoiets bij u? Nee, zegt Walter, maar als u even honderd muzikanten naar buiten kunt jagen... Petrus doet dat, Walter heft de handen en zegt: heren, K.V. 550! De muzikanten zetten het molto allegro in en Petrus zegt: ik hoor het al, gaat u maar naar binnen, meneer Walter. Vlak na hem komt een tweede heer aanwandelen. Wie bent u? Fritz Kreisler. Dat kan iedereen wel zeggen, hebt u geen papieren bij u? Nee, maar misschien is hier ergens een oude viool? De viool wordt gebracht, en na de eerste maten van Partita in e zegt Petrus: gaat u maar naar binnen. Nauwelijks is Kreisler binnen of er meldt zich een dame. Wie bent u? De koningin van Engeland. Dat kan iedereen wel zeggen, mevrouw, zonder papieren kan ik u niet binnenlaten! En die twee mannen dan die daarnet zonder papieren binnen zijn gelaten? Tja mevrouw, dát waren Bruno Walter en Fritz Kreisler! Wie zijn dat, vraagt de dame. Gaat u maar naar binnen, zegt Petrus. K., die gewend is aan een groot publiek, noemde de namen van de componisten erbij. Uit snobisme zijn die hier weggelaten. Er is geen prijsvraag aan verbonden.

Op de prijsvraag in ons vorige nummer zijn drie goede inzendingen binnengekomen. In twee daarvan werd bovendien op een fout in de opgave gewezen. Daar de inzenders het uitgeloofde boek waarschijnlijk al bezitten, wordt hun door de redactie verzocht een ander boek te noemen, dat hun dan zal worden toegezonden. Het betreft de heren W. le F. te H., K.H. te den H. en H.F.C. te **.

Bijna wekelijks wordt me gevraagd een stuk proza te tekenen dat ik niet geschreven heb. Ik weiger bijna altijd. Alleen de taalfouten al. Een als ik me goed herinner op Viet-Nam betrekking hebbend stuk bevatte een spatie na iedere e. Mensen die willen dat je hun de formulering van je gedachten toevertrouwt, maar die nog niet eens een schrijfmachine kunnen bedienen.

Ook het verzoekschrift aan de Staten-Generaal van Ad den Besten e.a. heb ik niet getekend. Hoe je het ook wendt of keert, men wijst Claus von Amsberg af als toekomstig prins-gemaal omdat hij vier Duitse grootouders heeft. Er is natuurlijk een verschil tussen een antisemiet wien nog nooit door één jood een strobreed in de weg gelegd is en iemand die anti-duits is op grond van een eindeloze reeks onvoorstelbare misdaden, door Duitsers bedreven. Uit een oogpunt van fatsoen en rechtvaardigheid echter zijn beide houdingen even verwerpelijk. Iemand die toevallig in Duitsland geboren is is door dat feit evenmin schuldig aan de Duitse misdaden als een jood schuldig is aan de kruisiging van J. Christus. De opstellers van het verzoekschrift moeten hier ook wel nattigheid hebben gevoeld. Zij voeren althans in verzoekschrift en bijlage een soort eierdans uit: in het verzoekschrift staat dat men Claus niet wil als prins-gemaal omdat hij deel heeft uitgemaakt van de Wehrmacht. In de bijlage neemt men dit weer een beetje terug door te betogen dat hij daar misschien niets aan kon doen, maar dat hij later geen blijk heeft gegeven van een ‘diepgewortelde afkeer’ van het Derde Rijk. De lezer gaat zich dan afvragen:

[p. 9]

waarom zijn jullie nou tegen hem, vanwege die Wehrmacht of vanwege die niet gebleken diepgewortelde afkeer? Hadden jullie iemand als Heinrich Böll wél geaccepteerd? Zeg dat dan en zwijg over die Wehrmacht - Böll heeft dat pakje veel langer gedragen dan Claus. Gaat het alleen om die gezindheid, dan is er opnieuw sprake van discriminatie, want Pieter van Vollenhoven heeft nooit blijk gegeven van enige diepgewortelde afkeer.

Een soortgelijk van het ene been op het andere springen neemt men waar in de Oproep van 29 oktober van Wiersma c.s. Daarin wordt van een diepgewortelde afkeer niet meer gerept, doch gesproken over het Duitse leger en de Hitlerjugend. Daarnaast echter voert men als argument aan dat het huwelijk wellicht in Amsterdam zal worden voltrokken. Wat bedoelt men daar nu weer mee? Dat men de petitie achterwege zou hebben gelaten als de regering bekend had gemaakt dat de plechtigheid te Baarn zou plaatshebben?

Wat ik wél getekend heb is een stuk waarin geprotesteerd werd tegen het ontslag, om politieke redenen, van de Spaanse hoogleraren A.G. Calvo (latijn, Madrid), J.L.L. Aranguren (ethiek, Madrid), E.T. Galván (politiek recht, Salamanca), en de schorsing voor twee jaar van S.M. Diaz (oude geschiedenis, Madrid) en M.A. Navarro (internationaal recht, Madrid).

In 1936 werd de beroemde Spaanse dichter en republikein Federico Garcia Lorca door aanhangers van Franco vermoord. Op het ogenblik, een kleine dertig jaar later, zijn zijn werken en geschriften over hem bij de erkende boekhandel in Spanje alom verkrijgbaar, en iedereen vindt dat gewoon. In 1921 werd de beroemde dichter en monarchist Nikoláj Goemiljóv door aanhangers van Lenin vermoord. Nu, een dikke veertig jaar later, zoekt men in Rusland vergeefs naar een uitgave van zijn gedichten of enige publicatie over hem. Er schijnt in Barcelona een fraai Picasso-museum te zijn. De eerste Chagall-tentoonstelling in Moskou moet nog komen. In de Kleine sovjet-encyclopaedie (deel 10, Moskou 1960), komt de naam Chagall niet eens voor. Dit terwijl Picasso lid is van de P.C.F. en Chagall nooit blijk heeft gegeven van een ‘diepgewortelde afkeer’ van het in zijn land heersende regiem. Als in Spanje de politie een huiszoeking doet bij een academicus, dan geeft die academicus daar internationale bekendheid aan omdat die bekendheid gunstig voor hem kan zijn. Diezelfde huiszoeking in Rusland is, zo hij al ruchtbaar wordt, slechts aan enkele buitenlandse collega's bekend, die er dan niet over schrijven, er niet tegen protesteren, ja er buiten, de kring van betrouwbare vakbroeders niet eens over praten - uit vrees die Russische geleerde in nog groter gevaar te brengen dan waarin hij al verkeert. Ondanks dit alles en veel meer is de weldenkende, ‘vooruitstrevende’ Nederlandse intellectueel geneigd het regiem in Rusland te prefereren boven dat in Spanje. Interessant onderwerp voor een socio-psychologische studie.

Zeer populair is de opvatting, dat grote kunstenaars grote psychologen zijn. De redenering is deze: zie Hamlet, een man van die en die eigenschappen. Zie nu eens hoe keurig Shakespeare hem geschetst heeft! Shakespeare moet wel een geweldig, geniaal inzicht in de menselijke psyche hebben gehad! De cirkelredenering die hier gebruikt wordt is dezelfde die men ook bij de sociologische aanprijzing van grote schrijvers vindt: de Franse of Russische maatschappij van 1820 haalt men eerst uit Balzac of Gogol en daarna prijst men beide schrijvers dat zij die maatschappij zo goed hebben weergegeven. Eerst haalt men een beeld van Hamlet uit het gelijknamige stuk. Dan vergelijkt men dat beeld met... zichzelf, en zegt dat het precies lijkt. Het zou best kunnen wezen dat vele schrijvers juist, geconfronteerd met andere mensen, te kort schieten in psychologisch inzicht. Je zou kunnen beweren dat juist een gebrek aan toegang tot de medemens sommigen tot schrijvers gemaakt heeft. Met ontzaggelijke moeite scheppen zij een denkbeeldige wereld waarmee zij contact hebben, terwijl anderen zich zonder moeite in de echte wereld bewegen. Waarbij het mes nog enigszins aan twee kanten snijdt: door dat schrijven herstellen zij tot op zekere hoogte het contact en het begrip waarzonder zij geboren zijn.

De bewering van Ter Braak, dat schrijven een soort compensatie is voor lichamelijke inferioriteit leek mij reeds als gymnasiast onhoudbaar. Goethe zwom, kampeerde, reed paard, Gorter speelde cricket, en werd later alpinist, Tolstoj was oersterk en een hartstochtelijk jager, Byron was paardrijder en zwemmer. Men denke ook aan de dichters Marsman en Scheepmaker, beiden voetballers.

Bekend is het literaire advies van ik geloof Aristoteles, dat moord het altijd doet, maar dat men het effekt vergroten kan door moord op een bloedverwant, want dat is nog erger.

[p. 10]

Dostojevski maakt van dit advies veelvuldig gebruik: moord, liefst op familieleden of onschuldigen, zeer zware beledigingen en vernederingen, zeer grote wrok, het schenken van vergiffenis aan lieden die je iets heel lelijks hebben aangedaan, het verrichten van weldaden door mensen met een zeer zwart zondenregister. Maakt men een lijst van strafbare feiten - moord, poging tot moord, doodslag, mishandeling, ontucht met minderjarigen, openbare dronkenschap, belediging, laster, chantage, godslastering, diefstal, oplichting, rijden onder invloed van alcohol etc. etc. - dan treft men op die lijst nauwelijks iets aan dat niet voorkomt in de romans van Dostojevski. Dit, alweer, in tegenstelling tot Toergenjev en Tolstoj, bij wie hoogstens met geld geknoeid wordt door rentmeesters.

Een door Dostojevski voortdurend gebruikt middel om de lezer onder de indruk te laten komen is het in grote opwinding doen verkeren van zijn romanfiguren. Die opwinding strekt zich zonder onderscheid uit over alle betrokkenen, ook als zij redelijkerwijs helemaal niet opgewonden zouden hoeven te zijn. Fjodor K. is vermoord. Het ziet er naar uit dat zijn zoon, Dmitri K., die zich met een lading champagne, bonbons en andere lekkernijen naar het plaatsje M. heeft begeven, hem heeft vermoord, met een vijzel. De procureur, die voorbereidingen treft tot Dmitri's arrestatie, komt ter ore dat de verdachte kort na de moord heeft te kennen gegeven dat hij zich van kant ging maken. ‘Dat is duidelijk, dat is duidelijk! herhaalde de procureur in buitengewone opwinding - dat is precies wat je bij dergelijke schavuiten wel hebt: morgen maak ik me van kant, maar eerst zet ik de bloemetjes buiten!’

Er is voor die procureur niet zo veel reden tot opwinding. Het scheelt hem een boel ellende als de man die hij voor de moordenaar houdt zich van kant maakt. Maar iedereen bij Dostojevski verkeert nu eenmaal het hele boek door in een staat van bijna ondragelijke opwinding.

Er bestaat een soort opschepperij die hierop neerkomt dat men iets opzienbarends vertoont en zich daarbij een air geeft alsof het iets betrekkelijk gewoons betreft. Men stapt achteloos uit een zeer dure automobiel, of men zegt, quasi niets wetend van het opzien dat men baart: toen ik laatst Claus von Amsberg sprak zei hij nog etc.

Ieder milieu heeft de namen en de avonturen waarmee men indruk op dat milieu kan maken. Het ‘alibi’ van dit soort opschepperij is de voorgewende naïveteit van de ‘held’ die in zijn heroische eenvoud niet beseft dat hij iets wel heel opmerkelijks vertelt. In sommige gevallen is de held trouwens bona fide: de omgang met Claus en het rijden in dure automobielen is voor hem zoiets gewoons dat hij nauwelijks beseft dat de monden openvallen als hij die dingen ter sprake brengt. Er bestaat een delicate grens tussen die naïveteit en die opschepperij. De naïveteit dwingt onze bewondering af, de opschepperij ergert ons.

Nu we toch aan het indelen zijn: er is een derde mogelijkheid, namelijk de goedaardige opschepperij. Poesjkins oom Vasili was zo'n goedaardige opschepper. Hij had zijn haar laten kappen à la Titus en met een zeer dure Parijse pommade laten besmeren. ‘In goedaardige zelfverheffing’, schrijft een tijdgenoot, ‘liet hij in de Petersburgse salons de dames aan zijn hoofd ruiken’.

Auteurs als Sophocles of Shakespeare zullen niet nalaten als er iets heel bizonders gebeurt of verteld wordt één der aanwezigen commentaar in de mond te leggen als: allemachtig, dat is sterk! of: wat een afschuwelijke gebeurtenis heeft zich zojuist afgespeeld! Dat is een sympathieke trek van deze schrijvers. Zij zijn te vergelijken met een verteller die niet voor een opschepper wil worden aangezien en zich daarom haast zijn publiek op het ongewone van zijn belevenis te wijzen: zeg jongens, ik heb laatst, je kunt het geloven of niet, naast Claus von Amsberg in een Rolls-Royce gezeten. Wat zeg je daarvan? Dat kwam zo: etc.

Het effekt van Hemingway en Malraux daarentegen berust voor een belangrijk deel op het door de auteur kennelijk vanzelfsprekend vinden van zaken die de eenvoudige burger-lezer met ontzag, verbazing, ontzetting vervullen. Malraux gaat soms zeer ver in het aanslepen van indrukwekkend-buitenissige dingen en het daarbij trekken van een gezicht alsof die voor hem allemaal gesneden koek zijn, zodat wij ons haasten ook een gesneden-koekgezicht te zetten, want wij willen niet tot de verbaasde burgers behoren.

In La condition humaine gebruiken revolutionairen die een opstand aan het beramen zijn het volgende systeem van illegale communicatie: een firma ‘in grammofoons’ maakt twee soorten platen. Op de ene staat een Franse of Engelse taalles van het type ‘papa fume une pipe’. Op de andere staat ‘gefluit’ met korte pauzes. Die platen zijn van het etiket ‘afgekeurd’ voorzien. De geadres-

[p. 11]

seerde krijgt, langs twee verschillende wegen, twee platen toegestuurd. Die moet hij op twee grammofoons gelijktijdig afdraaien. Als dat allemaal voor elkaar is hoor je een boodschap, doordat de hiaten in het gefluit van de ene plaat enkele woorden van de andere plaat selecteren. Het zijn, bedenke men, 72-toerenplaten, en de ‘boodschap’ die op die manier overkomt is kort, zoals ‘zend... dertig... mannen’.

Je hoeft geen begaafd illegalicus te zijn om in te zien dat een eenvoudige, per brief met de posterijen verstuurde boodschap en clair veel duidelijker, goedkoper, sneller en vooral veiliger is dan die onzin met die grammofoonplaten: een brief trekt minder de aandacht dan het steeds maar ontvangen van twee grammofoonplaten. Een brief hoeft geen afzender te hebben, terwijl van die platen de herkomst niet moeilijk is na te gaan. Hoeveel platenpersen staan er immers in Sjanghaj? Een brief kan de geadresseerde desavoueren - fout in het



adres die de bezorging niet verhindert maar desavoueren mogelijk maakt - een grammofoonplaat niet, zeker niet als je twee grammofoons thuis hebt staan. Bovendien heeft Malraux denkelijk nooit geprobeerd op twee grammofoons twee platen ‘gelijktijdig’ te laten beginnen.

Was Malraux nu een ‘naief’ schrijver als Sophocles of Shakespeare, dan zou hij, of een van zijn helden, hier hebben opgemerkt: welk een subtiel illegaal communicatiemiddel! Daar denk je niet zo gauw aan als je rustig in een Parijs café zit! Door dergelijke opmerkingen geheel uit zijn stijl te bannen vermijdt Malraux een mogelijke confrontatie met het gezonde verstand. Hij verschaft zich op die manier de eerbiedige bewondering van het publiek, dat, als we Du Perron geloven moeten, ook door persconferenties op de hoogte werd gebracht van wat Malraux allemaal zelf had meegemaakt in verre landen.