Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 10]

Fascistisch kwartier
N. Scheepmaker

F '65 was een tentoonstelling (in het Anne Frankhuis) die maar negen dagen mocht duren net als een jaarbeurs en die het hedendaags fascisme tot onderwerp had. De tentoonstelling werd georganiseerd door de Socialistische Jeugdbeweging (SJ), een geheel onafhankelijke socialistische jeugdbeweging met kampen, tentoonstellingen, scholing, feesten, een mobiele brigade en een strijdploeg voor straatacties. Een soort provo's dus op socialistische grondslag. Je kan er lid van worden als je veertien jaar bent of ouder, tot dertig jaar, daarna kan je lid worden van de vriendenkring en behoor je tot de Pijlers, met een lange ij. Over F '65 wordt gemeld, dat de documentatie en de foto's het directe fascisme betreffen. ‘Dit fascisme, mèt de fascistische tendenzen (aanwezig in verburokratisering, nationalisme en militarisme) vormt in 1965 een gevaarlijke macht’, poneert de SJ. In de brochure naar aanleiding van de tentoonstelling lezen we: ‘Wanneer we het fascisme, zoals het zich openbaart in een stelsel, bekijken, vertoont het de volgende meest typerende kenmerken: 1. appelleren aan lagere massainstincten. 2. dictatuur (politiestaat, terreur, leidersverheerlijking). 3. extreem nationalisme (nationale eer, vreemdelingenhaat, expansiedrang, mystieke uitverkorenheid). 4. geweldverheerlijking (militarisme, sadisme). 5. klassenverschillen (het in stand houden of het in leven roepen hiervan). 6. discriminatie (naar ras en levensbeschouwing). 7. anti-democratie (beknotting vrijheid van meningsuiting en vereniging, ondemocratisch verkiezingsstelsel). 8. ambtenarenterreur (bureaucratie, machtswellust).

Dit is een zeer bruikbaar, hanteerbaar lijstje, aan de hand waarvan ik zo vrij zal zijn even na te gaan welk land (of welke landen) er op het ogenblik het meest mee corresponderen. Ad. 1. Blader eens in De Krokodil, satirisch Russisch tijdschrift, en bestudeer de gelaatsvorm van de kapitalistische uitbuiters en bureaucratische kameraden; zij hebben een geprononceerd joods uiterlijk. Denk ook aan de wijze waarop in communistisch China ‘de Amerikaan’ wordt voorgesteld in volksspelen, in optochten etcetera: ongeveer als bij ons de wolf in het sprookje van Roodkapje. Ad 2. Toepasselijk op alle communistisch geregeerde staten, zij het op de een iets minder dan op de ander. Politiestaat, terreur, leidersverheerlijking: korte samenvatting van het stalinistische Rusland, en nog altijd kan men zeggen: juiste maar enigszins overtrokken samenvatting van de meeste communistische landen. Ad 3. De Tweede Wereldoorlog heette in de USSR de Grote Vaderlandse Oorlog. De sportbeoefening geniet er alle steun, terwille van de nationale eer. Vreemdelingen worden, zo niet gehaat, dan toch met wantrouwen bejegend (lees in De Volkskrant het Siberisch Dagboek van prof. Karel van het Reve). Wat de expansiedrang betreft kan men voor nadere informatie in Litauen, Estland en Letland terecht. Ad 4. Romans waarin de misère van de oorlog omgebogen wordt naar een heldendom van de Sowjet-soldaten overtreffen verre de romans waarin het geweld en het militarisme niet op de een of andere manier wordt weggemoffeld. Wie niet gelooft dat de communistische landen militaristisch zijn, vergelijke voor de grap eens het onmilitaire wekelijkse of tweewekelijkse verlof bij ons, en het halfjaarlijkse verlof in communistische staten (halfjaarlijks is een gok, afgaand op de situatie in Joegoslavië). Trouwens, waar anders dan in de communistische landen (in de fascistische, toegegeven) krijgen scholieren en jeugdbewegers wapenlessen en een militaire opleiding? Wat het sadisme betreft leze men de communistische dag- en weekbladen, waarin kameraden met naam en toenaam voor kleine vergrijpen worden te kijk gesteld, of anders denke men aan de zelfkritiektribunalen, waarvoor men zich van jong tot oud heeft te vernederen als het de partij of een paar mensen in die partij goeddunkt. Ad 5. De klassenverschillen zijn in Rusland nauwelijks kleiner dan in het westen. De salarisverschillen tussen de ‘gewone Rus’ en de ‘uitverkorenen’ zijn bijzonder groot. Ad 6. Joden en zigeuners hebben geen reden de USSR als het beloofde land te zien. Andere dan communistische levensbeschouwingen zijn taboe in Rusland. Ad 7. Beknotting vrijheid van meningsuiting en vereniging, ondemocratisch verkiezingsstelsel - waarom zo'n omhaal van woorden als beter

[p. 11]

meteen USSR gezegd kan worden? Ad 8. Wat heeft ambtenarenterreur in vredesnaam met fascisme te maken? In het tsaristische Rusland bestond al ambtenarenterreur, dat zal er daar niet minder op geworden zijn. Als bureaucratie een fascistisch kenmerk is, is De Telegraaf het minst fascistisch angehauchte dagblad in Nederland, want als er één krant is die de pest aan bureaucratie heeft dan is het De Telegraaf wel! De Telegraaf heeft ook een grote hekel aan machtswellust. Suurhoff moet het nog steeds bezuren dat hij eens, in een kwaaie bui, tegen een chauffeur gezegd heeft: ‘Weet je wel wie ik ben?!’

Als ik zo onbescheiden mag zijn mij er mee te bemoeien, geloof ik dat het uitgangspunt van de tentoonstelling fout was. ‘Fascisme’ (zegt Van Dale) ‘is een politiek systeem berustende op ultra-nationalistische, autoritaire en onverdraagzame (inz. anti-communistische) beginselen, zoals dit van 1922 tot 1943 in Italië bestond en elders nagevolgd werd’. Fascisme is echter niet alleen een systeem, maar ook een mentaliteit, zoals maggi van merknaam tot soortnaam is geworden. Er is veel fascisme in het communisme, zie nogmaals de 8 punten die terwille van de bezoekers van F '65 ter herkenning zijn vastgelegd. De organisatoren hadden er beter aan gedaan een tentoonstelling te wijden aan de ‘Ondermijning van de democratie’, dat zou veel interessanter zijn geweest. Bureaucratie heeft zowel alles als niets met fascisme te maken, zoals ook rassenrelletjes alles en niets met fascisme te maken hebben. In Amerika heb je rassenrelletjes, maar daar heb je ook negers, in Rusland heb je geen rassenrelletjes, maar daar zijn ook geen negers, en die er zijn (Afrikaanse studenten, nota bene gasten van het land) voelen zich er slecht op hun gemak, zoals menige demonstratie heeft bewezen. Op de tentoonstelling hing een foto van het bloedbad in Sharpeville, een zo pertinente wandaad dat het er voor mij niet meer bij had gehoeven. Er hangt echter ook een foto waarop de ene Kongolees de andere tot de dood toe martelt. Tsjombe is namelijk een fascist, Kongo staat ook in het lijstje van ‘fascistische tendenzen in niet-fascistische landen’. Je hebt (volgens de brochure) drie groepen: 1. fascistische regimes, 2. fascistische tendenzen in niet-fascistische landen, en 3. fascistische tendenzen in het individu. Wat 1. betreft zijn de ‘meest in het oog lopende’ fascistische regimes die in Spanje, Portugal, Haïti en Zuid-Afrika. Onder 2. wordt na West-Duitsland meteen Oost-Duitsland genoemd met Vopo-geweld en communistische jeugdstorm, maar waarom de andere communistische landen met identieke communistische jeugdstormpjes niet mee mogen doen wordt niet duidelijk. Oost-Duitsland is namelijk het enige communistische nietfascistische land met fascistische tendenzen dat genoemd wordt, het blijven tenslotte Duitsers. Als ik zie dat Griekenland (ondemocratische invloed van koning en leger) en Turkije (corrupte sociale bovenlaag) ook al mee mogen marcheren, dan vraag ik mij, met de gigantische betogingen in Athene nog in het achterhoofd, wel af of de ondemocratische invloed van staatshoofd en leger in ‘sommige’ communistische landen niet minstens zo groot is. Het arme Israël mag ook meedoen met de landen die fascistische tendenzen vertonen, vanwege zijn wet tegen vrijheid van drukpers, dwingelandij van de orthodox-religieuzen en de handhaving van Engelse noodwetten. Gelukkig het land (de USSR bijvoorbeeld) waar zulke fascistische tendenzen niet voorkomen...

Interessant zijn ook de fascistische tendenzen in het individu. Kenmerken voor zo'n mentaal foute Nederlander zijn, vrij naar J.B. Charles, o.a. 1. hij zal zich weer zachtjes pro-Duits uitlaten (Paul de Groot ten aanzien van Oost-Duitsland). 2. hij zal durven zeggen dat de illegalen toch maar halve kriminelen waren (Paul de Groot ten aanzien van Wagenaar en Gortzak). 7. hij zal Picasso een dolle hond noemen (Chroesjtsjow ...). 12. hij zal voorstander van ‘eenheid’ zijn (proletariërs aller landen verenigt u...). 16. hij zal een prinsessenkalender aan zijn muur hangen (de CPN heeft geen behoefte aan acties tegen de goedkeuringswet van het huwelijk tussen Beatrix en Claus).

Frits Behrendt is de scharnier waar deze hele tentoonstelling om draaide. Er lagen op een tafeltje, samen met Dialoog, twee exemplaren van De echte Waarheid, het pamfletterige anti-communistische geschriftje waarin Behrendt met zijn tekeningen een hoofdrol vervult. Ik vroeg de jongen die als informant aanwezig was op de tentoonstelling of De echte Waarheid er lag als aanmoedigend of als afschrikwekkend voorbeeld. Dat zal wel door iemand neergelegd zijn, veronderstelde hij, en verder wist hij het ook niet. Het had er wat mij betreft als ‘de democratie ondermijnend’ geschrift mogen liggen, want het anti-communisme van dit geschrift gaat ook weer alle perken te buiten. Er hingen aan de muur een aantal tekeningen van Behrendt zoals hij die regelmatig voor het Algemeen Handelsblad tekent.

[p. 12]

Eentje over het Auschwitzproces en nog een paar anti-fascistische over Hitler, Eichmann en dergelijke. Gefundenes Fressen dus voor een tentoonstelling over het fascisme, hoewel toch ook iets aan de te gemakkelijke kant. Verder waren er tekeningen van hem waarop we een politieagent met bloedhond zagen (Selma), Verwoerd die met blaasbalg een verzetshaard aanblies, iets met Franco, iets over de OAS en iets over de Ku Klux Klan. Dat ging dus al meer in de richting van de opzet van de tentoonstelling. Nu is Behrendt een zeer ijverig man die bijna dagelijks een prent in het Handelsblad publiceert en hij maakt minstens twee keer zoveel anti-communistische tekeningen als antifascistische, waarbij de hoofdpersonen en hun handelingen een frappante overeenkomst vertonen. Is het fascisme de wolf in zijn sprookje van Roodkapje, het communisme is de hyena in zijn sprookje van Rosekapje, een essentieel verschil is er niet. Toch ontbraken die laatste tekeningen, hoewel zij, althans volgens Behrendt, over hetzelfde onderwerp handelden! Dat vond ik een gemis. Sterker nog vond ik het gemis van een vierde categorie Behrendt-platen, die aan de tentoonstelling die broodnodige toets van subtiliteit had kunnen geven die er nu aan ontbrak. Behrendt tekent namelijk ook prenten die ‘blijk geven van een mentaliteit die meer of minder sterk naar het fascisme neigt’. Los van mijn overtuiging dat ieder gemis aan subtiliteit op fascistische neigingen wijst, maar nee, dat trek ik in. Ik noem twee van die ‘bedenkelijke’ platen van Behrendt. Na de onlusten in Los Angeles, waar de negers alles kort en klein sloegen, kwam Behrendt met een prent waarop we schuimbekkende negers met knotsen een wegsprintende juffrouw met fakkel zagen achtervolgen. De juffrouw was het vrijheidsbeeld, als toeschouwers zagen we verlekkerd toekijkende, merendeels communistisch gezinde buitenlanders langs de railing staan. De tweede prent (in dat genre is Behrendt onuitputtelijk) toonde een groep gelijk geklede, langharige, mantels dragende ‘nozems’, ‘pleiners’ of ‘provo's’ zo men wil, met als onderschrift dat zij zich zo kleedden om zich te onderscheiden van de gewone burgerij, pardon, nee, want dat doen ze inderdaad op die manier, dus dat zij zich zo kleedden om hun individualisme te onderstrepen of zoiets. Deze mentaliteit verschilt niet van die van De Telegraaf, met welke krant Behrendt ook ‘geestige’ prenten over de abstracte schilderkunst en zo gemeen heeft. De tentoonstelling F '65 zou pas werkelijk van waarde zijn geweest als ook dit soort insluipsels in de democratie, die zo moeilijk herkenbaar zijn als ondermijnend, waren gesignaleerd.

Aan de brochure is nog een lijst met namen toegevoegd, waaraan al evenmin veel subtiliteit ten grondslag is gelegd. Er staan notoire fascisten bij (Mosley, Franco, Salazar, Degrelle), een aantal handlangers (Globke, Von Papen, Krupp, Conring, Heusinger), een stel nabloeiers (Van Tienen, Rockwell, Jordan), enkele rassenfanatici (Verwoerd, Smith, Welensky), een clubje rare snoeshanen (Ridder van Rappard, Goldwater, Generaal Walker, Charles Hughes), een fiks aantal rechtse politici (Tixier-Vignancour, Soustelle, Bidault, Strauss), een peloton militairen (Speidel, Salan, Ky), twee verzetshelden (Ulrici, Gans), twee boeren (Poujade en Koekoek), twee zonen (Martin Bormann en Horst Eichmann), twee dominees (Gijmink en Bos), geen enkele kardinaal godzijdank, een paar journalisten (Lunshof, Leonhard Huizinga), een slechte televisiecriticus (Riemens), één schrijver slechts hoe is het godsmogelijk (Peyrefitte), twee vrolijke minister-presidenten (Tsjombe en De Quay) en nog een stuk of wat, waaronder lieden van wie ik zelfs nog nooit gehoord had. Een figuur apart in deze lijst is James Bond, een romanfiguur zoals men weet, net als Sherlock Holmes aan wie ook nog altijd brieven worden geschreven. Ik vind het, met alle eerbied voor het spelelement dat in het samenstellen van zo'n lijst verwerkt zit (iedereen stelt wel eens lijsten op van mensen die doodgeschoten zouden moeten worden, boeken die verbrand, films die heilig verklaard en televisieomroepsters die verkracht zouden moeten worden), een hybridisch geval. Waarom James Bond wel en Mickey Spillane en Jan Cremer niet? Waarom Hirschfeld wel en Ulbricht niet? En moet ds. Gijmink nu echt tussen Franco en Generaal Walker in staan? Ik ben daar niet van overtuigd. Hoeveel subtieler zou niet een lijst zijn geweest met namen van Nederlanders die de democratie ondermijnen doordat zij de publieke opinie ten kwade beïnvloeden, via de pers, radio en televisie. De Telegraaf levert er een heel stelletje op, met Gans, Huizinga, Riemens en uiteraard de hoofdredacteur, die ingezonden brieven weert of prijzende televisiekritieken onder tafel werkt. De Telegraaf kan nog bogen op muziekcriticus Muller, die ook vaak in het rijtje thuishoort, terwijl enkele columnisten er nu eens wel en dan weer niet bijhoren. ‘Joop’ vaker wel, ‘Christina’ vaker niet. Daar staan enkele verzetshelden tegenover, Jan Spierdijk bijvoorbeeld, G. Alingh Brugmans, Jan Blankers,

[p. 13]

de beeldende kunstcritici en af en toe zowaar Henk van der Meijden als hij zo onopvallend mogelijk een kritiek van Riemens corrigeert, hoewel hij natuurlijk vaker aan de andere kant opereert. Tekenaar Samson is ook een apart geval, evenals dr. Dominicus, en helemaal duidelijk is de cartoonist G. Dekker, want wie na zoveel jaren oefening nog altijd niet kan tekenen en bovendien iedere inventiviteit mist, deugt alleen als hij met publiceren ophoudt. Deze lijst met credit en debet kan nog aangevuld worden met medewerkers van Elsevier, Burgerrecht en enkele Zuid-Nederlandse kranten. Daarnaast zou dan weer een aparte lijst moeten worden samengesteld van publiekbeïnvloeders in andere kranten, waarbij Bomans bijvoorbeeld aan de verkeerde en Carmiggelt aan de goede kant terechtkomt, Caransa aan de goede, Zwolsman en Verolme aan de verkeerde kant, Sieto Hoving aan de verkeerde en Lurelei aan de goede kant, Theo Lazeroms aan de goede kant en Kootje Prins aan de verkeerde. U ziet, de verschillen zijn subtiel, maar juist daarom is een sterk gedifferentieerde lijstvorming noodzakelijk. Het gaat om fracties van millimeters, bijvoorbeeld Willy deugt wel maar Willeke niet, of nog sterker: Vondeling wel en Suurhoff niet (voor de kabinetsformatie) en Vondeling niet en Suurhoff wel na de kabinetsformatie.