Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

Brief uit Israël
Bernard Crick

Op de straat loopt iedereen te eten, niet in Jeruzalem, een trage en ironische stad - maar in Tel Aviv, waar snel en energiek geleefd wordt. Als de voetgangerslichten op ‘stop’ staan, worden de aktetassen en de handtassen opengemaakt, er is net tijd om een hoek van een broodje af te happen, en dan gaat het weer verder - allemaal erg druk, met kaken en voeten.

De trottoirs zijn het eerste wat verbazing wekt, met hun verscheidenheid van mensentypen. Er zijn Duitsers, Polen, Russen, Fransen, Amerikanen, Engelsen, Noordafrikanen, Levantijnen en Jemenieten. Welke taal een bezoeker ook spreekt, er is altijd wel iemand die hem verstaat en antwoord geeft en vervolgens in zorgvuldig Hebreeuws optreedt als tolk. Maar waar zijn de Joden? Er zijn een paar bleke jongemannen met lange krullen, gekleed in de glanzende zwarte kleren van 1860 alsof ze nog in Polen waren in de tijd van de Zaddikim; en in een half uur wandelen door de drukke straten is er een enkele keer een rabbi te zien, met een volle baard. In Jeruzalem komen ze iets meer voor, maar niet veel. De jongens zien er uit als een ras op zichzelf: doodsbleek van twaalf of veertien uur studie in de Tora iedere dag op hun scholen, mager door gebrek aan lichaamsbeweging - de rabbi's zijn een heel stuk zwaarder, het lijkt erg op seminaristen en priesters in een armoedige Italiaanse plaats. De andere jonge Israëli's zien er uit alsof zij op het punt staan om te gaan deelnemen aan het beleg van Troje: groot, gebruind, atletisch, mannelijk in een wat uitdagende trant - als het gezonde type Spanjaard. De jonge Israëli's groeien op in de zon, zij worden door hun scholen op urenlange wandelingen genomen om al de historische plaatsen van Hertzl's ‘Alt-Neueland’ te zien, en de twee jaar militaire dienst is populair, en dan ook niet alleen militair. In het leger worden de kinderen van de Sephardim of ‘oosterse’ immigranten volledige Israëli's (nog niet de helft van de Joodse bevolking komt uit Europa). De kinderen van orthodoxe ouders daarentegen komen zelden in het leger - zij vermoeden met reden dat de strijdkrachten niet altijd de regels van het kosjere dieet in acht kunnen nemen, en wel eens zullen werken op de Sabbath. Daarom beginnen zij een ras op zichzelf te vormen.

Tel Aviv is een rusteloze grote kleine stad. Er wonen driekwart miljoen mensen uit een totale bevolking van ongeveer tweeen-een-kwart miljoen. Het lijkt op New York, Manchester en Napels tegelijk - een nieuwe stad aan de Middellandse Zee in een land van massa-immigratie, waar de bevolking zich verdubbelde in de vijf jaar na 1948, en waar de handel Amerikaans is, de emotionaliteit Italiaans en de politie en postkantoren Engels. Het tempo lijkt niet om vol te houden. De werkdag begint al om zeven uur, een enkele keer om acht uur; maar 's avonds zitten de café's van Ben Yehuda, Allenby, Rehov King George of het modieuze Dizengorf vol met echtparen en families die er tot laat blijven zitten alsof ze niets anders te doen hebben. Het caféleven is nog in volle gang om elf of twaalf uur. Op een of andere manier stellen de Israëli's het zonder slaap - wel hebben ze wat tijd midden op de dag, want de zomerse

[p. 9]

hitte dwingt ook de immigranten uit Duitsland en Polen om de Griekse dagindeling over te nemen: de siësta is niet bij de wet geregeld, maar heeft in feite dezelfde plaats als in de omringende landen. Montesquieu had gelijk.

Licht ontvlambare Latijnen - overal! Waar is de lijdzame onderworpen Jood? of anders de charmante, hoffelijke, ontwikkelde Joodse kosmopoliet? Er zijn hier allemaal mensen die duwen en dringen om in de bus te komen, wanneer het met een beetje geduld in een rij twee keer zo vlug zou kunnen. En het autorijden is een gekgeworden individualisme - dat is niet een subjektieve indruk: het percentage ongelukken is het hoogste van de wereld, zowel vergeleken met het bevolkingscijfer als met het aantal auto's. De openbare manieren zijn tamelijk benauwend - en de persoonlijke hulpvaardigheid is betoverend. Ik denk niet dat oude dames ooit in een bus kunnen komen zonder twee kleinzoons van dienstplichtige leeftijd om ze te helpen; maar wie in een dorpje stopt om de weg te vragen krijgt een jongetje mee dat kan helpen - of als het al te donker is, krijgt hij een bed aangeboden. In het Jaarboek van de regering staat dit in het rapport van de minister van Politie: ‘Er werden 52.468 gevallen van geweldpleging gerapporteerd. Bij nader onderzoek bleken 40.242 ervan het gevolg te zijn van huiselijke twisten; in die gevallen maakte de politie er geen werk van. De grote meerderheid van de resterende gevallen betroffen molestering van ambtenaren in functie, en in al die gevallen werd er een vervolging ingesteld’. Dat geeft het wel aan. De ambtenaren houden toch van hun werk; maar het publiek wil zo min mogelijk van ze weten. Martin Buber vermeldt een van de oude Hassidische verhalen, over een Rabbi die roept: ‘Schaam je je niet om zo dronken te zijn’, en die ten antwoord krijgt: ‘Schaamt u zich niet om een arme dronken man lastig te vallen?’

Bijna overal in het midden van Israël is een oogopslag voldoende om de heuvels in het oosten te bekijken: Jordanië. In Galilea is er haast geen grond vanwaar niet de Libanon en Syrië tegelijk gezien kunnen worden. Zij zijn altijd aanwezig, en nu zijn er weer gewapende overvallen bij de grens, ondernomen door mannen die de Israëli's volgens sommige Christenen in het land terug hadden moeten laten - een zeer Christelijke zorg voor anderen. Er is niet veel kans op oorlog, maar de vrede is ver weg. Israël is het vreedzaamst uitziende legerkamp dat men zich voor kan stellen: het is het ware leger van de burgerij. De Arabieren zijn misschien meer bang voor ekonomische overheersing van het Midden Oosten door Israël dan voor het militaire gevaar. In ieder geval betekent het een zware belasting voor Israël, om steeds gevechtsklaar te zijn. Het kan alleen dank zij de filantropie van particuliere Amerikanen. In die zin kunnen zelfs de jonge Israëli's niet aan de Diaspora ontkomen - hoewel zij er verder op staan om Israëli's genoemd te worden en geen Joden, en de oudere generatie tot wanhoop brengen met hun onverschilligheid voor de gebeurtenissen van vroeger en voor de Joodse traditie. In de politiek is ‘de jonge generatie’ die van mannen in de veertig die gevochten hebben in de Onafhankelijkheidsoorlog en die zich hetzij de vervolgingen in Europa herinneren of de ‘Yishoef’ van de Joden in Palestina. De echte jonge generatie, de studenten waar ik les aan gaf, weten niets meer van die dingen, en laten er zich verbazend weinig aan gelegen liggen. Drie maanden lang heb ik mij afgevraagd of dat nu juist uitstekend was, of een beetje onnozel? Ik ben er nog steeds even onzeker over als toen ik pas in Israël kwam. Kan er werkelijk een natie zijn die zo weinig om haar herinneringen geeft - en dan nog wel na een zo wonderlijk en prachtig en verschrikkelijk verleden?

Ook de Arabieren profiteren van de Diaspora. De Arabische boeren krijgen zo

[p. 10]

mogelijk nog meer dan het hun toekomende deel. De Israëlische regering wil tot iedere prijs voorkomen dat ze zich tekortgedaan voelen. Zij zijn geen vergeten groep: dat zijn de oosterse Joden, uit Jemen, Marokko en Algerije, die kampen met echte armoede en achterlijkheid en een zekere mate van discriminatie. De tijd zal leren hoe dat gaat; maar er zijn veel Israëli's van de tweede en volgende generaties die kwade gevolgen voorspellen als er pogingen gedaan worden om de ‘oosterlingen’ in de samenleving op te nemen.

Israël heeft met veel van de problemen te stellen die de Verenigde Staten kenden in de tijd van de massa-immigratie. Het is bijna zeker dat de oplossing op dezelfde manier gezocht zal worden: de scholen zullen de kinderen nationaliseren en aanpassen. Zoals de Amerikaanse scholen de immigranten Amerikaniseerden, zo zullen de Israëlische scholen, samen met het leger - maar daar is de moeilijkheid, wat zullen ze? Moeten ze Israëli's van de immigranten maken of echte Joden? Over die vraag is een strijd gaande die nog niet op volle kracht is gekomen.

De ouders hebben de keus tussen religieuze en niet-religieuze scholen. Op de tweede soort wordt iets onderwezen dat ‘Joods bewustzijn’ heet - voornamelijk geschiedenis, en dan lezen ze wel de Bijbel, maar ook weer als geschiedenis, en om de traditie en de litteratuur. Het onderscheid is scherp. Er zijn geen tussenvormen, zoals in soepele Protestantse landen. Godsdienstig is orthodox; wie niet orthodox is, is a-religieus, of zelfs anti-. De gelovigen weten dat zij leden zijn van een minderheid die voor zijn bestaan vecht - maar in het rustige vertrouwen dat het ware Israël al meer heeft gevochten en zich heeft gehandhaafd, zelfs na nederlagen, zelfs zonder dat er een staat was. De ongelovigen zien dat de regering allerlei onzinnige compromissen heeft moeten sluiten - over de Sabbathwetten en de eisen voor burgerschap - om de steun van de orthodoxe partijen in de coalitie te krijgen: kleine groepen, maar onmisbaar, politiek en zelfs moreel, zolang de religie het enige duidelijke kriterium van Jodendom blijft.

Aan beide kanten bloeit het fanatisme. De jeugd van de Mea Shearimwijk in Jeruzalem veroorlooft zich op de Sabbath wel om stenen naar auto's te gooien. Anderzijds begon het mij te vervelen om varkensvlees en ham te moeten eten in alle niet-orthodoxe families waar ik gevraagd werd; of om met masochistisch liberalisme verhalen over intolerante rabbi's te horen vertellen, ten bewijze dat ‘Israël gewoon een theokratie’ is - wat het zeker niet is. Het is de enige normale parlementaire demokratie in het Midden Oosten - hoewel met rare wetten voor huwelijk en burgerschap. Gelukkig zijn onrechtvaardigheden en merkwaardigheden op zichzelf niet genoeg om de vrijheid te vernietigen; en in de politiek is nooit iets volmaakt, goddank.

De rusteloosheid is tenslotte ook opwindend - vooral voor iemand die op het strand ligt of aan een tafeltje in een café zit toe te kijken. Er worden dingen gedaan die nog nooit geprobeerd waren. Er wordt over alles gediskussieerd en bijna alles wordt ondernomen - misschien teveel, ekonomisch zowel als artistiek. De verse kalk kruimelt van de muren in de nieuwe appartementen en de tegels van de vloeren zijn gebarsten. De telefoons werken alleen bij verrassing en het werk van de loodgieter is onberekenbaar. Dan toch ook weer: binnen het uur is er iemand om de kalk te repareren, heel haastig; en de telefoondienst deelt mee dat het een paar weken wachten wordt, want de politiek van de regering is om de installatie van telefoons voorrang te geven boven reparatie. Het beviel mij goed. De droevige wijsheid van Bertrand de Jouvenel, dat ‘wij leven in een tijd van ekonomisch optimisme en politiek pessimisme’ is niet van toepassing op Israël. Het land verkeert in een staat van voortdurende uitbreiding, maar het neemt allemaal de vorm aan van spontane, elastische, genietbare, ergerlijke en onverenigbare variaties op een thema van persoonlijke zowel als nationale vrijheid. Israël wordt altijd ‘beoordeeld’ door zijn kritici, zelden gewoon bekeken, en de beoordeling gaat naar hogere maatstaven dan ergens anders gebruikt worden - waar de Israëli's zelf om vragen; maar dan schieten ze natuurlijk tekort. De opmerking van Mark Twain is ter zake: ‘God damn the Jews; they are as bad as the rest of us’.