Hollands Maandblad. Jaargang 7 (214-225)

[p. 3]

[214]

Nationalisatie van het denkvermogen
Bezit van computer behoort bij overheid
Raoul Chapkis

Grote uitvindingen hebben geen uitvinders. Wie maakte het eerste wiel? Wie maakte het eerste vuur? Het moet al een tijd geleden zijn gebeurd, maar dat is niet de enige reden dat we de naam van de uitvinder niet kennen. Werkelijk grote uitvindingen zijn altijd simpel. De werkelijk grote uitvinding van onze tijd is niet de atoombom of LSD, maar de computer. De computer, of automatische rekenmachine, of rekentuig, of electronisch brein, of denkmachine heeft ook geen uitvinder. Is het de Fransman Pascal? De Duitser Leibniz? De Engelsman Babbage? Of de Amerikaan Aitken? Geen van allen. De computer wordt nog steeds dagelijks uitgevonden door zijn naamloze maar goedbetaalde gebruikers, net zoals karrenmakers en metaalsmelters aan het wiel en het vuur zijn praktische betekenis hebben gegeven.

De computer is er; 21 jaar pas, maar als hij er morgen door een wonder ineens niet meer zou zijn, dan zou o.a. uw girochèque niet behandeld kunnen worden, en er zou geen kunstmaan meer in de ruimte komen. Ik heb in een vorig artikel (‘Meisjes die ik gekend heb’, Hollands Maandblad september 1964) uitgelegd hoe een computer werkt. Die uitleg viel in het water, doordat, zoals me bleek, niemand wilde geloven dat het werkelijk zo simpel was. Maar het zijn simpele dingen, net als wiel en vuur. En daarom even moeilijk uit te leggen. De invloed die de computer op ons heeft is groot, en lijkt me, ook wel goed, maar daar is niet veel verstandigs over te zeggen. De eerste wielen werden als hoepels gebruikt, de eerste vuren om aardappelen te poffen, en in dat stadium verkeert onze computer. Het woord ‘rekenmachine’ zegt het al: men dacht dat je er mee kon rekenen. Nou dat kan. Maar elke week blijkt hij ook nog iets anders te kunnen. Electrocardiogrammen lezen. Staalwalserijen bestuderen. Schepen ontwerpen. Vliegtuigkaartjes bestellen. Halma.

Het is niet mijn bedoeling om de invloed van de computer op ons maatschappelijk leven te gaan bespreken. Die is ook erg van het land afhankelijk. In Amerika is dat het probleem van de groeiende werkloosheid. In Rusland het probleem of de organisatie van een niet-kapitalistische economie snel genoeg door een computer kan worden gedaan, of dat men op het winst-criterium moet overschakelen. De theorieën van Sovjet-economen om het winst-criterium weer in te voeren, klinken ons leuk, want ironisch, in de oren, maar ze zijn eigenlijk al achter. De groep die het met een alomvattende computerorganisatie wil doen heeft m.i. meer kans op een blijvende goede oplossing.

Ook in Europa is de computer stevig doorgedrongen. Onze giro werkt er al mee. Een raffinaderij in Pernis werkt ermee. De Heidemaatschappij maakt er tekeningen mee. Het N.R.C.-concern gaat ermee drukken. Vijf jaar geleden stonden in de Amerikaanse kranten de advertenties voor computerdeskundigen, twee jaar geleden in Engeland, nu komen ze hier en er zullen nog vele vierkante meters advertentieruimte in Elsevier verkocht worden om de, te schaarse, mensen te werven, die met computers kunnen werken. Het onderwijsprobleem zou wel eens het knelpunt kunnen worden: computers kun je morgen in serie gaan maken, de mensen erbij nog niet. Maar echt: ik wil de invloed van de computer op ons maatschappelijk leven niet gaan behandelen. Als u er maar van bent doordrongen dat die invloed er is, en nog

[p. 4]

tijdens uw leven (behoudens zeer bejaarde lezers) tot duizelingwekkende hoogte zal stijgen.

Niet over de gevolgen van het middel, de computer, gaat dit stuk, maar over het middel zelf. Wie moet dit middel bezitten? Een computer is een ding dat ergens staat. Moet het zijn van de man die het gebruikt? Of van de man die het maakte? Of van nog iemand anders? Ik zou alle alternatieven kunnen bespreken en tenslotte op eentje uitkomen, maar liever poneer ik wat mijns inziens het beste zou zijn: het bezit van de computer behoort bij de overheid.

Wat zijn de mogelijke gronden voor nationalisatie van dit of dat? De goede gronden bedoel ik, dus niet omdat de dingen die je nationaliseert van een antipathieke buitenlander zijn, zoals in Indonesië, of omdat de partij die aan de macht is vroeger vond dat het moest, zoals in Engeland. De goede gronden voor nationalisatie kunnen zijn:

1.	Misbruik van monopolie. Dit zou er bijvoorbeeld toe kunnen leiden dat de banken in Nederland genationaliseerd moeten worden.
2.	Als de overheid zelf veel van iets gebruikt ligt het voor de hand, dat ze er iets over te zeggen wil hebben.
3.	Onafhankelijkheid van de overheid bij zaken, die voor haar van wezenlijk belang zijn, b.v. de wapenindustrie.
4.	De overweging dat bepaalde diensten, zelfs al zijn ze niet rendabel, verricht moeten worden op universele schaal. Denk aan openbaar vervoer, draadomroep.
5.	Grotere efficiency. De Nederlandse Spoorwegen werken beter dan de talloze Amerikaanse maatschappijen bij elkaar.
6.	Schaarste. Zo kon men een tijdlang als particulier geen uranium bezitten. Ook moet in Nederland de grond genationaliseerd worden.

Nou, computers zijn er genoeg, dus dat is geen grond voor nationalisatie, en hij staat er alleen voor de eerlijkheid bij. Maar de andere vijf gronden zijn wel actuele of potentiële redenen om een nationalisatie van computers te bepleiten. Laten we ze nagaan.

1. Monopoliemisbruik. Daar is nog niet veel van gebleken. De antitrustwetten in de Verenigde Staten maken dat IBM, die verreweg de grootste is, nooit een monopolie heeft begeerd. De zich nog steeds uitbreidende markt veroorzaakt dat vele anderen een kans wagen. Voor ons land is van belang dat Philips zich actief in de computermarkt zal gaan werpen.

De algemene trend is naar steeds grotere computersystemen, en dus zullen alleen de zeer grote concerns in staat zijn zich te handhaven. Als die dan onderling afspraken gaan maken komt de kans op misbruik van monopolie. En ingrijpen dán is moeilijker en duurder dan nu.

Overigens is monopolie in de zin van eenvormige fabricage geen bezwaar maar een voordeel, zoals u onder punt 5 nog tot vervelens toe zult moeten horen. Dat geldt vooral voor de ‘software’, het overtaalbare abstracte gedoe dat bij de ‘hardware’, = de aanraakbare computer zelf, behoort. Televisie is natuurlijk een kamera en een zendmast en een antenne en een kijkkast thuis, maar ‘televisie’ is ook: de intuïtie en kennis van regisseurs, omroepsters en tekstschrijvers. Dat ongrijpbare is van evenveel belang als de metalen voorwerpen. Bij computers gaat het dan vooral om de eenheid van taal waarin met het apparaat gepraat wordt. Als twee computers dezelfde taal verstaan zijn ze gelijk, ook al heeft de een een zaal nodig en past de ander in uw broekzak.

2. De overheid is een van de grootste gebruikers. Dat hangt er natuurlijk een beetje van af in hoeverre ze al andere taken op zich heeft genomen. In ons land waar de telefoon en de spoorwegen en de mijnen, en hopelijk straks de gasbronnen staatsbezit zijn geldt dat dus meer dan in Amerika. Maar belastingen worden nergens meer door particulieren geïnd, en die vormen met burgerlijke stand en verkiezingen een heerlijk hapje voor elke computer. Daar komt nog bij dat industrialisatie zonder computerindustrie niet goed denkbaar is. Daarom doet de Franse regering wat ze kan om ‘haar’ computerindustrie niet helemaal door Amerikaans geld te laten opslokken. Daarom gaat de Labourregering miljoenen ponden (ik kan het preciese aantal miljoenen niet geven; het knipsel is wat de rand betreft gebruikt als scorelijst bij een partijtje scrabble en in het daarop volgende handgemeen verloren gegaan), miljoenen ponden aan de research voor computers besteden. Trouwens, in Nederland is de oudste computer van rijksgeld gebouwd.

3. Als ik in Frankrijk woonde zou ik tegen De Gaulle's ‘force de frappe’ zijn, maar van een afstand zie ik toch wel iets in zijn besluit dat Frankrijk het atoomwapen moet bezitten. Net zo zou ik niet willen dat een particuliere onderneming, of een stelletje particuliere ondernemingen, met toch altijd een groot gedeelte buitenlands kapitaal, het te zeggen heeft over het belangrijkste productiemiddel.

Het eigenaardige is dat nu de computer

[p. 5]

meestal door de maker niet wordt verkocht, maar verhuurd. Dat hangt samen met de grote nazorg die een computer nodig heeft, en met de snelle veroudering: er is bij mijn weten nog maar één computer echt versleten, de andere werden vervangen door betere. De nationalisatie die ik bepleit neemt de computer dus niet af van de gebruiker, maar van de maker. Dat vereenvoudigt de procedure.

4. Onrendabel computergebruik vindt plaats aan de universiteiten. In hoeverre dit echt onrendabel is valt moeilijk uit te maken. In ieder geval is er vaak geen direct geldelijk voordeel voor de gebruiker. De computer-industrie erkent het nut van dit onrendabele gebruik in zoverre dat ze aan onderwijsinstellingen een forse reductie op de prijs geeft. De prijsvorming van computers is trouwens een onderwerp op zich. Wat men betaalt zijn de kosten van de research voor de volgende computer. In het algemeen kan men zeggen dat de computer elk jaar goedkoper wordt. Waar aan de andere kant het arbeidsloon elk jaar stijgt, komt er voor elke toepassing een dag dat automatisering economisch wordt. Het echte onrendabele, maar voor de gemeenschap op den duur nuttige, gebruik moet nog komen door die mensen die er nu niet aan denken, òf omdat het te duur is, òf nog vaker omdat ze niet op het idee komen. Bij een organisatie van computergebruik als in punt 5 besproken, kan dat.

5. Grotere efficiency. Stel u voor: u gaat een speldjesfabriek beginnen. U koopt speldjesmaakmachines en een gebouw. Verder heeft u water, stroom en telefoon nodig. Gaat u nu een waterleidingbedrijf, een electrische centrale en een telefoonnet maken? Nee, die zijn er al, en u vraagt er een aansluiting bij. Nu wilt u, omdat de vraag naar speldjes zo groot is, gaan automatiseren. Uw speldjesmachines kunnen ook door een computer bediend worden. Wat doet u dan? U koopt of huurt een computer. Die kunt u wel niet 24 uur aan de gang houden, maar u heeft een grote nodig om grote orders snel te kunnen uitvoeren.

Het kan anders:

In het Massachusetts Institute of Technology staat een computer. Vraag me niet hoe hij er uit ziet, want ik heb hem nooit gezien. Maar ik heb er wel iets op uitgerekend. Op meer dan honderd plaatsen in de verschillende gebouwen van deze kolossale denkfabriek staan namelijk schrijfmachines die als oor en mond van de computer dienen. Daarop kan men zijn probleem inbrengen, en zijn antwoord aflezen. Telexverbindingen maakten dat mensen in Noorwegen en in Argentinië al sommetjes op de M.I.T. computer hebben uitgerekend. Als er een hoogleraar in de astrologie wordt benoemd en die zijn lab gaat inrichten, hoeft hij geen computer te kopen, en ook niet met elke berekening een mijl te wandelen, maar hij vraagt een aansluiting op de centrale computer.

Zo hoeft u dus niet voor uw speldjesfabriek een computer te kopen, maar u vraagt een aansluiting op de centrale computer, en u betaalt naar mate u gebruikt, net als bij telefoon en electriciteit. Technisch is dit idee van één grote computer met tentakels op elke gewenste plaats al te verwezenlijken. Door de druk van de gebruikers, gaan de computerfabrikanten er nu toe over om hun producten hiervoor geschikt te maken.

Wat technisch mogelijk is, is nog niet altijd practisch mogelijk. Er komen grote problemen bij het gebruik van één grote centrale computer. Denk aan de geheimhouding van gegevens van de een tegen de nieuwsgierigheid van de ander. Denk aan de verbinding met onrendabele maar voor de gemeenschap belangrijke gebruikers. Alleen de centrale overheid is in staat om zo'n net te vormen, zoals zij het telefoonnet, het spoorwegennet, het electriciteitsnet en het wegennet vormt.

De nationalisatie die ik bepleit moest tot dusver wat vaag van uitwerking blijven. Maar het is nu duidelijk dat het een forse technische en organisatorische ingreep betekent. De overheid moet haar centrale denknet zo goedkoop maken voor iedere gebruiker dat privé aanschaf niet lonend meer is. Zoals nu een ziekenhuis nog wel een eigen stroomgeneratortje kan hebben voor de operatiekamer, zo zouden plaatsen waar het denken geen ogenblik mag stokken een reservecomputertje kunnen hebben, maar aansluiting op het net is regel. Nogmaals: technisch kan het.

De voordelen van een centraal denknet gaan veel dieper:

Er wordt enorm veel overgeschreven in Nederland.

Die speldjesfabriek van u moet belasting betalen. Daarvoor gaat u uit uw computer de nodige gegevens halen en deze, als u eerlijk bent, naar de belastingen dragen. Daar moet men deze gegevens weer in voor de computer verteerbare vorm brengen, waarna de computer berekent hoeveel belasting u moet betalen. Dit bericht wordt naar u toegezonden in een blauwe enveloppe, en dan schrijft u een girochèque die in Den Haag door een computer wordt

[p. 6]

behandeld. Zou het niet veel eenvoudiger zijn als speldjesfabriek, belastingkantoor en giro dezelfde computer gebruikten en de hele belastingoperatie pijnloos en onzichtbaar in het diepst van de nacht geschiedde? In de nacht, want een centraal denknet maakt een nuttiger gebruik mogelijk. Als iedereen zijn eigen regenton heeft, moet iedereen zijn eigen waterreserve aanleggen. Een watertoren voor een hele stad is economischer. De Europese landen wisselen nu al electriciteit uit als de een een piekuur heeft en de ander slaapt. Waarom ook geen uitwisseling van denkkracht?

Ieder van ons zit op tientallen manieren in allerlei administraties: stemregister, radiovereniging, loonadministratie, verzekering, autokenteken, belasting enzovoort. Ook al kopen de burgerlijke stand, de radio-unie, uw werkgever, de verzekeringsmaatschappijen, de belastingen, ieder een computer, het formulierenwerk blijft. Een centrale computer kan dit effectiever doen: uw administratieve persoonlijkheid wordt naar hartelust van de ene ferrietkern naar de andere gekeild terwijl u in de zon ligt. Als u daar ligt, zijn uw spijsverteringsorganen ook druk bezig, maar behoudens een zeldzaam geluidje, merkt u daar niets van. Een gezond mens breekt zich er het hoofd niet over hoe het in hem gist, oxydeert, sijpelt en klopt. Net zo behoort u zich niet het hoofd te breken hoe de vele administratieve instanties u crediteren, registreren en transporteren. Als u trouwt deelt u dat eenmaal mee, en verzekering, burgerlijke stand, belastingen en CBH passen zich geruisloos aan. Eventueel kan de centrale computer uw vrienden op de hoogte brengen.

De lezer die nu bromt ‘Big Brother’ en ‘1984’ moet zijn mond houden. Die automatisering komt er toch en ik pleit alleen maar voor een elegante automatisering die ons van veel drutserig werk verlost. Als ik ‘overheid’ schrijf, bedoel ik een demokratische. Is het een dictator, dan is voor mij de zaak toch al bedorven, computer of geen computer.

Ik ga verder met de toekomstperspectieven.

In mijn straat staan zeker honderd sets encyclopedieën, in heel Nederland wel over het miljoen. Een centrale computer kan de beste, meest up to date encyclopedie herbergen en iedere abonné op het denknet kan op elk moment elke informatie krijgen die hij vraagt. Wat je nu per telefoon kan horen is tijd en weerbericht, en iets terugzeggen is er niet bij. Waarom niet het Turkse woord voor ‘voetbal’ en de uitkomst van 719037 × 426393?

Nu is men op één krant geabonneerd en wie eens een andere wil inzien moet naar kiosk of leestafel. Waarom zouden we niet aan de centrale allesweter vragen: ‘Wat schreef Het Parool van eergisteren over de Dominicaanse Republiek? En vertel gelijk welke kranten er net zo over dachten, en welke niet.’ Oordelen kunt u dan zelf.

Het is nu duidelijk waarom ik de term ‘de computer’ en niet ‘computers’ gebruik. Er hoort maar één computer te zijn, zoals er maar één telefoon is. Het denkwerk dat in de ene computer wordt gedaan is n.l. niet onafhankelijk van het denkwerk dat in de andere wordt gedaan. Waarom daar dan mensen tussen gezet? Om het de fabrikant makkelijk te maken de losse computers te verkopen? Wie vuur wil hebben, vraagt een voorbijganger om een vuurtje, zo zal u straks thuis een soort telefoon het antwoord van 719037 × 426393 vragen.

De computer, zo luidt het axioma, kan alles wat redelijk is. Een niet geringe verdienste is dan ook dat men de redelijkheid van allerlei zaken moet gaan onderzoeken. De computers die in het Pentagon staan voor de berekening van de strategie in de derde wereldoorlog, zijn misschien zelf niet zo nuttig. Maar het denkwerk dat aan de programmering van die machines vooraf is gegaan is uiterst nuttig: een paar mensen weten tenminste zonder frasen en emoties wat de gegevens van het probleem precies zijn. Mensen, zo luidt een ander axioma, zijn de redelijke wezens. Voor ieder mens dient de toegang tot de computer vrij te zijn. Dit kan alleen als er een centrale computerinstallatie is. Alleen de staat kan dat organiseren.

Het menselijk denkvermogen wordt in universiteiten (en ook wel op andere plaatsen hoor) gecultiveerd. Iedereen vindt het normaal dat die universiteiten gemeenschappelijk bezit zijn. Zo behoort ook het mechanische denkvermogen gemeenschappelijk bezit te zijn.

Ter vervanging van de individuele hand werden krachtbronnen gevonden, resulterende in de electrische stroom. De electriciteit wordt door de overheid onze huizen binnengeleid. Ter vervanging van de individuele monden en oren werd het briefpapier, de telefoon en de radio uitgevonden; die worden door de PTT in ons huis gebracht. Ter gedeeltelijke vervanging van onze hersenen is de computer uitgevonden. Die hoort ook door de overheid in ons huis te worden gebracht. Gedeeltelijke vervanging, want de computer is vooral geschikt voor het vervelende, repeterende, stompzinnige denkwerk.

[p. 7]

Er schijnt een regeringscommissie te zijn om de gevolgen van de automatisering te bestuderen. Het zou goed zijn om het middel tot die automatisering, de computer, ook eens op hoog niveau te bestuderen, en over het eigendom van de computer te denken. De politieke partijen, en vooral de vakbonden, mogen aan dat denken ook wel eens beginnen.

De computer is een radicaal middel. Er dient radicaal over beschikt te worden.

P.S. Ik ben natuurlijk ook voor de eenheid van Europa. En dus tegen Nederland. Te zijner tijd vervange men dus in het bovenstaande ‘Nederland’ door ‘Europa’. En te nog zijnere tijd ‘Europa’ door ‘de wereld’. Dan kunnen we later onze computer aan die van Venus koppelen.