Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 35]

Herinneringen aan Utrecht
W.D. Kuik

‘Fare, Fare, Krigsmand!
Døden skal du lide!’
Andersen
‘Op, op, wakkere krijgsman,
Waar de dood u wacht!’
Vertaling Andriessen

Vulpennen, fietsen en polshorloges waren er niet bij in de onvolprezen dertiger jaren. Het maken van verre reizen behoorde tot een uitzondering. Het laatste gold niet alleen voor kinderen, maar ook voor de meeste ouderen; zij hadden evenmin gelegenheid zich als de bekende ‘Roel’ te gedragen. Of eigenlijk gelegenheid hadden ze wel, men was immers werkeloos, eindelijk had men het nulpunt van arbeidzaamheid bereikt, een zee van vrije tijd dus, alleen het geld ontbrak, zodat er van besteden weinig kwam. Om te eten kreeg men trouwens ook niet al te veel. Het vermaarde stempelen bracht net genoeg op om in het eigen stadje te vermiezeren, te verpauperen en het legde tevens de hele treklust aan banden. Wie niet arbeidt, zal niet reizen. Behalve dan de treklust van de 5 tot 12 jarigen naar de snoepwinkel; daar kon men nog terecht met een halfje. Niet voor niets zong Shirley Temple zo aangrijpend: ‘It's a good way to the Candyshop’. Bij ons in de buurt was dat de zaak van Juffrouw Klabbers, een gezette dame die naar petroleum rook en dit ook verkocht naast een aantal smakelijkheden die stammen van voor de zondvloed en alleen het kindergemoed aanspreken, zoals de jenever een oude koetsier.

Uit de petroleumhanden van Juffrouw Klabbers ontvingen wij de echte veters, waar men vanwege de taaiheid in stikte als men een gehele in de mond nam, de onvervalste katjesdrop en de toverbal, die men in de nationale kleuren kon afzuigen.

Dat men er al ernstig over dacht de jeugd wat meer vertrouwd te maken met het snelverkeer, bleek wel, want er bestond reeds een verkeersbordendropsoort. Grote ronde, sterk gezouten gevallen, geheel in de vorm van de toenmalige verkeerstekens. Vooral het bord verboden in te rijden was bijzonder gezocht: het was dikker. Dan waren er nog de spekkies en de muizen, vervaardigd uit een soort gesuikerde voorloper van het schuimplastic. Wij vraten ze met smaak op.

De versnapering die men op school ongezien kon gebruiken, bestond uit een vettige, zwart-groene substantie, kleverig en zeer kneedbaar, duimdrop genaamd. Men plakte de massa in de hand of tegen de achterkant van de duim. Het likken werd gecamoufleerd door gapen, hoesten of het ondersteunen van het hoofd met beide handen.

Tegen en in de oorlog kwam de paardenwortel in de mode. Deze onvervalste wintervrucht werd in een zakdoek gewikkeld en liefst tijdens de lessen van de Heer Kool, onze godsdienstleraar, genuttigd. De Heer Kool, ook wel de huisleeuw genaamd, omdat hij zo brulde, was een weinig doof en dat kwam goed uit want men moest werkelijk uitstekende tafelmanieren hebben, wilde men onhoorbaar kunnen knagen.

Toch vielen velen door de mand; het eten van de peen veroorzaakte vaak een grote gele kring rondom de bek. Als de Heer Kool de ziekelijke gele verschijnselen waarnam bij een aantal leerlingen, liet hij ze aan het einde van de les naast de bank aantreden, sprak ernstig en vermanend over het gebrek aan belangstelling voor het Woord des Heren, doorsnuffelde alle kastjes en verliet kaarsrecht, zonder een spier van zijn gelaat te vertrekken, het lokaal met een arm vol paardenwortels.

Straf deelde hij niet uit; een goed mens. De wortels werden verkocht door een schillenboer, die zijn koeien trachtte te voorzien van stedelijke etensresten. Hij droeg de speelse naam van Kop en Kont, en inderdaad, de schepper aller dingen had hem zodanig gevormd, dat het middenrif ontbrak. Het was alsof hij met de reusachtige hamer van Thor ineengeslagen was. Op de hoogte waar bij een fatsoenlijk man de gulp begint, rees bij hem het hoofd op. De dwerg was echter een slim zakenman; hij verkocht zijn fruit van uiterst twijfelachtige kwaliteit tijdens het speelkwartier. En daar er geen enkele groentezaak bereikbaar was binnen de 15 minuten, vroeg hij rustig 3 centen per middelgrote; een hoog bedrag voor deze peperige ongewassen paardenpenen.

Een van de verste reizen die men tot aan zijn 14e jaar maakte, was voor velen het schoolreisje. Meestal een tochtje naar het

[p. 36]

strand van Oud Valkeveen, gelegen aan de Zuiderzee. Het was mogelijk daar rustig twee kilometer het drabbige water in te lopen, zelfs al was men onder de maat. Tijdens de terugreis werd dan de speeltuin aangedaan.

De combinatie: autobus, schommel, ranja, broodjes met saksische smeerleverworst en wip deed velen het hart uit het lijf kotsen.

Zelf heb ik uiteindelijk niet te klagen gehad. Via de boekenkast en de onvergetelijke uitleenbibliotheek van de Heer van Wijk op de Oudegracht, beklom ik weldra de Andes. Streed aan de Isandula, voer op de Amazone en pokerde op een allerverschrikkelijkste manier te Klondyke. Bevocht samen met de Joker (Max Brand) een reusachtige domme goudzoeker, trouwde met diens zuster en temde de woeste wolfshond Satan, terwijl ik tussen neus en lippen door even ‘Gods eigen Land’ bezocht van James Oliver Curwood. Rots op rots af springend, verdween ik in de geheimzinnige bergvesting van de Gran Chaco, waarvan de eigenaar, vanzelfsprekend een duitser, me eerst niet al te vriendelijk ontving. Een vuistslag tegen de slapen bracht hem echter tot rede. Arme verdwaalde Old Wabble hoe jammerlijk raakte ge beklemd in de gespleten boom, een val door de duivelse Comanchen opgesteld, als een rat in de klem, met ineengedrukte borstkas, hijgend maar godsvruchtig, ik was er zelf bij, gaf ge de geest en leerde de genade kennen.

Gruwzaam was het toneel in de zwarte bergen. De oude Mubarek in ijlkoortsen gelegen op een armzalig bladerbed met een kapotgeschoten arm, ja de tetanus, noch Kara ben Nemsi, noch zijn Henrygeweer met de 25 schoten waren te onderschatten. De oude schurk, een verstokte mohammedaan bekeerde zich niet en viel ten prooi zonder de bevrijdende verlossing van het ware geloof geproefd te hebben. De diepe betekenis, de ontzagwekkende grootheid van de woorden: ‘Gods molen maalt wel langzaam, maar maalt verschikkelijk fijn’ heb ik toen reeds duidelijk beseft.

Mijn eerste echte uitstapje buiten het Utrechtse werd een deceptie. Dat lag zeker niet aan Arnhem. Om te beginnen de tocht er naar toe al, per tram als ik me goed herinner, was een belevenis; je kwam er gelijk een geklutst ei uit. De stad zelf leek een beetje op een dure ouderwetse duitse badplaats, alleen werd er meer jenever dan bronwater gedronken. Oude foto's van dergelijke plaatsen herinneren me tenminste aan Arnhem zoals ik het voor de eerste keer zag. Ruime, gepleisterde huizen, veel bomen, restaurants, café's, hobbelkeien; een stad om eens aardig uit te gaan. Er was niet voor niets een koeksoort die Arnhemse Meisjes heette.

Toch was ook daar de beste tijd voorbij. Vele van de oude herenhuizen waren in verval. De familie's die er samenhokten zaten voor de deur groepsgewijs te zonnen in wrakke leunstoelen of op de stoeprand; dikke wijven en bepette kerels omringd door morsige kinderen. Een soort uitdragerskolonies. De was en de bont gekleurde dekens uit de ramen temperden het armoedige een beetje, gaven er zelfs een pseudo feestelijk aanzien aan. Voorbij de tijd dat de potverterende Gelderse landadel en de bewoners van de suikervilla's tussen Zeist en Rhenen er de bloemetjes buiten kwamen zetten. De landhuizen waren trouwens voor een groot deel verlaten door de mogols van de Handelmaatschappij en van het cultuurstelsel. Verwaarloosd lagen ze aan de oude Arnhemse Keiweg, het Hazenpad genaamd, nu vervangen door een autostrada. Misschien dat voor 1940 tegen de schemer de geesten van de heren planters per dos-à-dos aangevoerd, nog wel eens een spelletje whist kwamen spelen in de ontglaasde, van krullerig ijzerwerk opgetrokken serre's, met de laatste oude indische dames die achter de gesloten groene luiken leefden, als het huis tenminste niet in beslag genomen was door een rentenier met zijn lelijke uitgeslapen oudere dochter. Lieden waar geen stuiver aan te verdienen viel, laat staan dat zij om geld zouden kaarten met geestverschijningen.

Deze monumenten van koloniale bouwdrift zijn nu voorgoed ten offer gevallen aan sociale en kerkelijke instellingen, zoals daar zijn: liefdadigheidsinstellingen en instituten voor gezondheidszorg, die met behulp van speldjes en straatcollectes armoede en ziekte bestrijden alsof er geen belasting op de wereld bestond. Huizen voor gevallen vrouwen en rustzoekende paters. Mistige missiescholen; de leerlingen gaan straks een einde maken aan de hongersnood met geneesmiddelen en ouweltjes in de achtergebleven gebieden. Auto- en koelkastdealers, rustieke restaurants, waar men slecht te eten krijgt en te veel betaalt. Inrichtingen voor zwakzinnige oude heren en dames, die daar behandeld worden als indertijd de kleine Oliver Twist. Week-end-huizen, waar de leden philosophische vergaderingen houden, en hamsterfarmen.

Tante Kee, die wij een bezoek gingen brengen, was een groot met wratten getooid kreng. Haar man, een vriendelijk mens, kwam wel eens op bezoek in Utrecht en had ons uitgenodigd naar Arnhem te komen

[p. 37]

om de familiebanden wat aan te halen.

Zij had op het eerste gezicht direct de pest aan mij. Dat was trouwens wederzijds. Zij trachtte mij te vergeven met zure lauwe geitenmelk en waterige tomaten en ik gaf van plezier over op het salonkleed met de rose rozen. De rest van de dag heeft ze me eenvoudig laten verhongeren.

We waren allemaal niet erg welkom geloof ik, want ze behandelde mijn ouders alsof het straatvuil was en de oom, die kennelijk onder de plak zat, dorst niets te zeggen. Die middag is wel tot mijn grote vreugde de oude geit gestorven. De stinkerd had zich in de keuken meester gemaakt van een pak Quaker-havermout en het met verpakking en al opgegeten. Een hoeveelheid water, veel droog eten maakt dorstig, deed de rest. Het beest werd ongelooflijk dik en is uiteindelijk uit elkaar gebarsten.

Het was helemaal een dierendag. Een zieke kip die vreemd kakelend in de achtertuin rondliep, volgens mijn oom had hij t.b.c., moest en zou worden afgemaakt. Nadat men hem 3x had aangeschoten met een flobert buks, kakelde hij als tevoren en fladderde nog gekker rond. Ten langen leste heeft men het dier gevangen en trachtte mijn magere vriendelijke oom, dat gaf een geheel andere kijk op zijn persoonlijkheid, het de strot door te snijden op een hakblok met behulp van een bot aardappelmesje. Mijn vader maakte een einde aan deze gruwzame vertoning door het dier de kop af te hakken met een bijl.

We hebben er ook de nacht doorgebracht, koud en lang, in de verschillende bedsteden die het huis telde; de mijne was gevuld met stro. De volgende dag zijn we hangerig en ongewassen zeer vroeg naar Utrecht teruggegaan. Het is de eerste en laatste keer geweest dat wij onze familie in Arnhem hebben bezocht.

Er is één familieband echter, zeker geen verre onderneming, meer een verplaatsen naar de voorstad, die zo lang ik leef in mijn gedachten zal blijven.

De vakantie in het beloofde land van Tante Jans. Tante Jans met het te vroeg verouderde uiterlijk en de vriendelijke bruine ogen, is vermoedelijk tot nu toe een van de weinige ware gelovigen geweest die ik ontmoet heb. Ik kan daar over oordelen want ik ben van huis uit een onvervalste heiden. Radboud is voor mij een nationale held.

In ieder geval heeft mijn tante evenveel geleden als Christus en haar hart was heel groot, alsof ze bang was, om voor een deel met Heine te spreken, dat de wormen er niet genoeg aan zouden hebben.

Het aantal afvalligen is vrij aanzienlijk in Nederland, maar zij zijn gedoopt en hoe ze ook tegenspartelen, ze ontkomen zelden aan de grote zondenvergeving. Velen keren weer terug in de ‘schoot der kerk’. Angst,

[p. 38]

de oude dag, laten hier hun invloed gelden.

Mijn grootmoeder had een buitengewoon onaardige visie op dit probleem. Hoeren en hoerenlopers als ze oud worden, kruipen onder de preekstoel, zei ze.

Slechts de kleine groep ongedoopte gelukkigen heeft misschien enige kans te ontsnappen aan het komende vredesrijk en de doven natuurlijk.

Evenals Prosper Mérimée, die ik tussen twee haakjes bewonder, heb ik mijn onchristelijkheid te danken aan mijn moeder. Zij had zoveel tegenstrijdigheden opgemerkt, zoveel weerzin opgedaan tijdens haar jeugdjaren, dat zij later niets meer moest hebben van het enige ware geloof en weigerde haar kinderen te laten dopen. Dat hadden we zelf te bepalen, als we oud en wijs genoeg waren, vond ze.

Toch kwam ze uit een fijn hervormd gezin. Ogenschijnlijk echte kerkratten. Ik zeg ogenschijnlijk, omdat afgezien van de armoede, haar moeder, mijn dik opoe, ook wel moe genoemd, de vrouw van de kastelen bouwende tuinman, weinig van een kerkrat had, ondanks dat zij zich tegen de werkers in de bekende wijngaard zeer vroom voordeed.

Ze was eigenlijk een uitgeslapen vrouwspersoon, die in het dagelijks leven van enig vertrouwen in de Heer niet veel blijk gaf; ik zou haast zeggen: eerder dacht God zelf te zijn, als ze niet drommels goed uit de bijbel had geweten, dat het een man is.

Hoe het zij, de broek had ze al vast aan, ze speelde de rol van huistiran bijzonder goed, sloot voor niemand haar brutale mond, haar stopwoord was: ‘houde gij de bek maar’ (gelders) en commandeerde de gehele familie tot haar 96e jaar.

Ze stierf in het volle bezit van haar bekrompen domme en heerszuchtige geestvermogens, een volkomen gesloopte ongetrouwde dochter nalatend, Eefje geheten, die haar tot het bittere einde geëerd en gediend heeft.

Het feit, dat ik op mijn derde jaar bijna de kruisdood aan den lijve heb ondervonden, heeft naast de opvoeding, mijn ongeloof zeker versterkt. Op 5-jarige leeftijd was mijn broer op een zg. kakschooltje gedaan en werd, buiten het medeweten van mijn ouders, door de juf benaderd met de bijbel. Of het nu aan haar indringende verteltrant of aan zijn buitengewoon inleefvermogen lag, maar het geval greep het sterk aan; vooral het gedeelte in het Nieuwe Testament dat op Goede Vrijdag speelt zat hem hoog. Op een nacht ontstond er een geweldig kabaal in de slaapkamer waar wij beiden sliepen. Mijn vader en moeder renden naar boven en vonden hem geheel buiten zichzelf, rood aangelopen van drift, in mijn ledikantje. Hij had mij met uitgespreide armen rechtop gezet tegen de kalkmuur en trommelde met zijn kleine vuisten op mijn nog kleinere handen als het woedende jong van een berserker. Mijn vervaarlijk gekrijs overstemde hij met luid geroep: ‘kruisigt hem, kruisigt hem’. Gelukkig dat er geen timmerkist in de kamer bewaard werd, en Thomas à Kempis kan me zelfs niet kwalijk nemen dat ik van verdere navolging heb afgezien.

Ondanks alles bezocht ik enige tijd ijverig de kinderkerk. Hoewel er geen sprake was van een bekering, jammerde ik trouw de psalmen mee en zocht ze achteraf naarstig op in het beduimelde gezangenboekje.

Het kwam door Tante Jans, die mij met haar drie zonen listig meetroonde en ik vond het nog leuk ook, ik vond het eerlijk gezegd overal leuk waar zij was; ik zou haar zelfs blindelings gevolg hebben in de Cake Walk.

Tante Jans, bewoonde een huis aan de Rijnlaan, de buitenkant van Utrecht, de dichter- en rivierenwijk, niet eens zover van het centrum, maar voor mij was het een andere wereld.

Er heerste een rust, een bijna landelijkheid, die men in de binnenstad ondanks de grote parken niet aantrof. Ik vond de buurt aantrekkelijker dan zij was omdat ik haar gadesloeg door de vensters van het huis van mijn tante, die zolang zij leefde schijnbaar veel vertekenden.

Het huis, U zult misschien glimlachen, had een echte ruime W.C., zoiets kwam je niet tegen in de oude stad, daar waren het op zijn best een soort geknutselde stinkholen, waar de deur niet van sloot en de overstort weigerde.

Door de lange stemmige gang met de ouderwetse leeuwenkoppen kapstok en de grote kalm tikkende hangklok kwam je in de keuken. Een echte duitse eetkeuken, wit gelakt plomp meubilair, bonte gordijnen en een reusachtig fornuis. Daarachter lag de tuin. Niet groot maar wel vol rozen, seringen, herfstasters; altijd waren er bloeiende bloemen tot diep in november.

Er hing in dit huis en in de tuin een sfeer van ongeloofwaardige goedheid en eenvoudige beschaving. Misschien is het te benaderen door te denken aan eigengemaakte bosbessenjam, Elisabeth and her German Garden, pennebeschuitjes bij de thee, getemperd verlaat Victoriaans. Nergens vond men een stuk kitsch in dit toch wel bijeengeraapte interieur, geen koperen salamanders, oud-hollandse doeken of mijn-

[p. 39]

lampjes sierden de schoorsteen van de zitkamer. Er stonden twee Regout-vazen met pauweveren gevuld heel passend bij de Willem III mahonie meubelen. Ik vond ze mooi, maar nu als gevorderde heiden zou ik mijn tante zeker gewaarschuwd hebben; ze brengen ongeluk.

Misschien heeft U het liedje ‘I like coffee and I like tea’ wel eens gehoord. Mijn tante kende het uit haar hoofd. Een motorongeluk maakte een einde aan het leven van haar man, een broer van mijn moeder; ze waren betrekkelijk kort getrouwd. Hij dreef wat je noemt een bloeiende schoenmakerij maar scheen toch iets boven zijn stand te hebben geleefd. Na aftrek van de schulden hield ze geen stuiver over. Tante Jans liet zich echter niet kisten (nog niet). Zij begon kamers te verhuren in het vrij grote huis en nam een agentschap in koffie en thee van Douwe Egberts geloof ik.

Zo voedde zij ons allen op, haar kinderen - en uitstekend -, de preciese domme driftige eter opa van der Grift, mij, haar vader, lastig als een oude walrus, de benige zusters Arrestien en Willemien, mijn vader en moeder als ze in moeilijkheden zaten. Niets was haar te veel.

Onderwijl trapte ze, een grote doodvermoeide vogel keurig in het zwart, per wrakke damesfiets de bestelde pakjes rond, onverstoorbaar, koppig als een vrouwelijke ezel. Logeerde ik er, dan nam ze mij wel eens mee achter op de bagagedrager. Ze was toen meen ik aardig over de 40 en een kanker, die men vrij vroeg bij haar signaleerde, begon haar te slopen.

En, hoe vreemd de sprong ook, dat brengt me via Napoleon I en III op haar zolder. Daar vond ik gelijk een kleine maroef uit de verhalen van 1000 en 1 nacht een grote schat. Want afgezien van de oude grammofoon, de koperen stoommachine, de meccano-doos, de boeken van Bulletje en Bonestaak, de rommelkoffers, ontdekte ik er de kist met tinnen soldaatjes.

Nog voor ik kon lezen had ik uitgebreid kennis gemaakt via platenboeken met de krijgsgeschiedenis van Napoleon I en een grote achting voor deze onstuitbare held gekregen. Franse soldaten waren voor mij onoverwinnelijk. Wat ouder, tijdens een mazelenkuur, die ik stevig uitziekte om een poosje van school te kunnen blijven, kreeg ik vier delen ‘Het ijzeren jaar’ en ‘Smeden der toekomst’ in handen van Walter Bloem. Dat ging over Napoleon begreep ik. Wie kenschetst mijn verbazing. De machtige franse legers keer op keer verslagen door de pruisen? Dat ging alle perken te buiten! Wist ik veel dat het over de kwade neef Napoleon III ging. Zoveel historische kennis bezat ik niet.

Maar nu was mijn dag gekomen. De kist franse kurassiers, duitse ulanen, zouaven en landstormlieden, de tinnen nederlandse

[p. 40]

rijdende artillerie gaven mij de kans de geschiedenis te herschrijven. Tante Jans heeft niets gezegd toen ik met de soldaatjes kwam aandragen, hoewel ze erg anti-militaristisch was, ontruimde zelfs een gedeelte van de zitkamer zodat ik een flink stuk tapijt ter beschikking kreeg om mijn veldslagen te kunnen opzetten.

Urenlang liet ik de fransen winnen, vaak op het nippertje, maar dan waren er altijd nog de kurassiers van generaal Lasalle die de landstorm overhoop reden en de rijdende artillerie van Crouchy die de ulanen aan flarden schoot. Zo heb ik 1870 gewroken. Revanche genomen voor Spichern Sedan, de gevechten aan de Loire, de terugtocht van Faidherbe en Straatsburg, du wunderschöne Stadt.

Ik zag mijn tante voor het laatst in het begin van 1944. Een doodvermoeide oude vrouw, bijna opgegeten door de kanker, gehuld in een bruine plaid en geplaagd door slapeloosheid en pijnen.

Ze maakte zich erg druk over de H.B.S. die ik bezocht; ze vond het geen goede school voor me. Kort daarop ben ik vertrokken naar Genemuiden om de hongersnood te ontgaan en zij stierf weldra.

Achter haar kartonnen kist liepen een paar oudere familieleden o.a. mijn moeder en grootvader door de hoge sneeuw naar het kerkhof. Haar zonen waren er geloof ik niet bij; het was voor mannen onder de 40 eenvoudig onmogelijk buiten te komen, de duitsers stonden voor niets.

Deze kinderen verdeelden zich na de oorlog over alle windstreken en hebben nu onderling ongenoegen. Het zijn saaie geesteloze mensen geworden. Alleen de oudste woont nog in haar huis. Eenmaal beging ik de domheid hem op te zoeken. Een dikke suffe man. De buurt, het huis, de tuin, haar aardigste zoon, zijn schijnbaar met haar gestorven. De ruiten vertekenen niet meer. Ik vroeg met enige aarzeling naar de soldaatjes. Hij had ze gesmolten, vlak na haar dood, uit angst voor de duitsers want je mocht geen tin in huis hebben.

Zo bleek een vroom dienend leven nutteloos. Maar mochten de bazuinen toch schallen, eventueel de dag des oordeels komen voor haar, dan zullen op de tweede algemene begraafplaats aan de Gansstraat links van het hek de tinnen soldaatjes, uit het blok herrezen, een erewacht bij haar graf vormen en haar begeleiden naar de melkweg, om de Heer der Heirscharen rekenschap te vragen.