Hollands Maandblad. Jaargang 6

Herinneringen aan Utrecht
W.D. Kuik

Words used by permission of Messrs Boose & Hawkes Limited.

‘Yes Sir, I do hate all this town’

Pope

Het is met herinneringen gesteld als met een oude keukenuitrusting. Honderd jaar geleden maakte men serviezen, blies karaffen, goot, dreef, smeedde weet ik hoe, bestekken die wij nu een ereplaats geven in ons smaakvolle interieur, maar waarvan de bruikbaarheid te wensen overliet. Hoe aardig en onnodig waren ze versierd! Bijvoorbeeld de loodzware strijkbouten, de krullentrekkerige vleesmessen en -vorken in leren doos, met fluweel gevoerd. Zwart gebrand het ijzer, griezelig scherp.

Piepdun het gedreven zilver van het hecht, met gele lak gevuld. Het smelt in warm water.

De keuken zelf had een somber, een groot en vochtig aanzien; een slachtplaats van Blauwbaard.

Kinderverhalen en wondervertelsels uit Vlaanderen (ik denk aan het vrolijke smoutebolleken, een klam vet jongetje dat door de familie wordt opgegeten) zijn zeker in de keuken ontstaan. Evenals ‘Het flesje van Victoria’, een giftige geschiedenis.

[p. 41]

Enfin het gaf plavuizen, een koperen pomp, stenen bakkersoven en een uitweg naar een stinkerig plaatsje voorzien van gemak en beerput.

Nu vervaardigt men snelkook-pannen, stompe roestvrije stalen vorken en lepels (het mes zal wel uit onze cultuur verdwijnen als we nog wat meer vette bami gaan gebruiken, niet te vergeten het is de kwarteeuw van het Kind), en andere zeer bruikbare voorwerpen en gereedschappen.

Alleen de keuken, daar zitten we mee. Zij is teruggebracht tot onwaarschijnlijk kleine afmetingen, alsof het mensdom uitsluitend uit konijnen zou bestaan, en wij gedroogd gras zouden eten.

Het is duidelijk.

Het verleden is schoner, grootser, aardiger en onbruikbaar.

Het woord groot roept bij mij de onuitwisbare herinnering op aan de hoed van mijn vader. Een reusachtige pastoors-flambard, die hij niet alleen in het dagelijkse leven altijd op had - ik meen zelfs in bed - maar ook op de schaarse zomer-zondagen als wij gingen kano'en.

‘Canoe Canoeing on the river, with you my lovely little dear’.

Ja, wij bezaten voor de oorlog twee kano's. Een zeer zware drijvende doodkist met rotte bodem, een zogenaamde zeilkano. En een die er uit zag als een pitch-pine buffet, hier en daar heel raadselachtig voorzien van koperen hekwerk en knoppen.

Het voordeel van dit overdadige bezit? Wij konden twee paar paddels in gebruik nemen. Mijn roeivermogen was - ik telde geloof ik zeven jaren - niet groot, maar als galei-slaafje, bijzittertje, presteerde ik wel iets. Met de stroom mee ging het aardig snel.

Toch niet zo snel of wij trokken de aandacht van de Orinoco indianen. De bewoners van de Krommerijnbuurt en het Lange Rozendaal.

Ouder geworden - men toont dan meer begrip - geloof ik dat ze eigenlijk afstamden van de Tringa Canatus, de Kanoetvogel of grote strandloper. Veel zou zo te verklaren zijn.

In ieder geval, bij gebrek aan strand vertoonden deze dieren zich op de werf, en begroetten ons. Geschreeuw, stenen, zijk, (van de brug af gezien) en rotte vruchten.

Eenmaal heeft mijn vader wraak genomen. Hij schoot met een zwaar Haenel (ik hoop dat de naam juist gespeld is) luchtpistool, - de man was een goed schutter - één van de vunzige brugzijkertjes recht voor de zak. Deze humboldtiaanse tochten hebben mijn karakter gestaald.

Als een bekend Grieks redenaar leerde ik ook boven de storm uit schreeuwen, en wat meer is mijn angst te verbergen als men door het onbeschrijflijk vuile grachtwater naderbij zwom teneinde de kano te kantelen. Vanzelfsprekend sloeg ik geducht met de paddel.

Het zingen van de schlager ‘Ouwe Taaie’ - een cowboylied uit de oorlogstijd - naar aanleiding van ons verschijnen op de gracht, brengt me op het idee dat ik al ouder geweest moet zijn. Achteraf bekeken waren de zangers er een beetje naast. Mijn vader is betrekkelijk niet oud geworden en evenmin kan hij dus taai geweest zijn. Begaafde mensen, die hun draai niet kunnen vinden verslijten sneller dan men vaak denkt.

Twee wereld-oorlogen, een crisis, de uitbuiterij van een bepaald soort gezeten burger rapalje, miskenning en sigaretten hebben hem te vroeg doen sterven.

Ik wil toch nog even terugkomen op mijn exacte leeftijd. Als men het souvenirjagen bedrijft is het soms erg lastig de eigen leeftijd vast te houden; op die en die dag, van de zoveelste van het jaar, toen.

Moet men rekening houden met:

a.	De uiterlijke verschijning, spies, gaffel, zes-ender.
b.	De toestand van het innerlijk, bestaan van gedachten over de zielsverhuizing.
c.	Uitsluitend en heel precies minuten, uren, dagen, jaren, 1929-.... stippeltjes invullen a.u.b.

Als benadering: ik vertoonde me indertijd als een opa van twaalf die er uit zag alsof hij zeven was. Ik was wat je noemt een min kereltje, stroblond, gekleed in een wit overhemdje en een grijze pofbroek die over mijn magere enkels zakte op mijn iets te grote schoenen. Want ik had een lastige maat, een halfje. En halfjes gaf het niet in de afbetalingsmagazijnen van de heer S.

Wel voor mijn vader prachtig gesneden donkerblauwe - ja we hadden in 1940 nog geen krimp - kamgaren confectiepakken en pothoeden voor mijn moeder natuurlijk.

Het is jammer dat ik u de foto niet kan tonen, genomen door een straatfotograaf. Vader, moeder en ik. In mijn armen een levensgrote witte namaakpoedel met strik.

Wij wandelen op het Lucasbolwerk langs het juist voltooide geheel van brosse gele Czechische tegels opgetrokken badhuis, de nieuwe schouwburg van de heer Dudok.

Destijds begonnen de stedelijke vernielingen, die zich nu zo groots aandienen als eigentijdse bouwkunst. Het is met de braaken bouwmanie als met een kankergezwel; het kan lang duren voor je het hebt, maar

[p. 42]

als het er eenmaal zit raak je het niet meer kwijt en groeit het als kool.

En eerlijk gezegd, in de tijd van voor de oorlog maakte geen hond zich druk over een parkje, een poétisch heuveltje, een muziektentje meer of minder. De randstad dreigde niet en er waren zoveel bomen dat je de hele landadel plus gezeten burgerij plus geestelijkheid had kunnen hangen. Gelukkig werden we voor revolutie gespaard; het smakelijke bussenvlees, Dr. Colijn en f 11, - steun hielden het volk wel rustig.

Slechts de N.S.B. toonde een grote en roerige bezorgdheid.

Zij geloofden niet dat het zwakke democratische gedoe de rode rakkers in toom zou kunnen houden. Dit streven had wel de sympathie van de beter gesitueerden. U had al die keurig aangeklede miezers eens moeten zien die de Maliebaan bevolkten om Ir. Mussert en de zijnen, terug van hun uitje naar Lunteren, te verwelkomen. De enkele figuur die een fietsketting onder de jas gereed hield met het oogmerk de ontvangst iets hartiger te maken, was vanzelfsprekend een communist. Gelukkig was onze politie er dan wel snel bij om de rust te handhaven, bijgestaan door de W.A. Per slot van rekening droegen zij ook een uniform, hetgeen hun optreden legaal maakte. Wie aan Mussert kwam beledigde een bevriend staatshoofd.

Utrecht was een beetje het middelpunt van ‘de beweging’. Niet omdat er percentsgewijs meer N.S.B.-ers in Utrecht zouden zijn geweest dan in andere steden. Het lijkt me onjuist dat te beweren. Maar de landelijke partijkantoren waren er gevestigd, en naar mijn gevoel paste de partij wel in deze stad. De bewoners van Utrecht zijn altijd wat moeilijk, wat rancuneus geweest. Voelen zich vaak achteruit gezet door de bewoners van andere steden, terwijl ze toch menen zo superieur te zijn.

Het was een prachtig klimaat voor deze troep tweede-kamer-verachters, socialistenverdelgers en volkskrachtvernieuwers.

Terug naar de foto, dat lijkt me beter.

Ik moet een vreemd jongetje zijn geweest; elf of twaalf jaar oud en toch wandelen over straat met een speelgoed-poedel. Nu hield ik erg van groot en zacht, dat doe ik nog. Ik ging trouw naar bed met een oude vossebont, die vreselijk verhaarde en kleine glimmende kraaloogjes had. Het is tot nu toe mijn grootste liefde gebleven, samen met de geelgerande watertor (een half jaar in leven gebleven in een zinken emmer) en misschien de poedel. Dat weet ik echter niet zeker. Het kan ook een kunstgreep zijn geweest van de fotograaf om aan de kiek iets van compositie en poezie mee te geven.

Een ding weet ik zeker. We waren op weg naar mijn grootmoeder en daar had ik de pest over in. Ik heb een zeurderig zoet trekje op het gelaat. Een soort Van Alphenjongetje dat onrijpe bessen heeft gegeten of vogelkers. De familie van mijn vader woonde in de Bollenhofse straat. Een leutige naam voor een afzichtelijke straat in een triestere wijk.

Dit Sieraad van een stadswijk bestaat nog. Veel, erg veel wordt er gebroken en denkt men te gaan breken. Deze armzalige rommelhoek zal echter wel niet snel verdwijnen. Zeker twee generaties zullen hier in de toekomst nog verpauperen.

De Wijk Wittevrouwen even over de Singels, bewoond door het echte onvervalste Utrechtse klootjesvolk, ging schuil achter de reusachtige gasfabriek, het enige monument in de buurt. Vooral op warme dagen drong een penetrante gaslucht de huisjes binnen, en alles wat men at of dronk stonk dan naar gas. De huisjes zelf waren door de kwade dampen zwartig uitgeslagen,

[p. 43]

alsof er heel lang een geniepig roetregentje was gevallen. U kunt het vergelijken met een pluche huiskamer waar het oude petroleumstel te hoog heeft staan branden. Stomen noemt men dat. De enige maatregel die men tegen de smerige lucht heeft genomen indertijd, bestond naar ik meen uit het plaatsen van een flink urinoir tegen de muur van de fabriek. Inderdaad; als het goed verstopt was stonk het zo afgrijselijk dat je de gaslucht even vergat. Ik bedenk nu, dat veel van de herinneringen die iets met Wittevrouwen te maken hebben een geurtje verspreiden. Misschien heb ik, heel klein, in een kinderbedje van Garoe-hout geslapen. Vandaar de gevoelige neus. In ieder geval krijg ik gauw blaren als ik grof werk doe - wie weet is dat mede een bewijs voor die mogelijkheid.

Teerlucht. Het doet me denken aan het geestdriftige winkelcentrum, de geasfalteerde Blauwkapelse Weg. De gore meubelzaak, de diverse pof-bedrijfjes in noodzakelijke levensbehoeften, de illustre kantoorboekhandel. Geel cellophaan overdekt alles in de etalage, zelfs de gestorven vliegen. Nergens in het koninkrijk brandt de zon zo bloedheet als op de Blauwkapelse Weg. Oude lindenboom, je geeft geen schaduw. Gelukkig dat Schubert niet geboren is in de Bollenhofse straat. Hij zou je veracht, en wij zouden een lied gemist hebben.

Zo kom ik door de poort van de Water en Vuurvrouw waar het zwart-witte vlooienhondje voor de deur ligt te slapen, op de plaats die behoort bij het huisje van mijn grootmoeder.

In de achterkamer is de familie-reunie in volle gang - ik ben gevlucht. Alle kinderen onder de twee jaar worden door Klein Opoe gevoerd. Daar kan ik niet tegen. Opa is ook weg.

Slechts Tante Greet, Tante Cor, Tante Net, Ome Har, Ome Henk und auch der kleine Wilhelm, laten wij voor hem bidden. Hij is gevlucht, meegereden achter op het zwarte paard van Dietrich von Bern.

Het voederen gebeurt met pap of appelmoes. Eerst worden de bekjes volgepropt, dan wordt de rest om het mondje en de neus gesmeerd. De lekkere kleine dieren. Wat het kind niet naar binnen krijgt wordt door

Klein Opoe persoonlijk van het gezichtje gelikt. Ook proeft zij smakkend voor van de lepel. Ze was een heel oud vogeltje: eten geven en bakeren.

Klein Opoe met je ziekenfondsbrilletje, een garen draad om de neusbeugel tegen het schrijnen. Waarom heb je ons zo weinig verteld over het dorp waar je vandaan kwam

Over het Seinwachtershuis de Ting-kan; hoeveel levensmoeden hebben zich daar niet voor de trein geworpen.

Hoe je vader elke zondag, weer of geen weer, twee maal daags in Utrecht naar de kerk ging. Lopen van Bunnik naar Utrecht, en jij liep mee terwijl je de panden van zijn lange zwarte jas vasthield omdat je hem anders kwijt raakte.

En je eigen grootvader, die je goed gekend hebt, de man is zeer oud geworden. Hij had de Franse veldtocht onder Napoleon meegemaakt. Hij is aan de Berezina geweest en kwam terug. Een van de vijftien pontonniers.

Waarom heb je bij mijn weten, maar één maal over dit alles iets verteld. Waarschijnlijk was de appelmoes op.

Mijn moeder beweerde dat je vroeger erg knap was. Ik geloof het graag. Er gaat een verhaal, dat opa je voorbij zag komen, toen hij voor het raam zat in een café ergens op de Neude in Utrecht. ‘Met die meid wil ik trouwen’, riep hij uit. Het werd een weddenschap tussen hem en zijn vrienden. Hij heeft haar gewonnen. Samen hebben jullie haar gewonnen. Wedden is de Heer niet welgevallig, tot straf kregen jullie dertig jaar Bollenhofse straat op middelbare leeftijd. Daar verleert men het vertellen.

Als ik nu probeer mij je duidelijk voor de ogen te halen, dan tranen ze wat. Het is de herinnering, de scherpe lucht van de Afrikaantjes, het meest karakterloze sierplantje dat ik ken. Ze stonden in een bak op het plaatsje achter je huis en ik kneep ze stuk uit verveling.