Hollands Maandblad. Jaargang 6

Polemiek en Esthetiek
H. van Galen Last

‘Mais oui, les bons polémistes de droite sont rares. Ils manient l'invective, la raillerie ou l'injure plus aisément que l'argument. Or la bonne polémique se nourrit d'idées et non de mots.’

Jean-François Revel (in Le Monde, 25-4-'64)

In het Hollands Maandblad van maart 1964 heeft K. van het Reve de lezers aangeraden zich, à raison van ± f 25, -, W.F. Hermans' Mandarijen op zwavelzuur aan te schaffen. In het daaropvolgende nummer maakte ik bezwaar tegen K. van het Reve's onverschilligheid voor Hermans' argumentatie. Wat is Van het Reve's antwoord? ‘Het is een tekortkoming van mijn recensie, dat ik niet geschreven heb over laat ons zeggen de schromelijke overdrijvingen en feitelijke onjuistheden die men bij Hermans aantreft’, en ‘ik geloof... dat Willem Frederik... zijn beschuldigingen slechts met grote tegenzin en liefst helemaal niet op juistheid controleert...’.

Een duidelijker antwoord was moeilijk te geven: K. van het Reve erkent een polemisch werk te hebben geprezen waarin de beschuldigingen nauwelijks op juistheid zijn gecontroleerd. Wie beter nu dan de linguïst K. van het Reve zal het kunnen beamen: iemand die zijn beschuldigingen liefst helemaal niet op juistheid controleert, noemen wij, ik weet niet hoe in het Russisch, maar in het Nederlands een roddelaar.

Is K. van het Reve mij nu, al was het maar voor 1%, erkentelijk dat ik in ieder geval de aanleiding ben geweest tot deze toch niet geheel onbelangrijke correctie op zijn eigen oordeel? Het heeft er niet de schijn van. Zijn eigenlijke antwoord ging namelijk bijna schuil achter een wolkje van opmerkingen over mijn onduidelijke stijl, maar, nu hij het toch over duisterheid heeft: laat ik, bij wijze van voorbeeld, één van zijn zinnen volledig citeren: ‘Ik geloof eerder dat Willem Frederik een grote hekel heeft aan het ondergraven van zijn eigen werk en zijn beschuldigingen slechts met grote tegenzin en liefst helemaal niet op juistheid controleert - een betreurenswaardige, maar begrijpelijke neiging, die ongetwijfeld afbreuk doet aan de Mandarijnen’.

[p. 38]

Wat wordt hier bedoeld met ‘het ondergraven van zijn eigen werk’? Waarom wordt beschuldigingen-liefst-niet-op-juistheid-controleren een ‘begrijpelijke neiging’ genoemd? Is het de zachtmoedige professor die hier spreekt? Een student levert een scriptie waarin de stelling wordt geponeerd dat de taal die prof. K. van het Reve zijn discipelen heeft getracht bij te brengen, in tegenstelling tot wat de Leidse universiteit daarvan heeft gedacht, geen Russisch, maar doodgewoon abracadabra is. De assistent van de prof. wil de scriptie het predicaat ‘waardeloos’ geven omdat de student geen enkel behoorlijk argument voor zijn aanklacht heeft geleverd. Maar wat doet K. van het Reve dan? Hij schrijft in de marge tot de assistent: ‘Ik geloof eerder dat de candidaat een grote hekel heeft aan het ondergraven van zijn eigen werk en zijn beschuldigingen slechts met grote tegenzin en liefst helemaal niet op juistheid controleert - een betreurenswaardige, maar begrijpelijke neiging die ongetwijfeld afbreuk doet aan deze scriptie. Dat neemt niet weg’ (men leze de laatste zin van Van het Reve's antwoord in het vorige H.M.) ‘dat ik, prof. K. van het Reve, liever door deze student aangevallen word dan verdedigd door U, waarde assistent.’

Als K. van het Reve zo iets zou doen, zou hij waarschijnlijk al gauw van zijn studenten een variatie op een bekende reclame-campagne ontvangen: ‘Eens leek ik een verdienstelijk slavist, thans ben ik vroegtijdig bezig seniel te worden’. Om valse geruchten maar meteen tegen te gaan: zo iets doet de hoogleraar Van het Reve niet. In zijn vrije tijd echter, als K. van het Reve en geplaatst tegenover ongetwijfeld de grootste, levende prozaschrijver van Groningen, Willem Frederik Hermans, gedraagt hij zich wel zo, want, nietwaar, literatuur is geen wetenschap, en kijk toch eens, ‘oserai-je le dire?’, hoe, o la la, ‘elegant’ die Hermans met zijn stijl ‘die de moeite van het bestuderen waard is’, schrijft! Tegenover de literatuur gedraagt K. van het Reve zich ongeveer als de vorst die zijn leger bemint om de lieve

[p. 39]

pakjes van zijn soldaten en hun opwindende marsmuziek, maar die zich niet bekommert om hun gevechtswaarde. K. van het Reve is, tegenover W.F. Hermans, een pure estheet, ongevoelig voor de waarde en de nuance van het argument in de literatuur. ‘Hard gepets op water’, zo definieerde J. Weverbergh in Bok (Februari 1964) de polemieken van Hermans, maar K. van het Reve staat te kraaien bij al dat geplas. Voor zo iemand zijn enormiteiten als ‘Malraux... een soort vooroorlogse Den Doolaard op wat hoger niveau’ dan eigenlijk weer normaal. Maar welke eigenaardige kilte van de hersens is er voor nodig, vraag ik mij af, om zó iets neer te schrijven, of om polemieken te waarderen als woord-exercities in plaats van als ideeën op het oorlogspad?

Naschrift
K. van het Reve

Wat ik bedoeld heb is dit: een polemiek, met name een literaire polemiek, kan feitelijke onjuistheden en schromelijke overdrijvingen bevatten en niettemin enige waarde hebben. Zo houd ik bijvoorbeeld Tolstoj voor een groot polemist, hoewel zijn redacteuren, vrienden en familieleden soms alle zeilen bij moesten zetten om hem te behoeden voor schromelijke misslagen wat de feiten betreft. Scheldstukken als die van Heine tegen Platen of van Schopenhauer tegen Hegel zijn hoogtepunten van Duits proza, ook al staan er misschien feitelijke mededelingen in die niet juist zijn. Maar laat ons een voorbeeld nemen uit de vaderlandse letterkunde: het stukje ‘Polemiek en esthetiek’ van Van Galen Last. Een van de dingen waar die polemiek om draait is het gebruik dat de schrijver - Stuiveling, Gomperts en Morriën waren hem daarin voorgegaan - maakt van mijn hoogleraarschap aan de Leidse academie. Hij beweert daarbij dat ik linguist ben en Russisch doceer. Dat is allebei onjuist. Kan men nu zeggen, dat daarom zijn polemiek van nul en gener waarde is? Dat lijkt mij niet. Wel kunnen wij geloof ik

[p. 40]

zeggen dat Van Galen Last een duidelijke weerzin heeft tegen het op juistheid controleren van zijn eigen mededelingen. Dit moge ook blijken uit het volgende.

Pas na het verschijnen van het aprilnummer van dit maandblad kreeg ik het februarinummer van Bok in handen. De ‘dertig goed bestede pagina's’ waar Van Galen Last met zoveel lof over schrijft blijken een wat schreeuwerig stuk te zijn, waarin, als het op feitelijke onjuistheden aankomt, WFH slechts drie dingen worden aangewreven: hij heeft ergens pagina 97 geschreven waar dat pagina 70 moest wezen, hij heeft een uitgave van Henry (sic!) Brulard in 1950 geplaatst terwijl zijn opponent alleen een uitgave van 1949 kende, en hij heeft de 500 gulden die Du Perron erfde in 5000 veranderd.

Die eerste twee beschuldigingen kunnen niets met opzettelijke leugenachtigheid te maken hebben, waarom ik ze verder buiten beschouwing laat. Wat echter die 500 gulden betreft heb ik een onvergeeflijke fout gemaakt, waarvoor ik op deze plaats Dr. Hermans te Groningen mijn excuses aanbied. Als student heeft men mij geleerd dat je nooit moet afgaan op een verwijzing of een citaat, maar altijd moet verifiëren. Hier heb ik me echter als een kind laten overdonderen door Van Galen Last en op zijn gezag aangenomen dat in Het land van herkomst de erfenis van Ducroo 500 gulden bedraagt. Had ik de aanhef van hoofdstuk 29 even opgeslagen dan zou ik hebben gelezen: ‘Na enige moeite hebben wij het geld voor Grouhy nog in Bretagne gekregen; na aftrek van de hypotheek en de achterstallige interest, het verschuldigde aan de familie van Jane en een nogal ronde som als garantie aan Suzanne bleef voor mij precies Fl. 500 over’. Ik zou dan begrepen hebben, dat het hier niet over de hele erfenis gaat, maar alleen over de opbrengst van dat kasteel. De eigenlijke erfenis is te vinden aan het eind van hoofdstuk 32: ‘Als wij thuiskomen ligt er een brief van de Brusselse notaris: dat de boedelscheiding eindelijk beëindigd is en dat hij mijn aandeel heeft overgemaakt. Alles bij elkaar geteld heb ik een goede 3000 gekregen, niet eens teveel om tussen Jane en mij verdeeld op de postspaarbank te worden gezet. Wat heb ik mij te beklagen? Er zijn mensen die een leven getobd hebben en voor hun oude dag f 300 hebben overgespaard.’ Het is niet duidelijk of die 500 voor Grouhy in die 3000 zitten of niet. Nemen wij de voor WFH ongunstigste mogelijkheid aan, dan erft Ducroo 2000 gulden minder dan Hermans Du Perron laat erven. De oplettende lezer zal echter gezien hebben dat de opbrengst van Grouhy door Ducroo verminderd wordt met de schulden die hij, hangende de afwikkeling van de erfenis, gemaakt heeft. Het lijft redelijk om aan te nemen dat de schuld aan Jane's familie plus de ‘nogal ronde som’ voor Suzanne samen tenminste 2000 gulden hebben bedragen, en dat Ducroo dus minstens 5000 gulden geërfd heeft.

Wat Du Perron erfde is moeilijker vast te stellen. In zijn commentaar bij deel II van de Briefwisseling verwijst Van Galen Last ter illustratie van Du Perrons financiële toestand naar de 500 gulden voor Grouhy in Het land van herkomst. De 3000 uit datzelfde Land noemt hij ongelukkigerwijs niet, en nog ongelukkiger is dat hij die 500 voor Grouhy wél noemt maar niet de 350 die Gistoux volgens Du Perron opbracht (na aftrek van ‘al mijn schulden’, brief van 1 februari 1934). Tot die schulden behoorden (brief 20 juni 1933) ook ‘een f 2000’ die hij ‘schoonpapa’ schuldig was. Gistoux alleen heeft Du Perron dus minstens 2350 gulden opgebracht. De 3000 uit hoofdstuk 32 zijn in de correspondentie niet terug te vinden, maar er is geen enkele reden om aan te nemen dat zij niet corresponderen met tenminste 3000 echte guldens, zeker als men in aanmerking neemt dat Du Perron op 22 oktober 1933 aan Ter Braak meldt dat ‘de fl 20.000 die op de Bank in Amsterdam stonden zijn gezakt tot fl. 12.000’. Zij zullen de daarop volgende maanden toch wel niet zover doorgezakt zijn dat de helft ervan (hij moest delen met zijn halfbroer) het totaal van Du Perrons erfenis niet boven de 5000 gulden bracht. Zodat Willem Frederik Hermans wat de enige serieuze beschuldiging betreft, die Van Galen Last tegen hem inbrengt, een wonder van nauwkeurigheid en voorzichtigheid genoemd mag worden vergeleken met de niet altijd even oplettende Van Galen Last.