Hollands Maandblad. Jaargang 6

[p. 3]

Hollands maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
zesde jaargang · nummer 202 · mei 1964

De brieven der apostelen

De eerste geruchten over Ter Braak en Du Perron moeten mij in de vierde klas van het gymnasium bereikt hebben. Een klasgenoot, Philip, was een geestdriftig aanhanger van Ter Braak. Volgens hem was dat iemand, die lak had aan het Hogere. Nu was ik communist en dat Hogere zei mij niet zo veel. Bovendien moet ik het vage gevoel hebben gehad dat iemand die lak had aan het Hogere misschien geen halt zou houden voor zaken waar men volgens mij beslist geen lak aan mocht hebben. Ook wist ik niet precies wat met dit Hogere bedoeld werd. Grof gezegd scheen het alles te zijn waar dominees en aestheten warm voor liepen. Wat de dominees betreft was ik ongezien accoord, maar vooral wat de literatuur betreft maakte ik voorlopig enige reserve's. Er waren dingen die ik verschrikkelijk mooi vond, en zelfs iemand die iets tegen dominees had kon mij van zekere voorkeuren - meende ik - niet afhelpen.

Bij navraag bleek, dat deze Ter Braak bewondering had voor Couperus, Gorter, Nescio, Elsschot en Thomas Mann, auteurs die ik evenzeer bewonderde, en dat hij grote afkeer had van Arij Prins, Anthonie Donker, Anton van Duinkerken en Theun de Vries - allemaal auteurs die ik bereid was bij eerste sommatie voor de honden te gooien, al had ik van de eerste drie nooit een letter gelezen en al had ik van Theun - nota bene een strijdmakker - Stiefmoeder Aarde mooi gevonden.

Over Du Perron vernam ik oorspronkelijk alleen dat hij het met Ter Braak eens was. Een andere klasgenoot, Jan Erik, verscheen later een keer op school met een aan zijn moeder gerichte brief van Du Perron. Het grote, duidelijke, dikke handschrift zou ik nog steeds herkennen. Van de inhoud weet ik alleen dat het over Saks en Multatuli ging. Las hij het boek van Saks, zo schreef Du Perron ongeveer, dan kreeg hij de neiging om Saks zijn broek af te stropen, de letters S.D.A.P. op zijn billen te schilderen en hem zo de straat op te sturen. Ook beviel het hem niet dat Jan Eriks moeder ergens het woord ‘gut’ of een uitdrukking van gelijke strekking had gebruikt, want zij was tenslotte Annie Romein en niet Ina Boudier-Bakker.

In een illegale schoolkrant die Philip, Jan Erik, Jaapje, David en ik uitgaven schreef Philip geestdriftig over Ter Braak, en van het Barlaeusgymnasium bereikte ons een brief van zekere W.F. Hermans, die verklaarde ons optreden ‘kranig’ te vinden. Hooghartig en onbeschaafd als wij waren - hij zat een klas lager dan wij - gaven we hem niet eens antwoord.

Later was ik op een lezing van Ter Braak in de Oudemanhuispoort. Ik herinner me daarvan alleen dat hij uit een geschrift van Eduard Hoornik de woorden ‘achter het stenen masker van Stalin’ citeerde, in welk verband weet ik niet meer. Verder herinner ik mij dat ik van die lezing geen woord begreep en dat men mij attent maakte op een boos kijkende, gedrongen, donkere figuur die in de zaal zat, en dat was Du Perron, wiens Land van herkomst voor wie in onze kring voor vol wilde worden aangezien verplichte lectuur was. Ik las het met veel genoegen, vooral om de ‘open mindedness’, die ik later bij Ter Braak zo zou bewonderen. De openheid en ridderlijkheid waarmee Ter Braak bijvoorbeeld schrijft dat hij plezier beleefd heeft aan Dorp aan de rivier. Welke partijganger van Ter Braak zal hem dat na-

[p. 4]

doen? Pas onlangs las ik voor het eerst Uren met Dirk Coster - een voortreffelijk boek, ook uit wetenschappelijk oogpunt meer waard dan de complete New criticism - en ook daar werd ik getroffen door een grote fairheid, hoe moordend het boek op zichzelf ook is. In Het land van herkomst trof mij toen het verhaal over Hille, die door Atjeh patrouilleert onder voortdurend gevaar ‘getjingtjangd’ te worden en grote bewondering voor Van Heutz c.s. heeft - wat ik onmiddellijk kon navoelen al had ik thuis geleerd dat Van Heutz een grote boef was en dat Hildo Krop geweigerd had een monument voor hem te maken, zodat men het aan een derderangs beeldhouwer had moeten opdragen. Ook de erotische avonturen waren interessant natuurlijk, terwijl de auteur verder bij mij de indruk wekte, zonder daar overigens veel woorden aan vuil te maken, dat zijn ‘Jane’ wel een zeer edele vrouw moest zijn. Het is jammer dat deze ‘Jane’ de door haar man in 600 pagina's zorgvuldig opgebouwde reputatie nu afbreuk doet door het aanbrengen van benepen coupures in zijn brieven.

De gedichten van Du Perron, die ik bij mijn vrienden inkeek, zeiden mij niets, met uitzondering van één kwatrijn, dat ik mij als volgt herinner: Die huizen zijn wel 't meeste schoon, / Waar Christuskoppen langs de muren / Gladharig naar de zoldering turen, / De meid draagt er een doornenkroon.

De moeder van Jaapje, ook al een bekend letterkundige, vond een gedicht van mijn vriend David zo mooi dat ze hem met alle geweld met Ter Braak wilde doen kennismaken. David reisde naar Den Haag, werd door Ter Braak ter redactie van Het Vaderland ontvangen en vertelde me bij thuiskomst dat Ter Braak onder meer gezegd had: ‘Ik ben hier gekomen toen de zalige heer Borel naar de Chinezen verhuisde’. Deze mondeling overgeleverde uitspraak werd in de zomer van 1940 vermeerderd met een tweede: onze leraar Nederlands vertelde dat Ter Braak voor hij stierf had gezegd: ik heb als een polemist geleefd en wens ook als een polemist te sterven.

Met de boeken van Ter Braak viel de kennismaking mij niet mee. Het begin vond ik vaak prachtig: het woord vooraf over Stirner, de uitspraak dat wie een boek schrijft zich in de eerste regel vastlegt voor het hele boek, hoezeer hij onderweg ook probeert zijn ‘kruisen in mollen te transponeren’, de dialoog die begint met ‘Stoor ik?’, waarin als gesprekspartner zekere Gijsbertus optreedt, een naam die ik pas een kwart eeuw later heb kunnen thuisbrengen. Carnaval der burgers, Démasqué der schoonheid, Politicus zonder partij en Afscheid van domineesland stelden mij teleur omdat ik er bijna niets van begreep. Voor de aardigheid sla ik nu Domineesland op. Een willekeurige alinea: ‘Het woord geeft het aanschouwelijk beeld. Als wanordelijk passiewoord of verzoenend, normaal verkeerswoord is het vervloeking en heimwee, of noodzakelijke mededeling, pseudo-gemeenschap; het heeft geen groter belang dan dit: uiting en verstaanbaar te zijn. Zo moet het weten, dat alle passie onbeantwoord blijft en alle verkeer een gemeenschapscaricatuur geeft, onverbiddelijk leiden tot de negatie van het woord, d.i. in volledigheid: het zwijgen. Zolang het leven heerst, zal de kreet en zal het onvermijdelijk verkeerswoord gehoord worden; de stilte is daarom slechts een moment en de zwijgende mens is een Trappist of een onbestaanbaarheid, een theoretisch eindpunt’. Van zulk soort alinea's begreep ik niets; ik begrijp er nog steeds niets van, en die vier boeken bestaan voor een groot deel uit zulke alinea's. Gegrepen werd ik echter door de polemist Ter Braak: Man tegen man; In gesprek met de vorigen. De polemiek en later de krantenrecensie dwong hem tot verstaanbaarheid, tot een eigen stijl, die veel beter is dan het kunstproza, mengsel van Nietzsche en Bolland, waar die andere boeken in geschreven zijn.

Het is deze Ter Braak, die ik na de oorlog ben gaan lezen en herlezen, en met wiens dood ik nog steeds in mijn maag zit. Op dingen van na 1940 kan ik van allerlei schrijvers commentaar krijgen, maar van hem niet, terwijl ik op zijn commentaar nu juist veel meer prijs stel dan op dat van die anderen.

Hun briefwisseling toont Ter Braak en Du Perron in een genre, dat zowel schrijver als lezer voor moeilijkheden plaatst. In deel I van deze correspondentie komt de noodzaak ter sprake van ‘vulsel’ bij het schrijven van romans: het ‘opsteken van rookgerei’ en zo (de beide heren wisten niet dat ‘vulsel’ evenzeer tot een boek hoort als psychologische opmerkingen of schieten uit de revolver). Bij brieven zit men met een ander soort vulsel: de onvermijdelijke aanhef en uitlui, de groeten aan vrienden en magen, mededelingen en afspraken van zuiver technische aard. Toergenjev besluit een hele reeks brieven met de opmerking ‘Ik frankeer deze brief niet. Doe gij insgelijks: dat geeft mij meer zekerheid dat hij aankomt’. Du Perron geeft vaak de groten aan Truida. (In dit laatste geval heeft trouwens de tekstverzorger en commentator een middel gevonden om ondanks deze herhaling onze belangstelling gaande te houden: hij vertelt namelijk

[p. 5]

niet wie die Truida is.) Wie een roman in brieven schrijft probeert dat ‘vulsel’ zo gevarieerd en interessant of anders zo kort en onopvallend mogelijk te houden. Schrijvers van echte brieven houden nog wel eens rekening met eventuele latere lezers in dit opzicht: Poesjkin bijvoorbeeld zorgde voor een opzettelijke onliteraire versiering met vieze woorden, slechte spelling en bruuske overgangen van het ene op het andere onderwerp. Bij Ter Braak en Du Perron krijgt men de indruk dat zij geen van beide, al brieven schrijvende, aan een door anderen verzorgde complete uitgave gedacht hebben. Bovendien was hun correspondentie voor een belangrijk deel van strikt zakelijke aard: welke stukjes in welk nummer moesten komen en welke boeken, kranten, tijdschriften, artikelen naar welk adres moesten worden gezonden. Men krijgt van sommige recensenten van het eerste deel de indruk dat zij zich bij de lectuur af en toe een beetje verveeld hebben, maar dat niet durven zeggen. Ik moet bekennen dat ik beide delen ‘in één ruk’ heb uitgelezen. Men moet zich natuurlijk voor die twee schrijvers interesseren, maar is dat eenmaal het geval, dan is het uiterst boeiend ze bezig te zien: Du Perron wat heet gebakerd en ieder ogenblik bereid om kwaad te worden als zijn verschrikkelijk flauwe spotgedichten niet ongezien in Forum worden opgenomen, en uitvoerige achterhoedegevechten leverend voor hij zich door Van Vriesland een vlieg laat afvangen wat de spelling betreft van de naam Meyerhold. Alleen uit financieel oogpunt is deze correspondentie al interessant (zie ook elders in dit nummer). Du Perron, die, arm geworden, meent dat wie arm is zijn vrienden in restaurants voor eigen maaltijden laat betalen en Ter Braak daarvan vast met bloedend hart op de hoogte stelt als deze zal komen logeren - niet wetend dat wie arm is, thuis eet, en dat men er zelfs bij vrij grote armoede nog wel een eter bij kan hebben. Ter Braak die als debuterend romanschrijver 2000 gulden voor Hampton Court kreeg, als voorschot op een royalty van 20%! Die als journalist meteen kon beginnen voor 6000 per jaar.

Rusland en Amerika lijken in die tijd niet te bestaan. Het enige niet-literaire nieuws uit Nederland zijn de muiterij aan boord van de Zeven provinciën en de Jordaanopstand van 1934 - en dan zijn het eigenlijk nog niet eens die gebeurtenissen zelf die Ter Braak interesseren. Anderzijds is het treffend hoe Ter Braak, die niet wist wat ‘U.R.S.S.’ in het Nederlands was, de sovjetmarxistische literatuurkritiek feilloos doorziet. De bladzijden over Links richten! zijn schitterend. Leuk is hoe de beide vrienden om de beroerde smaak van Anthony Donker en Anton van Duinkerken kwijt te raken een beetje met Jef Last en Jacques Gans in zee gaan. En dan Du Perron die met roerende trouwhartigheid probeert Nietzsche te lezen, maar moeite heeft met het Duits; Ter Braak die probeert Malraux te verstaan. De lichte ontnuchtering die Du Perron ondergaat als hij La condition humaine woord voor woord moet vertalen en al die flinke adjectiva tegenkomt. Het interessante portret van Vestdijk (de Vestdijk van 1960), dat ons al in 1933-34 wordt voorgezet. De soms zeer fraaie uitingen van afkeer (‘Jezus, wat versmaad ik dat boek!’ is bij mij thuis reeds gangbaar geworden, en wie, die brief 226 gelezen heeft, zal ooit weer aan Den Doolaard kunnen denken zonder hem in gedachten ‘den Bulgaarschen naaktlooper’ te noemen?). Schopenhauer, van wie men nu al voelt aankomen dat hij beide vrienden voorbij zal gaan, omdat de editie die Ter Braak van hem bezit maar niet gelezen heeft de ‘onleesbare Reclameditie’ is. Huizinga, die er niets voor voelt te ageren voor een grotere persvrijheid. Elsschot, die door beiden geprezen en gewaardeerd wordt als bondgenoot tegen de ‘klootharken’, maar van wie zij de grootheid niet inzien.

Sommige recensenten hebben geklaagd dat in deze brieven bijna uitsluitend over literatuur geschreven wordt. Dat is niet zo verbazingwekkend, want deze twee schrijvers ging de literatuur nu eenmaal ter harte - en niet hun eigen carrière of die van hun vriendjes. Integendeel, ze zijn bereid hun vrienden te verliezen als het moet, ze zijn bereid met elkaar te breken als het onverhoopt nodig mocht zijn terwille van wat zij voor juist en behoorlijk houden - en dit alles zonder fanatisme of bekrompenheid, met grote openheid, bereidheid eigen ongelijk te erkennen, en in een eenzaamheid die bijna een vacuum is. Af en toe duikt een bondgenoot op, ene Dr van Crevel, de gymnasiast Rudy van Lier, die later zo dik is geworden, Ter Braaks broer Wim, maar verder is het leeg om hen heen.

De tekstverzorging en annotatie van het tweede deel (....) boerenlulligheid (....) gemoerneuk (....) Jezus, wat (....).

(....) Vijf al te persoonlijke woorden weggelaten.

(....) Een woord weggelaten.

(....) Twee interessante alinea's weggelaten.

(....) 175 vieze woorden weggelaten.

K. van het Reve