Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 8]

Dreiging en dreigement
J. Pen

Het lijkt muggenzifterij, maar het is het niet, om dreiging en dreigement te onderscheiden. Zonder te willen beweren dat het lot van de wereld van dit onderscheid afhangt ben ik toch van mening, dat het uit elkaar houden van deze twee verschillende dingen sommige conflictsituaties begrijpelijker maakt, en dat dit speciaal geldt voor de koude oorlog. Het onderscheid wordt te weinig gemaakt. Theorieën, die voor de dreiging gelden, houden vaak te weinig rekening met het dreigement. Misschien wordt ook wel te weinig beseft, dat het dreigement tot dreiging kan leiden, en omgekeerd. Men zou kunnen vermoeden, dat het ineenvloeien van de twee de koude oorlog verscherpt. In ieder geval is het denken met het onderscheid gediend.

Dreiging houdt in, dat iemand is geconfronteerd met de mogelijkheid van een onaangename gebeurtenis. Aan het optreden van de gebeurtenis kan een bepaalde waarschijnlijkheid worden gehecht. Laat ons aannemen - er is meningsverschil over - dat die waarschijnlijkheid in een getal, bijvoorbeeld een percentage, kan worden uitgedrukt. Men spreekt nu van dreiging wanneer iemand enerzijds aan de gebeurtenis een sterk negatieve betekenis hecht, anderzijds het percentage vrij hoog schat. ‘Sterk negatief’ en ‘vrij hoog’ zijn uiteraard rekbare begrippen; zij vallen te preciseren door er zekere afspraken over te maken. Bijvoorbeeld: in een bepaald geval wordt eerst van dreiging gesproken als het potentiële slachtoffer een verlies kan worden toegebracht dat hij op duizend gulden waardeert, met een waarschijnlijkheid van tenminste vijftig procent. Een stoutmoedig theoreticus zou misschien durven zeggen: de dreiging begint bij vijfhonderd gulden. Het stoutmoedige zit natuurlijk niet in het getal (dat is een kwestie van afspraak) maar in het vermenigvuldigen. Er zijn hele boeken tegen deze procedure geschreven (door G.L.S. Shackle b.v.)

Dreiging hoeft niet uit te gaan van mensen; zij kan ook door onpersoonlijke machten (‘de natuur’) in het leven worden geroepen. Dreiging kan bewust in stand worden gehouden, maar het hoeft niet. De bedreigde kan zich trachten te wapenen (regenjas, verzekering, veiligheidsgordel, een leger^*) maar het heeft veelal geen zin om terug te dreigen.

Dreigement lijkt op dreiging. Ook hier wordt iemand geconfronteerd met een onaangename gebeurtenis, die met een zekere waarschijnlijkheid kan optreden. Ook hier kan men trachten, door vermenigvuldiging van verlies en waarschijnlijkheidspercentage een indruk te krijgen van de ‘waarde’ van de onaangename situatie. Maar er is een groot verschil met de dreiging: de gebeurtenis kan worden opgeroepen door een tegenstander. Deze tegenstander hanteert de mogelijkheid om druk uit te oefenen. Hij schroeft de onaangenaamheid van de potentiële situatie op; hij schroeft ook de waarschijnlijkheid op, althans de voorstelling die de bedreigde zich van die waarschijnlijkheid maakt. Dat gebeurt door het uitzenden van signalen. Het dreigement is zo'n signaal. Daarbij is die tegenstander er vaak helemaal niet op uit om zijn dreigementen waar te maken; hij heeft, in de regel, liever dat dit niet nodig is en dat de bedreigde tevoren door de knieën gaat.

De reacties van de bedreigde zijn ingeval van dreigement veelvuldiger dan in geval van dreiging. Ook nu kan hij zich trachten te beschermen door een ijzeren hoedje op te zetten, een brandblusapparaat aan te schaffen, of zich te verzekeren. Maar hij kan ook toegeven, een geldsom afstaan, hogere lonen betalen, de omgang met des dreigers dochter staken, zijn troepen uit het grensgebied terugtrekken. Hij kan de tegenstander trotseren, of zelfs terugdreigen. Dit laatste is de meest interessante mogelijkheid, zowel praktisch als theoretisch. Er kan een evenwicht der dreigementen optreden. Ingeval van dreiging zit dit er niet in - de bewerker van het gevaar is dan ongevoelig voor zulke signalen - en reeds daaruit blijkt, dat het dreigement tot veel groter complicaties aanleiding geeft dan de dreiging.

Misschien kan het verschil ook nog zo worden toegelicht: dreiging is een situatie waar niemand wat aan heeft. Dat moet dus liever worden vermeden. Dreigement is een wapen dat bewust kan worden gehanteerd. Iemand profiteert ervan. Het past in een strategie, in een communicatiepatroon. Anders dan bij de dreiging, die waar mogelijk moet worden afgeschaft, zijn er altijd mensen die een poging tot vermindering van dreigement

* Men kan met een leger ook (a) terugdreigen (b) dreigementen van de tegenpartij verzwakken. Dat is een ingewikkelde zaak; dreiging en dreigement dreigen te vervloeien.

[p. 9]

saboteren. Zij hoeven daar geen ongelijk aan te hebben. Hun eigen positie kan door de machtsuitoefening worden verbeterd, ook al wordt de situatie als geheel slechter. En bovendien is het ook mogelijk, dat de wereld als geheel door dreigementen evenwichtiger en beter wordt. Machtsuitoefening hoeft niet bij voorbaat te worden veroordeeld. Het gevaar bestaat echter wel, dat een reeks van dreigementen uit de hand loopt, of een dreiging-situatie oproept. Dit speelt natuurlijk vooral in de koude oorlog; dat is zo'n typische knoedel van dreigement en dreiging, die zich aan menselijke beheersing en zelfs aan de menselijke rede tracht te onttrekken.

Er zou veel bericht kunnen worden over de theoretische betekenis van het onderscheid, maar dat kan beter elders gebeuren. Opmerkelijk is dat de theorie, die behulpzaam is bij het begrijpen van de dreiging, er geheel anders uitziet dan die welke toegepast wordt op het dreigement. Vanouds - d.i. sinds de zeventiende eeuw - is de dreiging (of de negatieve dreiging: de kans op profijt) geanalyseerd aan de hand van de kansrekening, die teruggaat op de wet van de grote getallen. Pascal dacht echter niet in termen van tegenstanders of dreigers; hij lette op de gedragslijn die een speler volgt die geconfronteerd is met het ‘lot’. De opponent met zijn unieke zetten en tegenzetten dook in de theorie pas veel later op; in 1838 bij Cournot, die de reacties van twee concurrenten op elkaars gedragingen naging, en daarna bij vele van zijn hele en halve volgelingen (Bertrand, Edgeworth, Stackelberg, Fellner, en recentelijk in ons land, Heertje). Dit zijn sterk economisch georiënteerde redeneringen, waarbij de aandacht wordt gericht op grootheden als afzet, winst, optimale prijs, marktaandeel e.d.

Het spelelement kwam nadrukkelijker naar voren bij de school van Von Neumann (1928), die in zijn matrices de dreiging expliciet introduceerde. Zo'n matrix geeft weer welke aangename en onaangename situaties zich zullen voordoen indien de opponent met een bepaalde tegenzet reageert. Als iemand rekening houdt met de dreiging kiest hij de strategie die het grootste profijt oplevert bij de beste tegenzet van de tegenstander; doet deze laatste hetzelfde, dan eindigt het spel in de zgn. minimaxpositie. Op deze gedachtengang is een hele school gebaseerd, die sinds 1945 zeer in de mode geraakt is. De koude oorlog is bij herhaling in het licht van de speltheorie bezien. Daar is ook alle aanleiding toe, maar het blijft een moeilijkheid. dat de analyse van Neumann meer op de dreiging is gericht dan op het dreigement. Het dreigement kan de uiteindelijke situatie gemakkelijk uit de minimax wegduwen. Ook andere gedachtengangen van de school van Neumann gaan langs het typische afdreigingsspel heen. Dit wordt door aanhangers van die school niet altijd ingezien.

De meest karakteristieke theorie van de dreiging is Richardson's analyse van de bewapeningswedloop; langzamerhand vrij algemeen bekend. Het ene land bewapent omdat de tegenstander het ook doet, en zo gaat het ook bij het andere land. Dit cumulatieve proces wordt door geen van de partijen gewild. In de verhoging van de bewapening kan een element van rationele afdreiging schuilen (dreigement) maar in de voorstelling van Richardson is het een defensieve maatregel, die als verkeerd gevolg heeft het vergroten van de dreiging. Aan de hand van de betreffende curven en differentiaalvergelijkingen kan men goed laten zien hoe de dreiging, ook zonder dreigementen, uit de hand loopt.

Het dreigement vraagt om een eigen theorie. De grote pionier is hier de Deen Zeuthen (1931). Bij hem komt voor het eerst de gedachte van een analyseerbaar machtsevenwicht naar voren. Zijn werk wordt altijd eerbiedig aangehaald, maar er is weinig op zijn grondideeën voortgebouwd. Bij Zeuthen is de waarschijnlijkheid, dat het dreigement ten uitvoer wordt gelegd, de centrale variabele. Deze variabele wordt door hem echter nog te weinig gezien als een signaal; de gedachte van communicatie tussen dreiger en bedreigde blijft teveel op de achtergrond. Bij Shackle is dit al beter (1949), maar Shackle wil weer niet weten van het toepassen van een waarschijnlijkheidspercentage op unieke gebeurtenissen (en ieder dreigement is uniek). Boulding's ‘algemene theorie van het dreigement’ (1963) verwaarloost naar mijn smaak weer teveel het pionierswerk van Zeuthen en blijft teveel in classificatie steken, maar het is toch een interessante bijdrage. De laatste zeven jaar zijn ook experimenten opgezet, vooral door sociaal-psychologen, met de bedoeling nader inzicht te verkrijgen in de situaties waarin dreigementen ontstaan (Deutsch; Fouraker en Siegel). Die experimenten vertonen noodzakelijkerwijs alle beperktheden van het laboratorium. Van een synthese der verschillende benaderingswijzen is nog niet veel gekomen. Met andere woorden: de theorie van het dreigement staat nog in de kinderschoenen. Er gebeurt van alles op dit terrein, en er kan nog meer

[p. 10]

bij. Voor promovendi een mooie gedachte^*.

De praktische betekenis van dit soort theorieën ligt vooral op het terrein van de conflictbeheersing en uiteraard denkt iedereen daarbij aan de koude oorlog. Het spreekt vanzelf, dat daarin dreigementen een rol spelen. Maar deze rol neemt af. Dreigen met de grote bommen is zo gevaarlijk dat het dreigement ongeloofwaardig en daardoor zinloos wordt; een paradox waarop reeds vaak is gewezen. Minder vaak - en bij mijn weten eigenlijk nog nooit - is het verband nagegaan tussen dreigementen in de koude oorlog en de dreiging. Soms laat een dreigement een ongewild residu van dreiging achter, waar partijen alleen maar last van krijgen. In een schone wereld - schoon in de zin van de schone bom - zou men op weloverwogen momenten het dreigement kunnen hanteren om daarna, als het resultaat binnen is (of als de machtsuitoefening is mislukt), de toekomst weer met nieuw vertrouwen onder het oog te zien. Zo gaat het waarschijnlijk niet; de signalen hebben een onbedoeld neveneffekt, en zij kunnen leiden tot een loodzware en krampachtige wereld, die haast niet meer te ontspannen is. Hieraan zou een reden kunnen worden ontleend om nog minder te dreigen dan anders toelaatbaar zou zijn geweest - ware het niet, dat merkwaardigerwijs dreigementen en contradreigementen de dreiging opeens ook kunnen verminderen (Cuba-crisis?). De mechanismen die hierbij in het spel zijn blijven tot nu toe nog erg mistig.

Het onderscheid tussen dreiging en dreigement kan, desgewenst, ook worden gehanteerd met moralistische bedoelingen. Zo kan men wijzen op het gevaar en de zinloosheid van alle acties die de dreiging van de koude oorlog verscherpen zonder dat zij de positieve functie van het dreigement uitoefenen. Een willekeurige journalist, gelegenheidsredenaar, boekenschrijver is gelukkig niet bij machte effectief en rationeel met het dreigement te opereren, maar hij kan wel iets bijdragen tot een vergrote dreiging, en tot het op gang houden van een Richardson-proces. Dat moet liever worden vermeden. Wie het cumulatieve proces van wederzijdse angsaanjaging wil helpen smoren kan van het onderscheid nog wel eens enig plezier hebben.

Er valt nog een boel over te zeggen.

* Goede raad is verkrijgbaar bij het Instituut voor Spel- en dreigtheorie, Van Breestraat 57, Amsterdam.