Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 7]

Een Europese kernmacht?
G. van Benthem van den Bergh

De behoefte aan radicale oplossingen voor ingewikkelde politieke problemen heeft al vaak middelen gevaarlijker dan de kwaal opgeleverd. Het brouwen van het drankje ‘Europese kernmacht’ was ook wel erg verleidelijk: iedereen wacht immers op een middel dat de Europees-Atlantische crisis, ontketend door het veto van De Gaulle tegen de toetreding van Engeland tot de Europese gemeenschappen, zou kunnen bezweren. Geen wonder dat het in 1954 met de verwerping van het EDG-verdrag door de Franse Nationale Vergadering (door een combinatie van Gaullisten en communisten!) op stal gezette paard van de Europese militaire integratie - overigens met een nieuw wagentje - weer is gaan ronddraven.

De namen van voorstanders tonen wat men met een Europese kernmacht denkt te bereiken: Jean Monnet, Frans planner, auctor intellectualis van het plan-Schuman en voorzitter van het actiecomité voor de Verenigde Staten van Europa, wil een katalysator voor de verdere voortgang van de Europese integratie; Henry Kissinger, professor in Harvard, schrijver van het bekende Nuclear waepons and foreign policy, wil de problemen van de NAVO oplossen.

Ik zal proberen beide gedachtegangen kort weer te geven. Vanuit het doel ‘Europa’ gedacht gaat het ongeveer als volgt: Het veto van De Gaulle was in de eerste plaats te wijten aan het in december 1962 tussen Kennedy en Macmillan gesloten akkoord van Nassau, dat o.m. inhoudt dat Engeland zijn atoommacht met een gedeelte van de Amerikaanse strategische atoommacht in zal brengen in een NAVO-kernmacht. Dit was voor De Gaulle teken dat Engeland nog niet voldoende ‘Europees’ was om in de Europese plannen van De Gaulle te passen. Wat hier ook van zij, er is een vertrouwenscrisis in de Europese gemeenschappen ontstaan, Engeland en de andere aspirantleden zijn voorlopig buitengesloten, en als er niet gauw iets gebeurt dreigt alles wat in 18 jaar stukje bij beetje is opgebouwd verloren te gaan. Daarom moeten nieuwe initiatieven worden genomen, indien mogelijk zo aantrekkelijk dat ook De Gaulle, of hij wil of niet, in het onweerstaanbaar integratieproces wordt meegesleept. Men speculeert daarbij op het Europese nationalisme van De Gaulle en neemt aan dat hij voor de grandeur die een eigen, onafhankelijke, waarlijk Europese kernmacht aan Europa zal verschaffen, zijn bezwaren tegen supranationale instellingen wel zal prijsgeven. Want men wil geen gecoördineerde Engels-Franse atoommacht - met mogelijkheid van terugtrekken als de nationale belangen dat vereisen - maar een onder bevel van een Europese politieke autoriteit staande atoommacht. Alleen daarmee zou immers een nieuwe impuls aan de Europese integratie kunnen worden gegeven: nieuwe politieke instellingen met een nieuw werkgebied. De economische integratie zou dan vanzelf verdere voortgang vinden, alleen al vanwege de enorme industriële inspanning nodig voor de opbouw van een werkelijk effectieve atoommacht. De voordelen van het plan zijn in deze gedachtengang zo reusachtig, dat men wat al te gemakkelijk over de gevaren en over de praktische moeilijkheden heenstapt.

Voor Kissinger staat de NAVO voorop. Hij vindt de Europese twijfels aan de blijvende Amerikaanse bereidheid om voor een Russische aanval in Europa een algemene kernoorlog te riskeren begrijpelijk, onder meer omdat de z.g. nieuwe strategie, zoals die door McNamara c.s. is uitgewerkt, de indruk wekt dat de Amerikaanse regering bij een eventueel conflict in Europa de strijd met conventionele wapens zou willen laten uitvechten. Het Amerikaanse verzet tegen nationale Europese atoommachten komt niet voort uit een besef van hun nutteloosheid, maar berust volgens Kissinger op het feit dat Amerika niet tegen zijn zin via een Europese vinger op de trekker in een kernoorlog betrokken wil raken. De vraag of het Atlantische bondgenootschap inderdaad alleen maar op één volledig geïntegreerde atoomstrijdmacht met één (Amerikaanse) vinger aan de trekker kan berusten, beantwoordt hij ontkennend. Gegeven de realiteit van Franse en Engelse atoommachten, vindt Kissinger dat er gestreefd moet worden naar twee bevelscentra waarvan de politiek zo gecoördineerd moet worden dat hun macht een gezamenlijk doel dient. De

[p. 8]

Amerikaanse politiek moet erop gericht zijn door hulpverlening onder voorwaarden aan de ontwikkeling van Franse en Engelse atoommachten het ontstaan van een Europese kernmacht met overeenkomstige bevelsstructuur te bevorderen. Daarmee wordt dan tevens de Europese politieke integratie bevorderd.

Beide redeneringen klinken aantrekkelijk en hebben het voordeel dat zij duidelijk ‘te goeder trouw’, d.w.z. met een Europees of Atlantisch doel voor ogen, zijn opgezet. Zij gaan in ieder geval niet uit van ‘la logique de la puissance’, de faciele vergelijking van een staatkundig verenigd Europa met een nationale staat, waaruit de conclusie wordt getrokken dat een dergelijk Europa ook over de machtsattributen van een nationale staat zou moeten beschikken. Die gedachtengang, exemplarisch vertegenwoordigd door de hoofdredacteur van Esprit, Jean Marie Domenach, berust vooral op wantrouwen jegens Amerika, dat waar het maar kan de belangen van Europa zou verkwanselen: ‘L'Europe ne doit plus être négocié’. Arm Europa, ‘livrée à la discrétion des deux grandes puissances’, zo luidt het, en arme Europeanen: ‘l'humiliation des Européens, placés en dépendance, tandis que d'autres envoient des vaisseaux dans le ciel’. Een mooi voorbeeld van dit soort motiveringen levert ook een apologie voor De Gaulle van de bijna-staatssecretaris commodore Broekmeyer in de Internationale Spectator van 8 juni: ‘Niet alleen Engeland en Frankrijk ondervonden, dat zij op een bepaald ogenblik door de Verenigde Staten in de steek werden gelaten (Suez, Indo-China, Algerije), doch ook België (Kongo), Nederland (Nieuw-Guinea) en Portugal (Goa en Angola)’. Ook leverde Frankrijk in Indo-China ‘in feite strijd tegen het opdringende communisme in Azië’. (zoals Hitler ‘in feite strijd leverde tegen het opdringende bolsjewisme in Europa?’). Dergelijke redeneringen geven de indruk voort te komen uit een op ressentiment gebaseerd Europees nationalisme, waarvan men Monnet noch Kissinger kan beschuldigen.

Valt met Europese nationalisten alleen over hun uitgangspunt te discussiëren, een uiteenzetting met argumentaties à la Kissinger en Monnet is wel noodzakelijk, vooral omdat men redelijkerwijs kan veronderstellen dat hun panacee aan aantrekkingskracht zal winnen naarmate de Europees-Atlantische crisis voortduurt. Ik zal mij daarbij ook op strategisch terrein moeten begeven. Dat maakt een keuze noodzakelijk. Militaire strategie in het atoomtijdperk is een in hoge mate speculatieve aangelegenheid. In de eerste plaats omdat er nog nooit een conflict waarbij beide partijen over kernwapens beschikken met kernwapens is uitgevochten. Men weet eenvoudig niet wat de inzet van kernwapens zal uitrichten, maar houdt wel rekening met de mogelijkheid, al is het alleen om de tegenstander van het gebruik af te schrikken. Dit leidt tot de opstelling van theorieën voor hypothetische, vaak zeer onwaarschijnlijke situaties. Eén daarvan is de hypothese van een Russische bliksemaanval met conventionele wapens op West-Europa met gelijktijdig aanbod aan de Verenigde Staten geen atoomwapens te ge-

[p. 9]

bruiken. Dat is ook de hypothese waarmee Kissinger werkt om het Europese wantrouwen te verklaren. Nu is deze ‘nucleaire chantage’-hypothese niets nieuws. Het belangrijkste argument voor uitrusting van NAVO-strijdkrachten met tactische atoomwapens - hetgeen is gebeurd - was juist om dit risico te voorkomen. De aanwezigheid van 300.000 Amerikaanse soldaten in Europa maakt het illusoire karakter van de veronderstelling overigens nog duidelijker.

Dit speculeren heeft bovendien gevaarlijke consequenties. Men baseert zich namelijk uitsluitend op de vermeende alleen maar agressieve neigingen van de tegenstanders, en ziet over het hoofd het gemeenschappelijk belang dat beide partijen hebben bij het voorkomen en eventueel matigen van een ongewild (door misrekening of verkeerde appreciatie van de bedoelingen van de tegenstander) uitgebroken conflict.

Waarom geen Europese kernmacht?

In de eerste plaats zou het onjuist zijn te menen, dat de Kennedy-administratie tegen de oprichting van een onafhankelijke Europese kernmacht minder bezwaar zou hebben dan tegen onafhankelijke nationale atoommachten. Alleen tegen een volledig met de Amerikaanse geïntegreerde Europese kernmacht - d.w.z. over de inzet waarvan de Amerikaanse president te beslissen zou hebben - heeft de Amerikaanse regering geen bezwaar, aldus Kennedy-adviseur McGeorge Bundy in een op 27 september 1962 te Kopenhagen gehouden rede. Het Amerikaanse verzet tegen een gedeelde Atlantische defensie komt ten dele voort uit de nieuwe z.g. ‘counterforce’ strategie van McNamara c.s., die zoals de term aangeeft beoogt in een algemene kernoorlog strategische atoomwapens, indien mogelijk, in de eerste plaats tegen militaire doelen en niet tegen steden in te zetten. De term ‘counterforce’ dekt echter niet geheel het belangrijkste doel van de nieuwe strategie, die er in de eerste plaats op is gericht de risico's van het uitbreken van een atoomoorlog te verminderen (door reorganisatie van de bevelsstructuur, uitgebreide veiligheidsmaatregelen enz.), maar evenveel aandacht besteedt aan de mogelijkheid om, mocht er toch een atoomoorlog uitbreken, die zoveel mogelijk de kenmerken van een beperkt conflict te doen behouden (d.w.z. de mogelijkheid te behouden om te onderhandelen over stopzetting van het conflict voor het aanbreken van de ‘nuclear holocaust’, de inzet van alle strategische atoomwapens tegen steden en militaire doelen gelijkelijk). Beide partijen dienen zich dan te matigen, en een van de tekenen van bereidheid tot die matiging is de ‘counterforce’ strategie. Daarvoor moeten keuze van doelen en beslissing tot inzet in één hand worden gehouden. Als dit niet het geval is, en enige leden van een bondgenoot schap aankondigen hun strategische atoomwapens voor vergelding tegen bevolkingscentra te zullen gebruiken, wordt de ‘counterforce’ strategie onmogelijk. De Franse c.q. Europese kernmacht, indien niet geintegreerd met de Amerikaanse, zal vanwege zijn geringe capaciteit nu juist precies dit doen. (Commodore Broekmeyer: ‘Daarmee (d.w.z. met Europese nucleaire macht) zou Europa toch altijd een bedreiging met totale destruktie van een dertig à veertig Sowjet-steden betekenen en als zodanig preventief kunnen werken ten opzichte van Sowjet-avonturen in Europa’). Daarbij komt dat een Europese kernmacht, evenals trouwens de Franse, voorlopig met bommenwerpers, d.w.z. niet met onkwetsbare voortstuwingsmiddelen (zoals Minuteman, Titan en Polaris) zou moeten werken. Dit betekent dat in geval van een niet volstrekt duidelijke waarschuwing of bij loos alarm in hoogstens een kwartier de beslissing moet worden genomen om de vernietiging van de eigen strategische wapens te riskeren of tot een kernoorlog te beslissen die vermijdbaar was geweest. Bij een onkwetsbare en geintegreerde atoommacht zijn dergelijke reacties niet nodig en kan een strategie van matiging en trapsgewijze afschrikking worden gevolgd waarbij de dreiging met totale kernoorlog wel blijft bestaan, maar niet het enige strategische middel is waarop men voor het voorkomen van een kernoorlog behoeft te vertrouwen. Mij dunkt dat een dergelijke strategie met alle kracht dient te worden ondersteund. Nu is de Amerikanen wel verweten dat zij hun Europese bondgenoten niet voldoende hebben geraadpleegd bij het opstellen van deze nieuwe strategie, en misschien kan men wel zeggen dat de Amerikaanse regering niet altijd even tactisch te werk is gegaan, maar als men de intellectuele inspanning die aan de ontwikkeling van de nieuwe strategie ten grondslag ligt vergelijkt met het denkwerk dat in Europa aan deze problemen wordt verricht, is wat meer bescheidenheid toch ook wel op zijn plaats.

In de tweede plaats geeft het kernstopverdrag (en vooral de nu bekende voorgeschiedenis, in het bijzonder de Russische weigering in 1959 om China verder te helpen met de ontwikkeling van atoomwapens) aanleiding tot de verwachting dat het mogelijk zal zijn om verder te gaan op de weg naar ‘arms

[p. 10]

control’, b.v. vastlegging na eventuele vermindering van een bepaalde hoeveelheid strategische atoomwapens voor beide zijden. De mogelijkheid om een cumulatief proces van bewapeningsbeperking en een betere verstandhouding tussen Oost en West op gang te brengen is nu gegeven, al is natuurlijk niet met zekerheid te voorspellen of verdere voortgang met ‘arms control’ overeenkomsten en unilaterale veiligheidsmaatregelen ook een dusdanige verbetering van het politiek klimaat tengevolge zal hebben, dat bijvoorbeeld het Duitse probleem op een voor beide partijen (en de Duitsers) bevredigende wijze zal kunnen worden opgelost. Maar om van de mogelijkheid van katalytische werking gebruik te kunnen maken - en mij dunkt dat deze weg betere kansen biedt dan die van éérst de politieke problemen oplossen en pas dan bewapeningsbeperking of die van eerst algehele ontwapening - is het nodig dat er één geïntegreerde Atlantische atoomstrijdmacht is. Immers alleen dan zijn voor beide partijen de risico's die de ‘balance of terror’ in zich draagt tot een minimum terug te brengen. Zowel de vredesstrategie als het scheppen van de mogelijkheden voor ‘arms control’ vereisen derhalve het verdwijnen van onafhankelijke atoommachten in het Atlantisch bondgenootschap.

Voor het geval deze bezwaren nog niet doorslaggevend worden geacht - naar mijn mening zijn ze dat beslist wel - zijn er nog een aantal andere factoren waar voorstanders van een Europese kernmacht rekening mee zullen moeten houden. Stel, men zou de opbouw van een Europese kernmacht aankondigen (gegeven dat men niet al tevoren over de financiën of het probleem van de rol van Duitsland was gestruikeld). Wat zou de Sowjet-Unie doen in de vijf à tien jaar die de opbouw van een werkelijk effectieve strategische atoommacht in beslag zou nemen? Zou het rustig een dergelijk Europa aan zijn grenzen laten ontstaan? Wat zou Amerika doen? Is het niet waarschijnlijk dat het wantrouwen tegen Amerika als een self-fulfilling prophecy zou werken, d.w.z. het terugtrekken van Amerikaanse troepen én tactische atoomwapens zou teweegbrengen? In het laatste geval zou het gevaar voor een Russische preëmptieve aanval pas werkelijk groot zijn.

En hoe wil men het vraagstuk van de bevelsstructuur oplossen? Alleen een krachtige centrale regering, zoals die van de Verenigde Staten, kan de voor het gebruik van een strategische atoommacht - d.w.z. voor het voorkomen van het gebruik - nodige beslissingen nemen. Een dergelijke



krachtige centrale regering van een Europese federatie is derhalve een voorwaarde voor de ontwikkeling van een Europese kernmacht en niet omgekeerd. Als men enigermate bekend is met de moeizame wijzen van besluitvorming in de EEG en de grote mate van wederzijds vertrouwen die nodig is om het integratieproces stapje voor stapje voort te laten gaan, getuigt het wel van onverstoorbaar optimisme te veronderstellen dat alleen door de opbouw van een Europese kernmacht alle moeilijkheden zouden verdwijnen en een Europese federatie tot stand zou kunnen komen. Bovendien lijkt het mij bijzonder onwaarschijnlijk dat De Gaulle dan plotseling zijn verzet tegen de ‘fameuse integration’ en de volgens hem volstrekt onnatuurlijke supranationale instellingen zou opgeven. De ‘logica’ van het nationalisme van De Gaulle brengt immers mee dat ook een Europese kernmacht alleen op basis van ‘cooperation’ en ‘coordination’ zou kunnen bestaan, d.w.z. onder voorbehoud van de mogelijkheid tot terugtrekken en eigen gebruik van het Franse aandeel indien de nationale belangen dat vereisen. In dat geval is met een Europese kernmacht niets gewonnen.

Al gaat het in de discussie om de al of niet wenselijkheid van een Europese kernmacht om een waardering van niet exact te voorspellen ontwikkelingen, de conclusie is toch wel duidelijk. Als middel om het Europese integratieproces weer op gang te brengen is het te weinig overtuigend om de gevaren niet de doorslag te doen geven. De Atlantische crisis zou er slechts door toegeven aan de eisen van De Gaulle en dus ten koste van vredesstrategie en ‘arms control’-politiek mee kunnen worden opgelost.