Hollands Maandblad. Jaargang 5

[p. 1]

Hollands Maandblad
tijdschrift voor literatuur en politiek
vijfde jaargang · nummer 191 · juni 1963

De vreemdeling ontmaskerd

De politiek en de intellectueel

Het klinkt misschien als een dorre eccentriciteit om te beweren dat de politiek nog altijd, net als voor Aristoteles in het begin, de eerste der wetenschappen is. Niettemin, het is af en toe nodig om dingen die wij gewoon zijn als vreemd en uitzonderlijk te beschouwen nader te bekijken, zonder omwegen en zonder pedanterie, en er de gewoonheid opnieuw van te ontdekken. Freud heeft ons laten zien dat de sexualiteit niet vreemd en uitzonderlijk is (en nog minder, voor een normaal mens, stiekum en griezelig), maar een kracht die in alle vormen van het leven aanwezig is, en in zekere zin het leven zelf. De meeste van zijn theorieën mogen betwistbaar zijn, en sommige bijna zeker onbewijsbaar, maar hij heeft orde gebracht in de losse indrukken, en de vertrouwde ervaring verhelderd met theoretische kennis. Sommigen vinden dat Marx nog meer gedaan heeft. In ieder geval, ook als zijn algemene theorie niet geldig is, en grotendeels gegrond op heel andere ideeën dan die over klasse en ekonomische produktiviteit die hij als de enige belangrijke beschouwde, hij heeft laten zien dat er aan de invloed van die factoren niet te ontkomen is. Wat er ook voor ruimte mag zijn voor tegenwerping of weerlegging of verbetering van de theorieën die het menselijk gedrag proberen te verklaren uit sexualiteit of ekonomisch belang, er zijn weinig mensen die in ernst betwijfelen dat zulke theorieën of leerstellingen horen te bestaan.

Met politiek ligt het geval anders. Veel mensen die het bestaan van politieke aktiviteit aanvaarden hebben geen geduld met pogingen om een politieke theorie te formuleren. Politici zelf denken dat zij ‘louter mensen van de praktijk’ zijn, en de meeste historici bevestigen hen in een geloof dat zij daarom niet door theorieën beïnvloed worden of hoeven te worden. Intellektuëlen

bemoeien zich niet met politieke theorie omdat er geen esthetische zaken in ter sprake komen - gelukkig; zij hebben vaak meer op met een theorie die de politiek vernietigt, het Marxisme, omdat die dingen daar wel in voorkomen - zoals vanzelfsprekend alles er in voorkomt. Weer anderen hangen theorieën aan die alle politiek afwijzen als van nature irrationeel of ondergeschikt, weg te praten aan de hand van religie, psychologie, ekonomie, sociologie, zelfs biologie. Veel van degenen die zichzelf in alle bescheidenheid beschouwen als de handhavers van de waarden van de beschaving in de landen met vrije regeringsvormen waar zij leven, hebben een afkeer van de politiek die neerkomt op een verwerping ervan, hetzij als een passend onderdeel van het goede leven of als een wetenschap. Veel van de zonen van David zijn filistijnen ten aanzien van de politiek.

Er zijn vaak mensen te horen die het als een eerste kriterium beschouwen van de zinnigheid van iemand die zij ontmoeten, dat hij een verachting aan de dag legt voor politici, politiek en politiek denken. Hij mag wel een zaak bepleiten die hem na aan het hart ligt, maar hij moet laten merken dat de vervulling daarvan door de politiek in de weg gezeten wordt; of hij kan zich beklagen dat een rationele opzet van zijn partikuliere industrie of van het algemeen belang door de bemoeiingen van de politiek belet wordt. Het zou eenvoudig zijn als zulke opvattingen berustten op een misverstand inzake de aard van politieke werkzaamheid; maar integendeel, er is vaak een beter begrip in dan bij de akademische deskundige. Het bezwaar richt zich tegen de meest karakteristieke trekken van de politiek: het compromis, de verzoening, de onzekerheid, het conflict; tegen de noodzakelijke tweeslachtigheid of spanning tussen behoud en vernieuwing; en tegen de curieuze vermenging van groepsanonimiteit en kultus van persoonlijkheden. Voor sommigen is de politicus een duurzaam affront tegen persoonlijk idealisme, omdat de praktijk van zijn werk meebrengt dat hij diepe onenigheden over waarden behandelt als gewone en natuurlijke meningsverschillen. Voor anderen staat de politicus efficiëntie in de weg omdat hij verschillende belangen met elkaar verzoent in plaats van alomvattende plannen te maken ‘in het openbaar belang’. Marx betoogde dat de politiek niet anders was dan het middel van de bourgeoisie om de opkomst te verhinderen van de gemeenschap die zichzelf zou regeren: ‘Politiek denken is werkelijk politiek denken in de zin dat het denken plaats vindt binnen

[p. 3]

het kader van de politiek. Hoe meer politiek denken helder en zakelijk wordt, hoe minder het in staat is om de aard van maatschappelijke misstanden te bevatten.’ Joseph Goebbels zei eens dat ‘politieke partijen leven van onopgeloste problemen. Daarom zijn ze niet geïnteresseerd in de oplossing ervan’. En Proudhon schreef de onhoudbare situatie van zijn tijd toe aan ‘Une certaine maladie de l'opinion... qu'Aristote ...a nommé politique.’

Er is veel juistheid in grieven tegen Aristoteles voor iemand die niet houdt van



politiek. Hij is degeen die duidelijk heeft gemaakt wat een specifieke aktiviteit het is. Hij schreef als kritiek op Plato's ideale Republiek:

Er komt een punt waarop een polis (of politieke gemeenschap) door toeneming in eenheid ophoudt een polis te zijn: er is een ander punt, dat eerder bereikt wordt, waarop het nog een polis is, maar niettemin al op weg naar het verlies van zijn essentie, en dus een slechtere polis. Het is als een verandering van harmonie in niet meer dan eenstemmigheid, of het herleiden van een thema tot een enkele toon. De waarheid is dat een polis een opeenhoping is van vele leden.

Op deze manier is de politiek in haar wezen een zaak van verzoening. Zij kan gedefinieerd worden als de werkzaamheid die verschillende belangen binnen een gegeven gebied met elkaar verzoent. Er moet bij aangenomen worden dat er georganiseerde staten bestaan; het gaat om de regering van georganiseerde gebieden. Maar het is maar één manier van regeren. Dat zien de vijanden ervan vaak beter dan de halve vrienden. Veel regeringen, of zelfs de meeste, proberen de politiek te onderdrukken. Het lukt hun zelden, maar sommigen brengen het ver genoeg om het verschil duidelijk te maken tussen politiek en non-politiek bewind. Voor Aristoteles bijvoorbeeld was ‘tirannie’ non-politiek. Wij zouden de totalitaire regeringen kunnen beschouwen als antipolitiek. Daarmee is niet gezegd dat er niet een beetje politiek is onder zulke régimes: maar het is paleispolitiek, niet openbare politiek. Er kan van zulke régimes niet gezegd worden dat zij door of voor de politiek werken: het bestaan van wat er aan politiek is, en waar gewonere en beter woorden voor gevonden kunnen worden, ‘rivaliteit’, ‘intrigue’, ‘conflict’, geeft de maat aan van hun onvolledigheid, niet van hun stabiliteit; het is niet hun gewone manier van regeren. Een beetje politiek bestaat er onder de meeste regimes, maar de meeste zijn niet politiek georganiseerd. Zij leven niet met de politiek als normale regeringsmethode of als wijd verbreid ideaal voor praktisch gedrag.

Er zijn mensen in vrije landen die zoals David Riesman schreef in The Lonely Crowd, ‘de politiek verfoeien al zouden zij volhouden dat zij alleen een afkeer hebben van slechte of corrupte politiek’. Thomas Mann zag hetzelfde onderscheid toen hij uitvoer tegen zijn broer Heinrich in Betrachtungen eines Unpolitischen: ‘Het zou een misverstand zijn om te denken dat onze politicus zich bezighoudt met politiek, dat wil zeggen hervorming, compromis, aanpassing, wederzijds begrip tussen de werkelijkheid en het ideaal... en niet eerder met het grote gebaar van de wereld op zijn kop gezet, de vernieling van de staat, de permanente opstand van de massa, de revolutie...’

Zo wordt de politiek bepaald door een sociologische generalisatie en een ethisch beginsel. De sociologische generalisatie is dat staten ‘opeenhopingen van vele leden’ zijn, en dat gevorderde, gevestigde of beschaafde gemeenschappen een verscheidenheid van belangen omvatten - zowel moreel als sociaal en ekonomisch. Het ethische beginsel is dat er grenzen zijn waar een regering niet overheen mag gaan in het vestigen of handhaven van eenheid. Er kunnen natuurlijk geen vaste grenzen worden aangegeven. Zij moeten bepaald worden volgens de tijd en de plaats, maar het principe van de begrenzing is altijd geldig

[p. 4]

en het empirische onderscheid blijft duidelijk tussen de stelsels die de macht proberen te beperken en andere die juist de onbeperkte macht nastreven (de zaak is eenvoudig dat er politiek voorkomt als er genoeg mensen zijn die geloven dat aan de regering, al is zij de overheersende maatschappelijke instelling, niet zonder meer alle bevoegdheden toegekend moeten worden). Politieke regeringen onderscheiden zich doordat zij zich bekommeren om het welzijn van de bewoners zoals zij zijn, niet om hun algehele verlossing of om hun nieuwe gedaante van een volk herboren in eenheid. Hergeboorte en vrijheid gaan zelden samen. Politieke régimes nemen welbewust risiko's en brengen offers liever dan dat zij de invidualiteit en de vrijheid opofferen. Antipolitieke régimes zijn altijd aan het voorbereiden van het individu op offers die hij zal moeten brengen voor de collectiviteit, en verzekeren hem dat vrijheid niet is de positieve ervaring van verscheidenheid, maar de euforie die volgt op de juiste keuze gemaakt samen met andere weldenkenden.

In deze theoretische zin kan er gezegd worden dat politiek in betrekkelijk weinig landen optreedt, waarvan maar enkele een indruk van stabiliteit geven. Iets ervan moet in alle landen voorkomen; maar het verschil in graad is het verschil tussen vrije en onvrije régimes.

De vervreemding van de politiek bij intellektuëlen komt voor een groot deel doordat zij dit onderscheid niet zien. Zij denken dat alle regeringsvormen even slecht zijn (Politics: who gets what, when, how? noemde een Amerikaanse beoefenaar van de politieke wetenschap, Harold Lasswell, een van zijn boeken), en zij komen met goede reden niet onder de indruk van de bijzondere verdiensten van de ‘demokratie’, omdat alle moderne regeringen demokratisch zijn in de zin dat zij afhankelijk zijn van de steun van het volk - dat heeft weinig te maken met vrijheid (zoals Tocqueville betoogde, de demokratie op zichzelf is goed noch slecht; zij is gewoon de gegeven toestand van de moderne maatschappij). Zij denken dat de politiek overal voorkomt, als de geest van het lichaam dat regering is, en zien dan de vrijheid niet als een produkt van de politiek, maar hetzij als een zaak van juist handelen - ‘de waarheid zal u bevrijden’, vrijheid is weten wat het beste is (voor anderen) -; hetzij als een isolering uit de politiek, waarin de vrijheid is het subjektieve, willekeurige, grillige of eigenzinnige optreden van de persoonlijkheid. Toch gaan politieke gemeenschappen, anders dan totalitaire, er niet eens van uit dat alle menselijke handelingen onderworpen moeten worden aan het kriterium van openbare politiek. De vrijheid is afhankelijk van een onder-

[p. 5]

scheid en een wisselwerking tussen partikulier en openbaar optreden, en betekent dan geen isolering van de politiek (zoals de liberaal ons vaak heeft willen doen geloven) en ook niet eenzaamheid (wat het idee van de ‘intellektueel’ vaak inhoudt). Vrij zijn en ongemoeid zijn is mogelijk dank zij de theorie van de politiek: dat beschaafde staten een verscheidenheid van morele en ekonomische belangen bevatten die niet tot één patroon herleid moeten worden (en die het ook niet kunnen worden, zonder dat er meer geweld gebruikt wordt dan een gewone maag verteren kan zolang er nog een keuze is). Niemand kan vrij en ongemoeid blijven in gemeenschappen die geregeerd worden volgens een ideologie die alles in ‘politieke’ termen probeert te verklaren. Volgens de meest rationele onderscheiding die hier gemaakt kan worden is de ideologische ‘politiek’ ook in werkelijkheid helemaal geen politiek, maar antipolitiek. De vrijheid is dus geen isolering of eenzaamheid: zij kan gedefinieerd worden als het privé-leven van mensen die een openbare politiek aanvaarden. Wanneer zij de politiek niet meer aanvaarden of op prijs stellen, verliezen of bedreigen zij de vrijheid. Politiek is het openbare optreden van vrije mensen, dat zijn degenen die zowel een privé-leven als een openbaar leven leiden. Zonder het vermogen voor openbaar optreden is niemand vrij, alleen geïsoleerd en machteloos.

Toen Aristoteles de politiek als de eerste der wetenschappen aanduidde, bedoelde hij niet dat zij al het overige wetenschappelijk opheldert - wat Marx nadrukkelijk wel bedoelde. De prioriteit hield in dat zonder politiek al de andere ‘wetenschappen’ (dat wil zeggen de menselijke werkzaamheid, belangen, takken van kennis) zonder ordenend beginsel zouden zijn, zonder een maatstaf om onder alle verschillende omstandigheden de prioriteiten vast te stellen voor de beroepen op de beperkte middelen van een gemeenschap - zodat er een anarchie ontstaat; of anders dat de aanhangers van een bepaalde ‘wetenschap’ of belang de overhand zouden krijgen - met als gevolg tirannie. Het lijkt mij dat het verval in de status van de eerste wetenschap vooral toegeschreven moet worden aan een wijdverbreid onvermogen om er enerzijds de specifieke aard van te onderscheiden en anderzijds de overwegende waarde: de onafscheidelijkheid van de vrijheid.

De theorie van de politiek moet proberen begrip en opheldering te vinden voor een hele reeks van bestaande en mogelijke vormen van regering - vrij en onvrij, politiek en anti-politiek. De theorie bestrijkt een groter terrein dan alleen dat van de politieke werkzaamheid, maar dit betekent nog geen terugkeer naar een verlammend relativisme. De theorie van de politiek toont aan dat een politieke regeringsvorm de meest verkieslijke is in alle omstandigheden behalve van wanhopig gevaar. De politieke leerstellingen, hoe verschillend ook, bevestigen dat de materie voor regeringsbeleid voortkomt uit het feit van de verscheidenheid, niet uit een ideaal of praktisch streven naar volledige eenheid; en dat verzoening beter bij de menselijke staat past dan het geweld waarmee eenheid verkregen moet worden tegenover oppositie.

Hiermee is niet gezegd dat alle verzoening en compromis gerechtvaardigd is. Alleen de compromissen die de politiek behouden zijn gerechtvaardigd. De redenering is met opzet cirkelvormig. Soms lijden wij aan een overbeschaafd gevoel voor relativiteit: vrije en onvrije gemeenschappen worden op dezelfde voet aanvaard, als voortbrengselen van verschillende geschiedenissen en sociologieën. Er is wel een zeker gevoel nodig voor wat vroeger genoemd werd de ‘relativiteit van de moraal’ om de tolerantie te verkrijgen die nodig is voor het leven in de polis; maar het is onmenselijk van koudheid, of het is een valse intellektuële zindelijkheid, om er zover mee te gaan dat alle onderscheidingen worden uitgewist, zodat alle regeringsstelsels en alle politieke oordelen eenvoudig verschillende omstandigheden vertolken (het is bijv. onzinnig om te denken dat het onderwijs van een leraar in welk vak ook er door onaangetast zal blijven als hij een al-verklarende theorie aanhangt, racistisch of ekonomisch, net zoals het onzin is om te beweren dat de uitmoording langs administratieve weg van kleine landeigenaars bij de Chinese maatschappij past, of dat het doodschieten van emigranten een historische noodzaak is voor Oost-Duitsland). De politiek houdt een ethiek in, en een bewust oogmerk, die niet herleid kunnen worden tot sociologie. Sommige regeringsvormen doen hun voordeel met voortdurend geweld en een onafgebroken krisisstemming; andere zijn in staat om geweld en dwang in reserve te houden voor de uiterste noodzaak om de staat te verdedigen. Er is geen onvermijdelijkheid voor regeringen. Hebben wij nog steeds moeite met eenvoudig genoeg zijn om in te zien dat de reden waarom de Castro's en de Nkrumah's de oppositie onderdrukken is dat zij er niet tegen kunnen, dat zij houden van macht maar niet van politiek?

Bernard Crick