Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 42]

Journaal
J.J. Peereboom

Dat zou een vrouw nooit doen, zei D. toen de vrouw in het televisiestuk aan haar man in het krijgsgevangenkamp berichtte dat zij een baby verwachtte van een ander (en het stuk speelde in het kamp, zodat wij een beetje wisten hoe erg het voor de man was). Ik sprak het tegen, ten eerste omdat er vrouwen zijn van wie ik bijna zeker ben dat ze het zouden doen; maar bovendien omdat ik niet geloof in een algemene vrouw die sommige dingen altijd doet en tot andere niet in staat is. Die notie lijkt mij een aanwijzing voor de onvolledigheid van de emancipatie. Het idee van ‘de vrouw’ moet eenvoudig door mannen aan vrouwen opgedrongen zijn, en heeft misschien des te makkelijker ingang gevonden omdat onderdrukte groepen zichzelf graag gemeenschappelijke karakteristieken toekennen. Van een man uit gezien is natuurlijk het begrip vrouw een veel duidelijker eenheid dan van een vrouw uit, gekenmerkt door fysieke overeenkomsten en enkele emotionele algemeenheden. Bij nader toezien weet ik niet waarom een vrouw minder vrijheid van keuze zou hebben in morele handelingen dan een man. Sommige mannen geven zich meer air van redelijke overweging van de alternatieven: het moet wel een goeierd zijn die daarvan onder de indruk komt. Het verschil is alleen dat vrouwen minder dat air aannemen, en soms zelfs een totaal onvermogen tot nadenken affekteren.

Om te praten alsof er een dieper onderscheid is, lijkt mij alleen het wekken van een valse opwinding over het mysterie vrouw. Ik zie daar niets in. In de praktijk betekent het, als de opwinding al gauw weer vervlogen is, alleen van die avondjes waar de mannen zitten te bomen, en de vrouwen te luisteren alsof het de moeite van het aanhoren waard was.

Zelfs in de koudste winter waar wij ooit van gehoord hebben laat het voorjaar al in februari een enkele keer van zich merken. De zon is dan juist sterk genoeg om de ijskou van de lucht te ontdooien; de plasjes in de tegels van het trottoir zijn weer water, en als er in de schaduw om de hoek, waar de oostenwind het gemeenst woei, nu alleen nog een briesje blijkt te wapperen, is het moeilijk om niet in de lach te schieten, zolang er tenminste geen voorbijganger is die kijkt.

Tegelijk komt dan het ongeduld weer op volle kracht, in een vloed van verwachtingen die zich vanouds tegen de avond omgezet hebben in verdriet en wanhoop; maar die toch te goed zijn als levensteken om onderdrukt te mogen worden. Enerzijds kan ik niet meer loskomen van het idee dat wij slachtoffers zijn van het begrip vooruitgang: zo sterk met onze hele moraal op een toekomst gericht die verdere verbeteringen zal brengen, dat wij niet eens meer zouden weten hoe een uur aanvaard kan worden op het ogenblik dat het er is. Aan de andere kant blijft het onmogelijk om met enige overtuiging naar een rustpunt in de draaiende wereld te zoeken. Het kan niet anders of er is een belangrijk deel terminologisch bedrog in de tegenstelling tussen de rusteloze loop van de moderne geschiedenis en het ideaal van het kalme hart. De soort mensen waar ik toe hoor zal nooit helemaal vrij geweest zijn van het gevoel dat de tijd steeds sneller onder ze weggleed en op den duur bijna niet meer aangeraakt werd. Er is geen vrede in de oplossing die deze toestand wil bevestigen met een eredienst van de stilstand. De enige hoop is gelegen in overgave aan het ongeduld, en een poging om een tempo te vinden dat de tijd een beetje bijhoudt.

De tijd wint die wedren, dat is zeker; maar het zal beter zijn om uitgeput en bezweet het graf in te rollen dan welgedaan en geurig (en denk niet dat dit alleen een woordoefening is: de verleiding om stil te gaan zitten is hinderlijk maar onontkoombaar, in een

[p. 43]

maatschappij die dat het liefste heeft en er het best voor betaalt).

Het is altijd wel een aangename gewaarwording als een gedeeltelijk gelijk de impuls geeft tot een totale verontwaardiging. Die vlammende ijver waarmee het bewustzijn dan alle termen van ‘wat wij afgesproken hadden’ in zijn eigen voordeel interpreteert en alle tegenargumenten van zich afduwt! De prins der tegenargumenten is de eenvoudige behoefte om toch maar vreedzaam te blijven overleggen, afgezien van de hoeveelheden gelijk; maar ook die wordt telkens verjaagd.

En waarom niet, waarom altijd wijken voor het gedeeltelijke gelijk van anderen? De kunst is om de ergste verontwaardiging te laten betijen, en vervolgens aan de rest een beheerste expressie te geven. Als een twist lang duurt lukt het misschien niet meer; een verraderlijke lachlust dringt zich op, en een vermogen om met aardiger dingen bezig te zijn dan het vulgaire eigen gelijk.

Meestal is de ruzie tijdig beslecht. Dan blijft er alleen een uitputting van over die wel een paar dagen kan duren, maar die niet zonder voldoening is. Dit is de strijd om het bestaan - de herten in het bos, de zeehonden op het ijs. Al lijkt het mij vaak een barre tijdroof, er wordt tenminste mee voorkomen dat er stiekeme grieven groeien; en als wij ons niet te grof tegen elkaar gedragen, zijn wij naderhand weer gewoon vriendjes. Laten wij maar wat ruzie maken, als wij nu allebei verstandig genoeg zijn om te weten wat het waard is - dat hoeft niet eens: als ìk het maar weet.

Na twee-en-een-half uur lang televisie gekeken te hebben - hoewel ik er beroepshalve altijd veel van zie, is dat een ongewoon lange ruk - vergelijk ik mijn matte gemoedstoestand nog maar eens met het idee dat dit communicatiemiddel een sterke invloed op het publiek moet kunnen uitoefenen. Ik heb hier geen pretentie van objektiviteit. Het idee heeft mij altijd ongegrond geleken, en waar ik op uit ben zijn ontdekkingen die het onwaar maken.

Dit is er weer zo een, want het programma, gemengd uit BBC en ITV, was redelijk goed geweest, een stukje van een komische serie over het rechtersleven, het nieuws, een stuk drama dat met vernuft geschreven was, en een aktualiteitenrubriek. Toch mat: niet zoals na een lang amusement. Volgens mij is de kans of het gevaar gering dat het ooit anders zal worden. Het is altijd moeilijk om iets aan iemands wereldbeeld te verwrikken, en hoe meer wij op verschillende manieren belaagd worden met informatie en gezichtspunten, hoe sterker wij geneigd zijn om alleen nog op onze eigen ondervinding af te gaan. Er is trouwens geen beginnen aan om de vloed van indrukken te verwerken: zij worden vanzelf door onze opperhuid afgestoten.

De makers van de programma's kunnen er ook, door haast of door noodzaak om last te vermijden, of door alle twee, weinig ideeën in brengen die invloed op ons zouden kunnen hebben; en als er af en toe iets bijzonders is, wordt het meteen verzwakt door al de geruststellende vertrouwdheid van het voorafgaande en het vervolg. Zo is het met kranten ook altijd geweest, behalve misschien toen ze nog nieuw en zeldzaam waren. Nee, het risiko van de massa-communicatiemiddelen is minder dat ze ons griezelige of oneerbare inspiratie zullen verschaffen dan dat ze de indruk zullen geven dat de algemeen erkende waarheden van onze gemeenschap te flauw en te vervelend zijn. Op die manier kunnen ze inderdaad de ordeliefde ondermijnen.

Hoewel nog steeds geen veertig, hijs ik mij soms kreunend en blazend overeind uit een stoel. Daar is geen dwingende fysieke reden voor. De beste verklaring lijkt mij dat er, als pendant van Connolly's magere man die in de dikke woont en schreeuwt om er uitgelaten te worden, een onzichtbare dikke man om mij heen gebouwd is die zich af en toe door mij weet te laten uitdrukken. Dik is natuurlijk oud, en mager is jong: vandaar dat het gekreun onaangenaam naklinkt in mijn herinnering.

Toch is de dikke man voorbestemd om terrein te winnen. Ik ben de enige niet die hem moet aanvaarden zonder zich met hem te kunnen vereenzelvigen. De moeilijkheid is niet een behoefte aan duurzame jeugd; eerder is het een afkeer van de middelbare leeftijd, buiken en zorgen en de pose van levenservaring. De ouderdom is niet zo erg, uit dit oogpunt gezien: dan zijn de holle zekerheden van de kracht van het leven weer overwonnen. Het zou mij het best uitkomen als er omstreeks de zestig een korte doorsteek van jong naar oud mogelijk was.

Dat gaat niet. Ik voel de dikke man komen, zo niet in geluiden dan in gedachten, met als kern-idee dat het te laat is om van verdere inzichten nog een nieuw animo te kunnen verwachten. Intussen is mijn sympathie stijgende voor degenen die zich misschien bij zijn aanwezigheid neergelegd hebben maar er zich niet mee verzoend, zoals L.H. bij wie wij deze week te eten waren. Hij is over de vijftig en heeft te minder reden

[p. 44]

voor vernieuwing van het animo doordat zijn carrière zo voorspoedig is geweest als hij had kunnen wensen. Nu kijkt hij de helft van de tijd zwijgend voor zich uit naar de wereld die nog steeds even ondoordringbaar is, maar windt zich af en toe in sterke termen op over hele groepen van mensen die hij zonder veel bewijs de domste en vervelendste acht die hij zich voor kan stellen. Daar schiet hij soms bij in een lach die dertig jaar geleden niet anders geweest kan zijn, toen alles nog gedaan moest worden. Even later zwijgt hij weer onder de druk van de dingen die nooit gedaan zijn.

Op die manier blijft tenminste het besef mogelijk dat wij een maskerade opvoeren.

Op het trottoir van de Brompton Road liep een man met een tas onder zijn arm die zich onverwachts omdraaide en bijna een vrouw, die veel kleiner was dan hij, met een hoek van de tas in het gezicht stootte. Zij week opzij met een uitdrukking van ontsteltenis die in lichte nijd overging; hij keek omlaag, ook een beetje ontstemd, en liep door. Hij zou misschien iets beleefds gezegd hebben als er tijd voor geweest was in het gedrang; nu bleef het incident beperkt tot twee draaibewegingen en twee humeurige uitdrukkingen.

Het was een beetje grappig. Ik snoof even van het lachen, en keek toen naar D. omdat ik haar ook hoorde snuiven. Het was duidelijk dat zij dezelfde aanleiding had, maar wij waren met iets anders bezig en praatten daarover door.

Het is zeker twee maanden geleden, maar ik denk er nog af en toe aan, als aan een toonbeeld van harmonisch leven.

Sinds het stuk van Max Beerbohm over zijn bezoeken aan Swinburne heb ik geen betere persoonsbeschrijving gelezen (niet dat dat erg lang geleden was) dan die van E.H.W. Meyerstein door John Wain in Sprightly Running, de eerste aflevering van zijn autobiografie. Meyerstein was in de vijftig, mislukt schrijver en veelweter, toen Wain hem in Oxford in de oorlog een tijd lang geregeld ontmoette; hij stierf in 1952, toen Wain's respekt voor hem al sinds lang voor de helft in medeleven veranderd was. Het is zowel de verklaring van de mislukking (een rijke Joodse jongen vernield door de pressies van het Edwardiaanse Engeland) die mij aan het herlezen heeft gezet als het portret van de man, slordig en slecht geschoren, met een onverwachte gratie in zijn bewegingen als hij opstond na te hebben zitten praten in zijn onbeheerste toon, en met een gewoonte om vooral op zijn slechte dagen wanneer hij zat te werken bijna zonder onderbreking een luid gekreun voort te brengen, waar voor hospita's en omwonenden in de zomer geen ontkomen aan was.

De beschrijving daarvan is zo goed dat ik nu zeker, na de vluchtige romans die Wain tot nu toe geschreven heeft, toch ook zijn volgende zal lezen, in de hoop dat hij nog eens een gefingeerd karakter zal maken van eenzelfde substantie als Meyerstein. Hij praat in Sprightly Running meer dan dertig pagina's over hem zonder ergens het contact met de verbeelding te verliezen. Het lezersleven (boekbesprekersleven) zou wel mooi zijn als het wat makkelijker was om zulke dingen voort te brengen. De gewaarwording die er in dit geval door bij mij teweeggebracht werd, tegen een achtergrond van misnoegen over het onrechtvaardige leven, was verwant met die wanneer ik soms in het voorbijgaan op straat de ogen van iemand ontmoet die er het vermogen mee lijkt uit te drukken om alles helder te onderscheiden wat er in werkelijkheid bestaat. Ik heb nog nooit ondervonden dat zulke ogen dat inderdaad vertolken, maar Wain herinnert er aan dat het toch niet in alle opzichten een illusie hoeft te zijn.