Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 8]

Sowjet-financiën
S.A. Ass

De ervaringen van een westers econoom, die zich in de sowjet-financiën gaat verdiepen, kunnen enigszins worden vergeleken met die, welke een ruimtevaarder op zijn eerste reis moet ondervinden. Beiden komen tot de ontdekking, dat allerlei dingen, waar ze van kindsbeen mee vertrouwd waren, na hun vertrek plotseling wegvallen. Voor de ruimtevaarder is dat bijvoorbeeld de zwaartekracht, voor de econoom de markt voor produktiemiddelen, zonder welke prijzen en kosten plotseling in de ruimte zweven en kunstmatig moeten worden gefixeerd.

Doch de econoom heeft het moeilijker dan de ruimtevaarder. Wanneer hij tracht, al die nieuwe, onbekende verschijnselen te meten, dan blijken de daartoe benodigde instrumenten, de statistieken, maar al te vaak te ontbreken. Stel, dat een vergeetachtige ruimtevaarder eveneens zonder instrumenten op zijn bestemming zou arriveren; mocht dat toevallig een bewoonde planeet zijn, dan zal hij stellig trachten, zijn licht bij de bewoners op te steken. Doch wat moet hij denken, wanneer de aldus verkregen inlichtingen - voor zover hij ze kan controleren - vaak diametraal tegenover zijn eigen waarnemingen staan? Dit lot nu treft de overeenkomstig handelende westerse econoom, die bij gebrek aan statistische gegevens te rade gaat bij zijn Russische collega's. Wanneer deze hem vertellen, dat in Rusland de welvaart harder stijgt dan elders en dat de roebel de beste valuta ter wereld is, dan kan hij daarin nog een zeker propagandistisch element verdisconteren. Moeilijker wordt het, wanneer de Russen koppig volhouden, dat de roebel zo goed is omdat hij op goud is gebaseerd, wanneer zij het geldscheppend karakter van banken ontkennen of andere economische denkbeelden verkondigen, even victoriaans als het pluche in sommige Moskouse wolkenkrabbers.

De Sowjet-economie is slechts te begrijpen, wanneer men deze ziet als een methode van geforceerde industriële ontwikkeling, en Marx vergeet. De gehele organisatie van het economische leven, ook de financiën, zijn aan die geforceerde ontwikkeling ondergeschikt gemaakt. In dit opzicht kan men de Sowjet-economie wel vergelijken met een westerse oorlogseconomie. Ook daar immers is het economische leven aan één doel ondergeschikt gemaakt, in dat geval de oorlogsvoering, en ook daar wordt door een almachtige overheid bepaald, welk deel van het nationale produkt voor dit doel moet worden aangewend.

Er is echter naast het verschil in doelstelling ook een belangrijk ‘technisch’ verschil tussen de Sowjet-economie en een westerse oorlogseconomie. In het westen moet de overheid, wil zij voor de oorlogsvoering beslag leggen op een deel van het nationale produkt, zich eerst van het daartoe benodigde geld voorzien, wat overigens in tijden van oorlog nooit een probleem is. Zij hoeft dat geld niet aan de bevolking te onttrekken, hetgeen met de goederen, die zij er voor koopt, natuurlijk wèl het geval is; zij kan geld laten ‘scheppen’. Maar hoe dan ook, het geld blijft het aangrijpingspunt voor de overheid.

In de Sowjet-economie is het aangrijpingspunt de ‘reële sfeer’, d.w.z. de goederen zelf. Het jaarlijkse economische Plan legt vast, hoe en wat er geproduceerd moet worden, in tonnen, liters en vierkante meters; op grond hiervan krijgen de bedrijven vervolgens rechtstreekse aanwijzingen. Weliswaar moeten de bedrijven ook geld krijgen, om die aanwijzingen op te kunnen volgen. Maar de aldus ontstane geldstromen hebben een secundaire functie: zij moeten de ‘reële’ goederenstromen niet tot stand brengen, maar dienen tot contrôlemiddel voor de autoriteiten om na te gaan, of die door rechtstreekse aanwijzingen beheerste goederenstromen wel naar wens verlopen.

Deze financiële contrôle op de planvervulling, die bekend staat als ‘contrôle door de roebel’, wordt uitgeoefend door de Staatsbank, een instelling met 6.786 kantoren in het gehele land en met 150.000 employés. Langs twee wegen wordt zij

[p. 9]

ten uitvoer gebracht: in de eerste plaats moet ieder bedrijf zijn kas bij de Staatsbank aanhouden. Koopt bedrijf A grondstoffen van bedrijf B, dan wordt het verschuldigde bedrag van de rekening van A afgeschreven en op die van B bijgeschreven. Maar de Staatsbank voert deze betalingsopdracht pas uit, wanneer haar is gebleken, dat A die grondstoffen inderdaad voor de uitvoering van zijn produktieplan nodig heeft. Er is nog een tweede controlemiddel: een bedrijf heeft meestal te weinig eigen middelen. Dat komt door de Staat, die - als eigenaar van alle produktiemiddelen - in totaal zowat 70% van de winsten in zijn zak steekt. Derhalve moeten de bedrijven bij de Staatsbank lenen (onderlinge kredietverlening is verboden). Aan de hand van de terugbetaling van deze kredieten kan de Staatsbank het tempo van de planvervulling volgen.

Een uitgavenpost van de bedrijven, waar de Staatsbank speciaal op let, is de uitbetaling van lonen. Er wordt namelijk ieder jaar precies uitgerekend, hoeveel loon de bevolking mag ontvangen; dat bedrag hangt af van de hoeveelheid consumptiegoederen, die het Plan voorziet. Slechts bij oververvulling van het Plan mag meer loon worden uitbetaald, want dan komen er ook meer goederen.

Intussen krijgt de buitenlandse bezoeker vooral buiten Moskou al gauw de indruk, dat er meer geld in omloop is dan consumptiegoederen. De Russische economische literatuur, die overigens het bestaan van inflatie verontwaardigd ontkent, wijst ons de plaats, waar het ‘lek’ moet zitten: ondanks de controle zien vele bedrijven kans, meer loon te betalen dan was gepland. Dit kan meer of minder legaal gebeuren. Legaal is het, wanneer een producent van produktiemiddelen zijn plan ‘oververvult’. Hij mag dan ook meer loon uitbetalen, maar meer consumptiegoederen komen er niet. Minder legaal is het, wanneer een bedrijf zijn produktiecijfers flatteert en toestemming krijgt om meer loon uit te betalen dan zijn werkelijke produktie rechtvaardigt. Tenslotte is, vooral in vroeger jaren, de Staatsbank wel eens te coulant geweest. Misschien was zij bang, door een te strenge hantering van de regels de produktie in gevaar te brengen. Voor die houding is zij in 1954 scherp becritiseerd, zoals zij voordien ook wel eens critiek te verduren kreeg wegens haar te ver gaande bemoeienis, die de produktie belemmerde!

Hoeveel meer geld de bevolking ook krijgt dan was gepland, de hoeveelheid consumptiegoederen staat tevoren vast en wordt er niet door beroerd. Inflatie heeft in de Sowjet-economie in principe geen rechtstreekse invloed op de reële goederenstroom. Maar indirect is die invloed er wel, doordat op den duur de arbeidsvreugde er door kan worden aangetast en doordat de waarde van het geld als controle middel op de planvervulling op den duur vermindert. De prijsverhogingen in 1962 en de opschorting



van de aangekondigde geleidelijke afschaffing van de inkomsten-belastingen wijzen er op, dat inflatie in de Sowjet-Unie nog steeds een probleem is.

Deze maatregelen kunnen door de Sowjeteconomen natuurlijk niet worden ontkend. Ook het bestaan van loonlekken geven zij toe. Maar de consequentie van deze lekken, het feit dat het publiek te veel koopkracht krijgt, ontkennen zij.

Zulke inconsequenties zijn niets bijzonders. Meer dan enige andere wetenschap gaat de economische wetenschapsbeoefening in Rusland gebukt onder Stalins verstarrende invloed. Wel begint er ook hier iets te veranderen, maar het is een moeizaam proces.

Men kan ook geen wetenschappelijke opbloei verwachten, zolang een stelling niet beter kan worden geargumenteerd dan door een toepasselijk citaat van Marx aan te halen, die - gelijk bekend - zich met een geheel ander type economie heeft bezig gehouden, in een geheel andere tijd; zolang economische gegevens, die elders in iedere statistische publikatie kunnen worden op-

[p. 10]

gezocht, als staatsgeheimen worden behoed. En waarom? Een westers econoom, die aan een Russische collega vroeg, waarom de Staatsbank geen balansen publiceerde, kreeg dit als antwoord: ‘Het Sowjet-volk heeft ook zonder dat vertrouwen in de Staatsbank!’

Het is merkwaardig, dat een regime met een sterk economisch georiënteerde ideologie de ontwikkeling van de economische wetenschap zo kon verwaarlozen. Naarmate echter de Sowjet-economie zich verder ontwikkelt en gecompliceerder wordt, zal een dergelijke houding gevaarlijker worden. Een voortgezette decentralisatie is in de toekomst onvermijdelijk; in de afgelopen jaren is er reeds een begin mee gemaakt, en nog zeer onlangs is er in de Russische pers uitvoerig over verdere, ingrijpende maatregelen in deze richting gediscussiëerd. Wil de centrale overheid straks niettemin het productieproces blijven beheersen, dan kan dat slechts langs financiële weg. Daartoe is echter theoretisch inzicht nodig in de werking van het financiële mechanisme, dat men uit das Kapital niet kan putten.