Hollands Weekblad. Jaargang 4

Vakbeweging en onderneming
L.J. Pieters

‘Zaniken’ is geen aardige kwalifikatie voor de inhoud van de bekende doodsklokrede van prof. van Esveld over de tokomst van de vakbeweging. In feite is het bijna pathetische beroep, vertrouwen te hebben in de ondernemers, dat zij het binnen de ondernemingen zelf wel kunnen rooien met een sociaal verantwoord beleid en met de bevordering van de mondigheid van de werknemers, een tot in den treure herhaald standpunt. Daarbij is de vakbeweging dan niet nodig, sterker nog de vakbeweging loopt de ondernemers maar voor de voeten met haar looneisen en belet hen een goed sociaal klimaat in de ondernemingen te scheppen. Nu kunnen we nog zoveel vertrouwen hebben als we willen, maar primair blijft het streven van de ondernemer gericht op het voortbestaan van zijn onderneming, voortbestaan ook als dat een minder verantwoord sociaal beleid met zich mee zou kunnen brengen. Eigenlijk vindt Van Esveld dat een schande, waartegen hij met de instelling van een buiten de ondernemingen staand arbeidsgerecht zou willen optreden. Dat is nu een heel duidelijk voorbeeld van de paarden achter de wagen spannen; eerst alles de vrije loop laten en als het mis gaat, repressief optreden. Het kwaad is dan al geschied, terwijl het er juist om gaat, preventief op te treden, waarbij de ondernemer tot taak heeft het voortbestaan van zijn onderneming zo goed mogelijk te verzekeren en de vakbeweging om te voorkomen, dat er een minder verantwoord sociaal beleid gevoerd wordt. Overigens is niet één, twee, drie vast te stellen wat een minder verantwoord, of zelfs een onsociaal beleid is. Het aardige is juist, dat in een spel van krachten en tegenkrachten naar een dikwijls prekair evenwicht gestreefd moet worden.

[p. 21]

Wat de bevordering van de mondigheid van de werknemers betreft, zou Van Esveld nu heus geloven, dat dit alleen een taak van de ondernemers is? Daarbij zou het ideaal dan zijn, de werknemer die volledig in het bedrijf geintegreerd is, zoals dat heet. Dat wil zeggen, dat hij een eigen verantwoordelijkheid kan dragen in de funktie waarin hij werkzaam is, dat hij goed op de hoogte is van de doelstellingen van het bedrijf en dat zijn sociale omstandigheden niets meer te wensen over laten. Ik kan dit niet anders zien dan als een steeds verder gaande opsluiting binnen het bedrijf. Meer vakantiehuisjes, meer groepsreizen van werknemers, meer dienstwoningen, een nog intensere aktiviteit van personeelsverenigingen en dergelijke, meer sociale werksters, met als eindpunt, om maar een voorbeeld te noemen: Philips van de wieg tot aan het graf. Ook al zou de werknemer dan ook nog volledig mogen meepraten - inspraak wordt dat op het ogenblik met een kalvinistisch modewoord genoemd -, dan lijkt mij dit alles toch geen erg opwekkend vooruitzicht. De konklusie moet zijn, dat een ondernemer met door hem zelf tot volledige mondigheid opgevoede werknemers toch aan het eind van de rit niet zo heel veel verder gekomen is als er van hen zelf ook buiten de onderneming geen streven naar mondigheid is uitgegaan.

In ‘Toenemende weerstand tegen de vakbeweging’ (Hollands Maandblad van januari 1963) klaagt Hessel over het toenemen van de sociale tegenstellingen in ons land en over een konservatisme, dat na de snelle sociale hervormingen van na de oorlog weer opnieuw veld zou winnen. Dit zou zich dan speciaal uiten in een verzet tegen de vakbeweging. Nu kwam de ongelukkige rede van Van Esveld, waarin hij probeerde de ondernemers een sociaal jasje aan te passen juist op het ogenblik, dat de vakorganisaties zich begonnen te bezinnen op een nieuwe taak in de veranderde samenleving. Een broedende kip moet men liever niet storen en dat is juist wat Van Esveld gedaan heeft. De verontwaardiging aan de kant van de vakbeweging was groot omdat de oude Adam nog zo duidelijk de oude Adam leek te zijn. Daar staat echter tegenover, dat op landelijk niveau en ook in de verschillende bedrijfstakken werkgevers- en werknemersvertegenwoordigers het dikwijls helemaal niet zo oneens zijn. De ruzie over de verlenging van de vakanties bij de vernieuwing van verschillende c.a.o.'s op het ogenblik is dan ook meer als een voorbijgaand verschijnsel, dan als een symptoom van een veranderde mentaliteit aan ondernemerszijde te beschouwen. Duidelijker gezegd: de ondernemers zullen altijd proberen zo min mogelijk te geven en de vakbonden zullen altijd proberen zo veel mogelijk te krijgen op het gebied van loon- en arbeidsvoorwaarden, dat heeft met een toenemend konservatisme niets te maken. Uiteindelijk is het een kwestie van een evenwicht, dat beide partijen voor het ogenblik bevredigt of niet bevredigt, maar waar men zich wederom voor het ogenblik bij neerlegt.

Om zijn stelling dat het konservatisme in Nederland opnieuw de kop opsteekt verder te verstevigen wijst Hessel op de geringe voortgang, die er in verschillende bedrijfstakken met de p.b.o. gemaakt wordt. Nu kan men heel goed tegen de p.b.o. zijn om andere redenen dan vanwege het afwijzen van medezeggenschap van de werknemers. Bijvoorbeeld omdat men niets moet hebben van de korporatieve achtergronden, die in dit vrij haastig na de oorlog in elkaar getimmerde staketsel nog duidelijk zichtbaar zijn. Het is opvallend, dat bijvoorbeeld aan de kant van het N.V.V. heel wat minder enthousiast gedacht schijnt te worden over de p.b.o. dan in de kringen van de konfessionele werkgevers- en werknemersorganisaties. Vergeleken bij de dithyramben in protestants-christelijke en vooral in katholieke kringen doet de waardering van de neutrale vakbeweging voor de p.b.o. nuchter aan, namelijk als waardering voor een middel om medezeggenschap voor de werknemers te verkrijgen; niet voor de p.b.o. als een doel op zichzelf.

Dan tenslotte het groeiende verzet, dat Hessel signaleert tegen een verder doortrekken van de sociale verzekeringen en een gedeeltelijke financiering daarvan uit de belastingen. Dat verzet is er altijd geweest en het is de vraag of het nu juist zoveel groter is geworden in Nederland. Kijkt men naar de landen om ons heen, dan zijn sommige in enkele opzichten ons vooruit, bijvoorbeeld Duitsland, wat de hoogte van het algemene bodempensioen betreft en Engeland met zijn sociale gezondheidszorg, andere liggen bij ons land achter. Objectief is er geloof ik geen ogenblik vast te stellen, waarop iedereen te hoop loopt en zegt, nu is het wel genoeg met de sociale voorzieningen. Laten wij ons niet laten verdoven door het gejammer, dat er in een gedeelte van de pers van dag tot dag opgaat over de grenzen van het bereikbare, die nu toch zeker overschreden zijn.

Als men aan de zin van verdergaande sociale hervormingen twijfelt, dan zal men ook geen geloof hechten aan de nieuwe doeleinden die de vakbeweging stelt, zegt

[p. 22]

Hessel. Maar wie is men? Is dat de meerderheid, of zelfs de totaliteit van het ondernemerdom?

Zelfs Van Esveld kan er toch moeilijk van beticht worden, dat hij twijfelt aan de zin van verdergaande sociale hervormingen.



Ik heb het gevoel, dat Hessel door te waarschuwen voor een groeiend konservatisme zichzelf in de positie van de ridder zonder vrees of blaam wil plaatsen, die de grote draak uit de negentiende eeuw opnieuw gaat bestrijden. Wij leven echter niet meer in de negentiende eeuw en de weerstand tegen de vakbeweging toen, is iets anders dan wat er op het ogenblik aan de hand is.

Keren wij nog eens voor de laatste maal terug naar het betoog van Van Esveld. Medezeggenschap van de vakbeweging op macro-economisch terrein - het overleg tussen de grote centralen op landelijk niveau - acht hij nuttig en wenselijk, het meevoeren van de loonpolitiek en het volledig medezeggen bij de loonvorming ook, al wil hij aan de overheid het laatste woord laten. Op het niveau van de bedrijfstak is er al praktisch niets meer te doen voor de vakbeweging en wat de individuele werknemer betreft: de bond mag hem zo nu en dan een steuntje geven als het al te gortig zou worden in zijn bedrijf, maar meer ook niet. Hoe op landelijk niveau nog vruchtbaar overleg gepleegd zou kunnen worden als de vakorganisaties alleen bezoldigde bestuurders over zouden hebben, vermeldt de historie niet. Want dat is het gevolg van de heiligverklaring van de vakorganisaties op hoog niveau door Van Esveld. Aan de heiligheid van de bedoelingen van Van Esveld mag overigens niet getwijfeld worden, want hij neemt en passant onder het recht op vrijheid van arbeid de vrijheid van ondernemen op, wat iets anders is. Blijkbaar moet de werknemersvlag hier de ondernemerslading dekken, maar dat is een ander verhaal en het zou te ver voeren hier dieper op in te gaan.

Als wij anders dan Van Esveld van onder naar boven redeneren, dan ligt de konklusie voor de hand, dat het allerbelangrijkste in de vakorganisaties de leden zijn, althans moeten zijn. Het artikel ‘Lager vakbondskader als communicatieschakel’ van Buiter, Poppe en Wallenburg in Socialisme en democratie van januari 1962 toont aan, dat het met de communicatie tussen de leden, het lagere en het hogere kader in de vakbonden op zijn minst gezegd moeilijk ligt. Andere sociologische onderzoeken brachten aan het licht, dat de vakorganisaties over het algemeen sterk gecentraliseerd zijn, waarbij de leden uiteindelijk weinig invloed konden uitoefenen op het bestuursbeleid. Aan de onderhandelingstafel zijn de vakorganisaties present, in de bedrijven zelf zijn zij meestal afwezig, behalve in die gevallen, waarin een ondernemer ten einde raad bij werkweigering de man van de bond er bij haalt om de werknemer op zijn c.a.o.-verplichtingen te wijzen. Dat dit laatste de vakbondsman er niet populairder op maakt bij de werknemers is te begrijpen. Toegegeven moet worden dat de schuld hier natuurlijk ook bij de ondernemers ligt, die de bond op esveldiaanse wijze gaarne zo lang mogelijk buiten de deur houden.

Het grote aantal ongeorganiseerden in

[p. 23]

de verschillende bedrijfstakken en de opkomst van de zogenaamde kategorale organisaties zijn symptomen van de moeilijke positie waarin de vakorganisaties zijn komen te verkeren.

Enerzijds hebben zij hun aantrekkingskracht op de grote massa van de werknemers verloren omdat zij zich gekompromitteerd hebben door hun medewerking aan een evolutionair loonbeleid, anderzijds bleken de speciale eisen van bepaalde groepen moeilijk ingepast te kunnen worden in de algemene lijn. Ik geloof niet, dat de toenemende verscheidenheid van soorten werknemers oorzaak is van het ontstaan van kategorale organisaties, maar wel, dat de onmacht van de besturen van de grote landelijke centralen en van de daarbij aangesloten bonden, alle groepen van leden tevreden te stellen er mee te maken heeft. Maar dat is dan geen struktureel probleem; met een betere organisatie en beter kontakt intern is het waarschijnlijk wel op te lossen als men het kwaad tenminste niet te ver laat doorwoekeren. Ik meen dat het een kwaad is, ook voor de ondernemers omdat het voor de werkgeversorganisaties in de verschillende bedrijfstakken of voor individuele ondernemingen een weinig opwekkend vooruitzicht moet zijn, in de toekomst met een steeds groeiend aantal organisaties te moeten



onderhandelen over de loon- en arbeidsvoorwaarden.

Vooropgesteld dient te worden, dat de bestaande en erkende vakorganisaties moeten trachten, hun aantrekkingskracht op leden en niet-leden werknemers te vergroten. Ongetwijfeld is men zich daarvan in vakbondskringen bewust. Dat streven moet gesteund worden van ondernemerszijde, niet door het soms te gemakkelijke toegeven aan looneisen, maar op andere wijze. Uitgangspunt is daarbij dat de ondernemers belang hebben bij een zo goed mogelijk funktionerende vakbeweging. Dat zij zich dan ook moeten gaan interesseren voor de interne organisatie van de vakbonden is een noot, die de meeste vakbondsleiders misschien nog wat vals in de oren klinkt. Geen heiligverklaring op landelijk niveau, maar een zakelijke belangstelling in de verschillende bedrijfstakken. Dit zal wel veel misverstanden wekken omdat men er bij ondernemers altijd wat achter zoekt.

Op deze manier doorgaande komen wij steeds dichter bij de hete brij, waar iedereen nu nog om heen draait, namelijk bij de vraag: moeten de vakorganisaties op enigerlei manier betrokken worden bij het beleid binnen de ondernemingen en wel speciaal bijvoorbeeld bij het personeelsbeleid, en op welke wijze zou dat dan moeten gebeuren? Als de ondernemingsleiding de werknemers

[p. 24-25]

N.B. De deelnemers dienen uiterlijk om half drie bij het vertrekpunt aanwezig te zijn, waar hun een van de drie typenfraaie feestmutsen zal worden overhandigd. Ieder, die in het bezit is van een voorwerp en/of kledingstuk, wordt verzocht dit mede te nemen en/of aan te trekken. Leden van alle gezindten, milieus, huids- en haarkleuren en/of maatschappelijke status zijn van harte welkom!

Ook kan een beperkt aantal huisdieren meedéfileren. Hiervan dient echter een etmaal tevoren aan het bestuur aangife te worden gedaan. Drie uur precies zal de stoet zich in beweging zetten. Tijdens het défilé wordt een vrolijke stilte in acht genomen. Bij het huis van de geleerde T. vriendelijk met de voorwerpen wuiven, waarna de stoet wordt ontbonden.

inderdaad in het bedrijf wil integreren en zij betrekt daarbij de vakorganisaties, betekent de integratie van de werknemer dan niet tegelijkertijd de desintegratie van de vakbond? Als Van Esveld er werkelijk op uit was geweest, opzettelijk de doodsklok over de vakbeweging te luiden en niet per ongeluk aan een verkeerd touwtje had getrokken, had hij dan niet beter kunnen voorstellen, de vakbeweging op schoot te nemen en met objektieve bedrijfsgegevens aan de ondernemersboezem dood te drukken? Tout savoir, c'est tout comprendre, exit de vakbeweging. Nu is het ook mogelijk, dat de vertegenwoordigers van de vakbonden binnen een bedrijf, als zij tenminste uit het goede hout gesneden zijn, zich niet zo gemakkelijk met objectieve gegevens door de bedrijfsleiding in een hoekje zullen laten drukken. Het gevolg daarvan zou kunnen zijn een strijd binnen de onderneming om de loyaliteit van de werknemers. De door de ondernemers nagestreefde integratie van de werknemers in de bedrijven zou daarmee in de knel kunnen komen.

Het zeer bekwaam geredigeerde rapport van het N.V.V. over ‘Medezeggenschap van de werknemers in de onderneming’ tracht de bezwaren van ondernemerszijde op dit stuk van te voren te ondervangen door te verklaren, dat de medezeggenschap van de werknemers van de onderneming niet zal kunnen reiken tot een recht van medebeslissen omtrent de zaken, welke onderwerp zijn van de dagelijkse beleidsvoering. De vraag is dan waar gaat bijvoorbeeld het personeelsbeleid van de sfeer van de dagelijkse beleidsvoering over in een principieel bedrijfsbeleid? De grenzen zijn hier moeilijk te trekken en noch aan ondernemers-, noch aan werknemerszijde zijn de ideeën hiervoor reeds voldoende uitgekristalliseerd. Het zal

[p. 25]

over en weer uitlopen op moeizame terreinverkenningen, waarbij windmolengevechten als van Hessel tegen toenemend konservatisme en een aanbidding van de Dulcinea van het vrije ondernemen door Van Esveld legio zullen zijn.

Terugkerend naar het uitgangspunt; wat baat het de ondernemer als zijn geintegreerde werknemer alle dingen heeft, maar daardoor schade heeft geleden aan zijn ziel, dat wil minder hoogdravend zeggen, dat hij bijvoorbeeld als ongeorganiseerde niet geleerd heeft, zelf verantwoordelijkheid te dragen buiten de onderneming waarin hij werkzaam is? Betekent dat nu, dat de ondernemer de georganiseerden moet voortrekken boven de ongeorganiseerden in zijn bedrijf? Het element van het vrijwillig op zich nemen van verantwoordelijkheid zou daarmee in het gedrang kunnen komen. Moeten de ondernemers de vakorganisaties financiele steun verlenen als zij eenmaal zover zijn, dat zij het belang van een goed funktionerende vakbeweging ook voor de ondernemingen volledig erkend hebben? Het zijn allemaal vragen waarop binnenkort van beide zijden antwoord gegeven zal moeten worden. Gegeven de welvaartsstaat en de toch vrijwel volledige aanvaarding van de full-employment politiek - ook al spreken sommige ondernemers dan nog wel eens als stoute kinderen van een lekker beetje werkeloosheid - zullen de antwoorden op de bovengestelde vragen misschien aan beide zijden niet zo ver uiteenlopen. Dat betekent, dat er waarschijnlijk van beide kanten naar een middenweg gestreefd zal worden. Laat men zich niet van de wijs laten brengen door het grof geschut, dat van weerskanten in stelling zal worden gebracht; bij een verder stijgen van de welvaart heeft dat waarschijnlijk niet zo veel te betekenen.