Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 6]

Liberale fantasmagorieën
A.F. Luyendijk

De politieke fantasmagorieën van een vernieuwd liberalisme, van een jong en fris liberalisme, van een modern, van een vooruitstrevend liberalisme zijn boeiend geweest. De keuze uit de beelden was groter dan mijn opsomming, liberaal jong en liberaal oud hebben ervan genoten. Nu ja, genoten. Jong iets meer dan oud. De 30-jarige meneer X. iets meer dan de 55-jarige meneer Van Riel, en de 25-jarige meneer Y. iets meer dan de 43-jarige meneer Berkhouwer. Fantasmagorieën (vooral in de politiek) zijn altijd snel tot verdwijnen gedoemd. Het optische bedrog, of - voor de welwillenden - de optische illusie van een fantasmagorie veronderstelt een donkere kamer. De kamers, waar het bedrog/illusie werd vertoond, waren zaaltjes in het hele land, vol frissen, vooruitstrevenden en niet-vooruitstrevenden, maar in één ding allemaal gelijk: V.V.D.'ers. Het mysterie heeft de mensen een tijdje beziggehouden, de homo politicus is niet afkerig van spel, hij is ook ludens en wordt als zodanig door de oligarchie van een partij met paternale glimlach bekeken. Geen homines ludentes zijn de scheurmakers, want zij spelen geen spel meer. Wij blijven ten slotte bij elkaar, zo zijn de regels. Het beeld van een scheuring was een catastrofale fantasmagorie, een ineenstorting van alle vrijheden en verworvenheden, gesymboliseerd in het heilige bouwsel van de VVD, dat door een moedig, maar te klein electoraat vergeefs wordt gestut. En dan Oud, desnoods nog Van Riel, Toxopeus en een handjevol Tweede-Kamerleden verzinnebeeld in de Romeinse soldaat, die op zijn post blijft. Het Pompeji van de VVD, in algemene vergadering bijeen.

Nu, daarvan is men ook danig geschrokken - de blauwe lucht en het eendrachtig voortspoeden onder één vaandel (naar de zon, als het moet) betekenden een schoner leven. Daarover was en is men het eens geworden. Niet roddelen meer, geen ‘doublecross’, wij schudden elkaar de hand en gaan de toekomst tegemoet met nieuwe voorzitter en ondervoorzitter en de kracht zal ons weer doen ontwaken.

Wat een geweldige worsteling leek in de VVD, was in werkelijkheid niet meer dan wat gespannen fantasten in de beelden zagen en wat zij van die beelden vertelden. Ach, een nieuwe voorzitter komt er en een nieuwe ondervoorzitter, maar dat is na een bepaald aantal jaren nodig in elke hiërarchie van elke politieke partij. En de politieke daden van die heren begonnen ook wel erg steriel te worden. Waarmee hun schuld aan de verkiezingsnederlagen natuurlijk niet bewezen was. Het poneren van de stelling was blijkbaar genoeg om hun vervanging en de verjonging van de VVD als historisch feit te bejubelen.

Wat vernieuwing leek op alle mysterieuze bijeenkomsten, in alle achterklap en in alle persberichten, werd niets anders dan een sprookjesachtige manifestatie van politieke eenheid van tegendelen binnen de VVD. Liberalen, die elkaar vroeger niet konden luchten of zien, trekken samen op, nieuwe denkbeelden schieten als paddestoelen uit mond, schrijfmachine of vulpen, maar in het kader van de partij, waar de mensen van vlees en bloed zitten, verandert er vrijwel niets, zal ook wel niets veranderen en zal in het allerergste geval nooit iets veranderen.

Wat die eenheid betreft, men kijke slechts naar de samenstelling van de redactie en de redactieraad van het nieuwe Liberaal Reveil. Reveillisten naast mensen, die niets van reveil willen weten, die er ook nooit actief aan zullen meedoen of op hun manier, die de anderen weer niet bevalt. Maar dat zal er weinig toe doen, want in het reveil ontmoeten zij elkaar als begrijpende en ten slotte toch verwante geesten. Zij schrijven, zij praten, zij zoeken elkander op en zij lunchen en zijn het roerend eens, dat de vernieuwing van de VVD in volle gang is. Het is allemaal mooi en prettig om zoveel begrip op te brengen voor het onbegrip van een ander, maar achter deze schijnvertoning gaan een afgrijselijke angst en intolerantie schuil voor werkelijke en gevaarlijke kritiek in de partij, die zich nog steeds als ‘liberaal’ kwalificeert.

Intolerantie binnen democratische partijen is niets nieuws, Robert Michels heeft het verschijnsel lang geleden bij de socialisten waargenomen en geanalyseerd, niet met zuiver wetenschappelijke bedoelingen, want hij werd later een bewonderaar van het

[p. 7]

Italiaanse fascisme, weshalve hij zijn voornaam wijzigde in Roberto en een zeer sterke hiërarchie en oligarchie voor lief nam.

Maar dat is een zaak apart. Ik heb het nu over de tenen van de Hoge Liberalen en ook van de minder hoge liberalen, die zo teergevoelig zijn. Het geldt niet alleen voor de H.H. zittende fractievoorzitters, maar ook voor de H.H. VVD-ministers, de Kamerdames en Kamerheren alsmede de potentaatjes op lager niveau. In dat opzicht zijn zij nog nazaten van de Jacobijnen - Jacobijntjes in milde karikatuur, een fantasmagorie in omgekeerde optiek.

Zo'n binnenpartijdige onverdraagzaamheid ontbreekt merkwaardigerwijs bij de tegenvoeters van het liberalisme, de antirevolutionairen, voor wie 1789 nog steeds de grote ramp, de zondeval van de historie is, doch wier volstrekte organisatorische openheid... liberaler is dan bij de liberalen. Men beseffe wel: de geestelijke onverdraagzaamheid van de meerderheid van de ARP naar buiten, schakel ik uit. Des te erger...

Nog even die Jacobijntjes. Men executeert geen opposanten in de VVD, men doet het subtieler. Men maakt iemand verdacht (het woord ‘rood’ flitst als een mes, zoals ook het woord ‘halfwaardige intellectueel’, dat Van Riel onlangs in de Kamer gebruikte, of doodgewoon ‘intellectueel’, dat de talloze VVD'erige droogstoppels het bloed naar het hoofd doet stijgen). De half-intellectueel, type mevrouw Van Someren, is welkom, omdat zulk intellect niet gevaarlijk is. Nu is dat op zichzelf geen vieze zaak, want een politieke partij, die alleen bestaat uit vertegenwoordigers van het intellect, zou bij voorbaat tot electorale mislukking zijn gedoemd. De socialistische politici zijn in meerderheid ook geen intellectuelen-bij-uitstek, de christelijk-historischen evenmin en KVP'ers in geen enkel opzicht. Een zeer hoge wijsheid, waarmee men iemand kan elimineren, ligt besloten in de woorden ‘niet constructief’, wat dan betekent, dat alleen het volgen van de partijlijn en het beaat meeknikken met de Mandarijnen iemand geschikt maken om het ‘liberalisme’ te vertegenwoordigen. Nu ik dit schrijf, zie ik in deze zachtaardige vormen van executie toch nog een residu van de oude tolerantie. En van ‘liberalisme’ misschien, voorzover die term in de moderne maatschappij nog iets meer is dan een vage aanduiding, waarover de meningen heel ver uiteenlopen.

Thorbecke had er een negentig jaren geleden al moeite mee. Bij de ‘algemene beraadslagingen’ over de Staatsbegroting van 1871 lag hij in de clinch met zijn opposant Sam van Houten. Hij zei: ‘... Maar degenen, die aan mij of de regering zeggen: “gij zijt niet liberaal”, wie zijn zij? Het zijn degenen, die ons een catechismus van uitsluitend liberalisme voorleggen, en aan hetgeen zij liberaal gelieven te noemen, alle maatregelen, alle verklaringen toetsen.’ En verder: ‘Ik laat dus ieder gaarne liberaal zijn op zijne wijze; en er is meer dan ééne wijze. Van mijn zijde wil ik gaarne liberaal genoemd zijn en blijven, maar dan geteld worden onder de opbouwende, organiserende, niet onder de polemiserende, enkel negatieve liberalen.’ Aan de constructieve instelling van Thorbecke valt weinig te tornen, hoewel die steeds geringer werd dan zij in de aanvang was. En Van Houten in bedekte termen als negatieve liberaal te betitelen, dat is, historisch gezien, sterk overdreven. Maar toch: in 1871 was men milder in liberale kringen en ook meer tolerant. Nu leeft de criticus op de grens van de politieke denigratie. Thorbecke had gelijk - er bestond geen liberale catechismus. En die bestaat nog niet. Zij, die zo een ding steeds maar willen opstellen, falen - of het nu loyale of oppositionele liberalen zijn. Maar kan een politieke partij in de tegenwoordige tijd nog zonder catechismus en zonder een rigoureuze organisatie blijven bestaan, althans zich verder ontwikkelen? Men kan toch niet eindeloos de vele vormen van liberalisme blijven gebruiken als dekmantel voor het vierjaarlijkse electorale opportunisme, voor een gebrek aan persoonlijkheid, voor ondeskundigheid op internationaal gebied, voor grutterspraat over onbelangrijke details, voor het mengelmoes van conservatieve en vooruitstrevende daden, voor de formele welsprekendheid zonder enig fond, voor het angstvallige bewaren van het juiste midden, voor het dalende prestige in een maatschappij, die (helaas!) door politieke catechismen wordt beheerst?

Dus toch een liberale catechismus? Nee, een catechismus van de VVD, zodat er geen misverstanden meer kunnen ontstaan, zodat men ten opzichte van dat liberalisme zijn keuze kan bepalen. En laat er dan een partij bijkomen, die levensvatbaar is en waaraan veel meer mensen behoefte hebben dan men in de zogeheten officiële liberale kringen beseft. Of dat nu een linkse of een rechtse partij zal worden, hangt van de ontwikkeling af. Er zal toch ergens iets moeten worden afgestoten om tenminste één vorm van ‘puur liberalisme’ te doen gelden. Het is altijd frisser dan de politieke masturbatie, die op de fantasmagorieën werd bedreven en slechts tot een ejaculatie van duffe theorie heeft geleid.