Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 14]

Meinecke en het Duitse nationalisme
J.W. Smit

In de wekenlange diskussie vorig jaar in Vrij Nederland over het al dan niet bestaan van een kollektieve schuld van de Duitsers aan de 2e wereldoorlog, heeft Geyl fel de noodzaak verdedigd om te onderscheiden tussen Duitsers en Nazi's. Dat was heel nuttig, want de idee dat volkeren kollektief handelen en dienovereenkomstig beschikken over een kollektieve ziel, geweten en verantwoordelijkheid is een bijzonder hardnekkig - en trouwens zeer Duits - primitivisme in ons denken. Geyl ging echter uit van een these die voor een juist begrip van het Duitse probleem niet minder belemmerend werkt. Zijns inziens was de Naziperiode een accidenteel gebeuren in de Duitse geschiedenis, het gevolg van een fatale samenloop van omstandigheden; de Duitse traditie blijft voor hem essentiëel Westers-demokratisch en het Duitse nationalisme gelijk aan het Franse, Engelse enz.

Nu heeft Geyl gelijk als hij zegt dat het Nazidom geen rechtstreeks en onvermijdelijk produkt was van de Duitse traditie; voor de overwinning ervan zijn exceptionele omstandigheden nodig geweest. Maar het is even waar dat het weerstandsvermogen tegen het Nazisme aanzienlijk werd verzwakt doordat die officiële Duitse traditie het tegendeel was van Westers-demokratisch en zich bewust van het Westen isoleerde. Inzicht in de moderne Duitse geschiedenis kan men alleen krijgen als men inderdaad aanneemt dat zich in het Bismarck-Wilhelm-(en grotendeels ook Weimar)- Duitsland een officiële kultuur had gevormd met een van de West-Europese totaal verschillende waardenhiërarchie, uitgedrukt in een voor ons maar tot op zekere hoogte begrijpelijke terminologie. Het ongeloofwaardige uiterlijk



van Wilhelm II, zijn heroieke snorren en fantasiehelm, de operakostuums van zijn officieren, de Luther-, Goethe-, Wagnerverering waren geen karikaturale uitzonderingen in een overigens Westers milieu, maar symptomen van een in oppositie tegen West-Europa gegroeid kultuurtype, waarin nationalisme eenvoudig identiek was met beschaving in het algemeen.

Theoretisch bezien stamde het Duitse nationalisme van de romantische Volksgeist-gedachte, in de praktijk kwam het voort uit het verzet tegen de Franse overheersing onder Napoleon en het samengaan van de burgerlijk-liberale met de nationale emancipatietendentie. Dat de Duitse nationale eenheid zo veel later en zo veel geforceerder tot stand was gekomen dan die van Frankrijk en Engeland gaf het Duitse nationalisme vanaf het begin een ietwat hysterisch ressentimentskarakter. Door de mislukking van de liberale revolutie van 1848 en de verwerkelijking van de staatseenheid door Pruisisch geweld (dit - zoals men het voelde - tègen de wil van Europa in) werden Pruisische discipline en soldatengeest voorgoed essentiële kenmerken van de nationalistische mentaliteit.

Het nationalisme werd tot een coherent gedachtesysteem verwerkt door filosofen die over de ‘Geest’, over de ‘Wereldgeest’, over de ‘Idee’, spraken alsof ze werkelijk wisten waar ze het over hadden. De konservatieve Hegelianen konden in een handomdraai bewijzen dat wat werkelijk was - d.w.z. de Duitse macht - ook redelijk was: m.a.w. de Duitse successen hadden de volledige goedkeuring van de Wereldgeest. Voor Christelijke filosofen was het een koud kunstje vast te stellen dat de bestaande machtsverhoudingen en de resultaten van machtsgebruik deel uitmaakten van het goddelijk plan. In beide gevallen resulteerde de vrome spreuk: Macht is Recht. Dit hele complex van Christelijk-Hegeliaans-idealistische ideeën maakte de vulgaire realiteit van de Duitse machtsstaat tot iets bijzonder verhevens waaraan elk individueel belang ondergeschikt moest zijn. Duitsland was de ideale eenheid van monarchie, hiërarchie, Kerk en volk, met de opdracht zijn eigen ‘Wesen’ te ontwikkelen tegen de decadente demokratische kultuur van het Westen,

[p. 15]

tegen de Verlichting, tegen positivisme, materialisme en individualisme. De z.g. Duitse wetenschap, Goethe, Beethoven, de Duitse geschiedenis, Wilhelm II waren enkel verschillende verschijningsvormen van een en dezelfde Duitse ‘Idee’. Woorden en begrippen ontlenen aan dit systeem een eigen kleur. Annexatiepolitiek is het uitvoeren van de zendingsopdracht van het Duitse ‘Wesen’, een soldaat is geen tegen zijn zin opgetrommelde schutter maar een potentiële held die met duidelijk homo-erotische affekties wordt beschreven (zo beschrijft de allerminst soldateske klassikus L. Curtius in zijn autobiografie hoe hij in 1914 van zijn onmilitaire geest wordt genezen door de ontmoeting met ‘ein groszer blonder, von gesundem Mannestum strotzender Soldat in der schönen Uniform des Münchner Infanterie-Leibregiments’); het begrip ‘Freiheit’ b.v. is gezien de toestand die er door Duitse historici mee wordt aangeduid iets totaal anders dan vrijheid. Deze idealisering van alledaagse realiteiten was geen uitvinding van een getikte Hegeliaan, zoals er tenslotte ook in het Westen rondliepen, maar de officiële ideologie van de leidende intellectuele en politieke milieus.

Deze ideologie was zo gevaarlijk omdat ze de idealistische versluiering was van een allerminst verzadigd expansionisme; vooral t.o.v. het ‘Slawentum’ had de Duitse Geest nog veel te presteren. Het gevaar was vooral dat de Duitse leidende kringen zelf ideologie en realiteit niet meer uit elkaar konden houden. Over de oprechtheid van hun geloof aan het Duitse ‘Wesen’ en zijn rechten hoeft bij de meesten van hen geen twijfel te bestaan. Het ‘systeem’ bepaalde het intellectuele klimaat waarin de hele officiële politieke en akademische wereld moest zien te ademen. Deze langdurige gewenning verklaart waarom allerlei fatsoenlijke en redelijk integere lieden na 1933, toen een heel wat vulgairder en radikaler kant van het Duitse ‘Wesen’ aan de dag kwam, zonder veel moeite en soms ook niet zonder genoegen, de lucht van het nieuwe regiem verdroegen.

Ik kom op deze verlate polemiek met Geyl door de lezing van de dit jaar verschenen Ausgewählter Briefwechsel van de in 1953, 90 jaar oud, overleden historicus Friedrich Meinecke. De korrespondentie van deze patriarch van de Duitse geschiedwetenschap is een leerzame introductie in de gevoels- en gedachtewereld van de leidende Duitse



kringen in de eerste helft van deze eeuw. Als inleiding is zij des te betrouwbaarder omdat Meinecke altijd al een van de gematigdste vertegenwoordigers van de Duitsnationale kultuur was en sinds de nederlaag van 1918 een evolutie had doorgemaakt die hem tenslotte, in zijn Die Deutsche Katastrophe (1946), tot een definitieve afrekening bracht met het Bismarcks-Wilhelminische Duitsland. Het was een afrekening ook met zijn eigen verleden en illusies en als zodanig een voorbeeld van bewonderenswaardige integriteit.

De briefwisseling geeft ons die evolutie van binnen uit te zien en het valt op hoe goed de toch ook in het begin van deze eeuw al zo gematigde en liberale Meinecke past in het hierboven geschetste beeld van een geïsoleerde, onwesterse kultuur, en van dat isolement alle trekken vertoont. Het meest komt dat uit in de ook bij hem griezelige capaciteit tot het idealiseren van wat in de grond van de zaak naakte machtspolitiek was. ‘Deutscher Geist’, Christentum', ‘Abendland’, ‘die grosze geschichtliche Aufgabe (d.w.z. een objektieve, onweerstaanbare kracht) unser Volkstum im Osten auf neuem Grunde einzupflanzen’, het Duitse ‘Schicksal’, dat zijn ook bij hem permanent de rechtvaardigingen van de Duitse politiek voor en in de 1e wereldoorlog. Typerend voor dit alles is een fragment als het volgende uit 1915: ‘ich meine dasz die guten und tüchtigen, ja edlen Kräfte unseres Volkslebens die dieser Krieg zeigt, sich nicht nur in Kriegswirtschaft und Unterseeboten betätigen werden, sondern auch für geistige Arbeit noch reichlich übrig bleiben werden. In unser Jugend ist - mag ihr Treiben Ihnen manchmal auch wunderlich verschroben erscheinen - ein sehr leben-

[p. 16]

diger Idealismus, und Fichte ist ihr Liebling’.

In deze zin heeft men alles bij elkaar wat het eigene van de Duitse geest uitmaakt (of uitmaakte?). Een ons, ook stilistisch volkomen hol aandoend idealisme, waarvan we niettemin moeten aannemen dat het voor Meinecke en zijn landgenoten vol betekenis was.

In 1918 was Meinecke een van de weinigen in zijn milieu die vastbesloten koos voor de demokratie van Weimar. Met geestverwanten als Max Weber (voordien niet minder Duits-nationalistisch dan Meinecke) heeft hij gedaan wat hij kon aan de verspreiding van de gedachte dat de demokratie voor Duitsland nu de objektieve ‘geschichtliche Aufgabe’ was geworden. Hoe alleen hij daarin stond temidden van zijn kollega's laat zich uit zijn brieven wel opmaken. In zijn historische opvattingen deed zich trouwens ook een wending naar het feitelijke en konkrete voor. Zijn magistrale Idee der Staatsräson, gebouwd op de contante polariteit van idee en werkelijkheid, van macht en recht, was daarvan het resultaat. Die wending heeft hij zelf beschreven in een brief aan zijn dochter, karakteristiek om de nog steeds verheven idealistische stijl en om de moeizaamheid waarmee hij zich uit zijn Duitse wetenschap losmaakt: ‘Ich begrüsze es sehr, dasz Du aus der Welt des reinen Geistes jetzt mehr und mehr zu den greifbaren Realitäten gezogen wirst... Dem Geistigen wirst Du darum doch nicht untreu werden. Du hast auch sehr recht, von “Systemen” Dich nicht mehr gefangen nehmen zu lassen, sondern voran nach den lebendigen Menschen zu fragen, die sie schufen. Ich habe es eigentlich auch immer so gehalten und bin immer skeptischer geworden gegen die abstrakte Bemühungen der Schulphilosophie. Nur da, wo ein wirklicher Kerl hinter ihnen steckt, sagen sie mir etwas’.

Meinecke werd onder het Nazi-regime al snel uitgerangeerd. Hij had vroeg door dat het systeem op een volstrekt barbarisme moest uitlopen. Toch bleef hij op goede voet met allerlei prominente Nazi-historici, en ook uit zijn brieven aan vertrouwde figuren blijkt hoe zijn Duitse geest hem parten bleef spelen. In 1938 zijn het eigenlijk de Tsjechen die de schuld zijn van de oorlogsdreiging en in 1940 schrijft hij aan zijn schoonzoon die naar het front vertrekt in een brief waarin het regiem niet wordt gespaard: ‘Du hast jetzt gewaltiges zu leisten als Glied der gewaltigen Gesamtkraft, die jetzt an Frankreich die Strafe vollzieht für den Versailler Frieden’. De oorlogsgebeurtenissen volgt hij met een mengsel van afkeer en bewondering. Pas in de laatste jaren van de oorlog groeit bij hem steeds meer de gedachte dat de hele Duitse geschiedenis sinds de vestiging van de eenheid, de hele conceptie van de Duitse kultuur in oppositie tegen het Westen een monstrueuse vergissing is geweest. Dat is de geest waaruit tenslotte zijn Deutsche Katastrophe, waarvan men de groei voooral in de korrespondentie met Kähler en Spranger kan volgen, zal resulteren. Maar ook na de oorlog kan hij de gedachte van een eigen Duitse ‘Aufgabe’ nog niet van zich afschudden. In 1949 schrijft hij optimistisch: ‘Ein kluger Franzose hat vor einigen Monaten gesagt: “Deutschland musz der Schild Europas gegen Asien werden”. Darin sehe ich auch für uns Deutsche die neue historische Mission, die unserem Gesamtleben wieder Sinn und Halt geben konnte’. De aansluiting bij Europa heeft hij dus gevonden, maar de zin ervan is weer een oppositie, nu tegen ‘Azië’.

Meinecke was een eersterangsfiguur, als historicus, als intellectueel, en binnen de grenzen van zijn ‘Kultur’ ook als schrijver, als stilist. Pas als men zich dat realiseert weet men tegelijkertijd dat de Duitse traditie voor een groot deel even weinig ‘Westers’ was als de Russische of wat mij betreft de Turkse. En het lijkt mij, om op het polemiekje terug te komen waarmee ik begon, dat het begrijpen en excuseren van 1933-45 en het schatten van de gevaren en voordelen die het huidige bondgenootschap met Duitsland met zich mee brengt, mogelijk is, als men de Duitse traditie kent en op zijn hoede blijft voor de aanzienlijke resten die er van zijn blijven voortleven.