Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor literatuur en politiek vierde jaargang · nummer 179 · 7 november 1962

Spiegel van de Bondsrepubliek

Der Spiegel is in Duitsland een instelling. Hij is geen spreekbuis van de oppositie, noch is hij het blad van intellectuelen, die ontevreden zijn, en nog veel minder is hij invloedrijk in de zin van The Times. Het blad is een instelling, omdat het een machtspositie heeft opgebouwd, waarvanuit het hete ijzers zonder schroom aanvat.

Deze Spiegelmacht is niet in de eerste plaats gebaseerd op geld, al gaat het Augstein en de zijnen commercieel voor de wind. Macht komt van het enorme archief met materiaal over mensen en dingen en de netten van informanten en correspondenten. Zij maken het mogelijk dat het blad van bijna alle kousen de naadjes weet en daardoor gevreesd wordt.

Een politieke richting heeft Der Spiegel niet. Rudolf Augstein, de hoofdredacteuruitgever, is zelf weliswaar links liberaal en dat merkt men ook in zijn vaak voortreffelijke commentaartjes, maar dat bepaalt slechts een hoekje van het Spiegelgezicht. De rest daarvan drukt een volstrekt scepticisme uit, zowel tegenover progressieve als conservatieve politieke denkbeelden, tegenover literatuur, muziek, psychologie, de samenleving, alles.

Het blad ontmaskert, brandt heilige huisjes neer, roddelt, insinueert zonder aanzien des persoons. Adenauer, Willy Brandt, Sartre, Faulkner, Heinrich Böll, zij worden met de befaamde Spiegelmethode gemaltraiteerd. Die methode, maar ten dele afgekeken van Time, opereert met een onzichtbare godheid, die alles weet en alles gezien heeft, en nu quasi objectief verslag uitbrengt.

Deze anonieme Spiegelgod is een agnosticus. Hij gelooft niet in objectieve waarheid en werkelijkheid. Zijn verhalen zijn dan ook niet bedoeld als feitelijke verslagen, maar als voertuigen om de gelovigen een scepsis bij te brengen, die inhoudt: ‘Niemand handelt uit zuivere motieven. Idealen verhullen de ware bedoelingen. Bijna alle citroenen, die worden aangeboden, zijn knollen. Alle politici zijn uit op macht en

[p. 2]

geld, alle kunstenaars op publiciteit en succes.’

Dat een indirecte insinuerende verhaaltrant bij deze indoctrinatie het beste werkt heeft Der Spiegel van de totalitaire propaganda afgekeken. Onopvallend vlecht de alwetende verteller vergelijkingen op anecdotisch niveau in zijn ‘bericht’, die Adenauer naast Hitler stellen of Brandt naast Goebbels.

Waardoor heeft Der Spiegel, ondanks zijn vermijden van direkte kritiek, kans gezien de positie te verwerven van ‘instelling der critique pur’? Enerzijds door de halfzachtheid, vaak slaafsheid van bijna alle andere Westduitse bladen. Maar ook omdat na 1945, toen de Duitse pers inplaats van de nazi-muilkorf een geallieerde voor kreeg gebonden, Der Spiegel met zijn quasi objectieve, daarmee de censuur ontlopende, schaamteloze onthullingen zich al gauw ontwikkelde tot enig kritisch persorgaan met succes.

Een succes, dat in de Bondsrepubliek van Adenauer kon worden geprolongeerd, omdat een gezond samenspel tussen overheid en pers uitbleef. De Spiegelmethode bleef de enige manier om de benauwende overheidsdruk tegemoet te treden.

Hans Magnus Enzensberger, de naar Noorwegen verhuisde boze jonge doctor in de filosofie der Duitse literatuur, heeft zes jaar geleden een analyse gepubliceerd van de taal van Der Spiegel. Op grond daarvan komt hij tot de conclusie dat deze insinuerende taal de berichten van het blad niet verheldert, maar verduistert. Ook is Der Spiegel, in tegenstelling tot zijn devies, allesbehalve een nieuwsweekblad. Het blad oefent geen kritiek, maar het surrogaat daarvan. Lezers van Der Spiegel worden niet geöriënteerd, maar gedesoriënteerd.

Tenslotte echter, en dat is Enzensbergers interessantste conclusie, is het blad onontbeerlijk zolang er in de Bondsrepubliek geen kritisch orgaan is dat ervoor in de plaats zou kunnen komen. (Overigens typerend voor Der Spiegel: het blad drukte de analyse grotendeels af en ging een contract

met Enzensberger aan, volgens welk hij nu een eigen rubriek heeft in Der Spiegel).

Tegen de achtergrond van het bovenstaande moeten de inval in de Spiegelredactie en de arrestatie van de hoofdredactie worden gezien. Of de aanklacht van landverraad houdbaar is laat ik in het midden. Zeker is dat voor elke Westduitser, die sinds 1948 de onvolgroeide Westduitse democratie aan den lijve heeft meegemaakt, strijd tussen overheid en pers dagelijkse werkelijkheid is.

Een strijd die, door de structuur van de Westduitse pers, zich nu heeft toegespitst tot een gevecht tussen Der Spiegel en de sterkste exponent van een autoritaire overheidsopvatting: Franz Josef Strauss. Het is dan ook begrijpelijk en reëel dat een overgroot deel van de Westduitse bevolking de gerechtelijke actie tegen Der Spiegel ziet als een aanslag op de persvrijheid, waarvan Der Spiegel het symbool is geworden.

Merkwaardig is dat het blad ook voor vele Westduitse couranten, die om hun omzichtige trouw aan het regeringsstandpunt bekend staan, deze symbolische waarde blijkt te hebben. Want dat alleen verklaart, dat praktisch geen groter dagblad, of het moest de Keulse Deutsche Zeitung zijn (die overigens gedetailleerder over het Westduitse leger schreef dan Der Spiegel), probeerde de kromme politiemaatregelen recht te praten.

Geen enkel blad vergat zijn lezers uitvoerig te melden dat het waarschijnlijke uitgangspunt van de actie tegen het weekblad, Strauss' ministerie van defensie moest zijn, een inmiddels zonneklare samenhang, die echter in de eerste dagen niet bewijsbaar was. Gezien deze reacties wordt Der Spiegel behalve als symbool wellicht ook door velen als alibi voor de relatieve slaafsheid der Westduitse pers opgevat.

Dat Der Spiegel een dergelijke symbolische waarde niet voor buitenlandse bladen bezit is begrijpelijk. Toch zagen praktisch alle grote couranten in Europa en Amerika de machtsstrijd achter de Spiegelaffaire en zij rapporteerden dat de actie tegen het weekblad op grond van expertises uit Strauss' ministerie van defensie een duidelijke poging is tot onderdrukking van een lastige kritische instelling door de overheid.

Alleen de Neue Zürcher Zeitung, Adenauers lijfblad, viel uit de toon. Evenals twee Nederlandse bladen. De Nieuwe Rotterdamse Courant beperkte haar berichtgeving over de kwestie merkwaardigerwijs tot onvolledige, opvallend onpersoonlijke stukjes van de Bonner correspondent, die

[p. 3]

zich toelegde op het verzamelen van citaten met de tendens: ‘het is onzin van een krachtmeting Strauss-Spiegel of overheidpers te spreken’. Vooral vreemd voor de N.R.C., die voor persvrijheid altijd op de bres staat.

Ronduit verwerpelijk was de berichtgeving van de Volkskrant, waarin de demonstraties tegen de Spiegelactie tekenen werden genoemd van een gebrek aan democratie. Strauss' vriend, prof. von der Heydte, reserve brigade-generaal in het bondsleger en de man, die het eerst een aanklacht tegen Der Spiegel indiende, noemt de Volkskrant een hooggeleerde jurist en een veelgedecoreerd officier. Dat von der Heydte vanaf 1933 tot Hitlers laatste snik in 1945 een fanatieke nazi was en dat hij nu nog steeds als prominent lid van de Abendländische Akademie antidemocraat is kon men in dit blad niet lezen.

De Spiegelkwestie is een zaak, waar wegen zich scheiden. Overheidsdenken en democratische gezindheid gaan hier uit elkaar. De verontwaardigde reactie in een deel van de Duitse pers en onder de bevolking tonen aan dat na twaalf jaar Hitler en dertien jaar Adenauer er toch besef is gegroeid van democratische vrijheid. Dat neemt natuurlijk niet weg dat er alle reden is West-Duitsland een andere overheid, een andere politieke atmosfeer en een andere oppositiepers dan Der Spiegel toe te wensen.

A.S. Spoor