Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 13]

Deadline voor herkenning
H.D. Tettiks

Het zal niet veel meer dan een jaar voor Elsa Rantema's zelfmoord zijn geweest dat ik haar het eerst ontmoette op een vervelende cocktail in Den Haag. Ik was in gesprek geraakt met een echtpaar, dat ik wel eens bij familie had ontmoet en dat zich nu, omdat zij niemand van het gezelschap kenden, aan mij had vastgeklit. De conversatie bestond natuurlijk uit een uitwisseling van gegevens over mijn familieleden; mijn bijdragen tot het gesprek moeten onbenullig zijn geweest. Ik was gepreoccupeerd door twee verlangens: in de eerste plaats wilde ik dit stel zo gauw mogelijk kwijt raken, en helemaal los daarvan wilde ik graag weten hoe het gezicht eruit zag, dat behoorde bij de mooie hals van wat een jonge vrouw leek, die op een paar meter afstand met haar rug naar ons toe in een druk gesprek was gewikkeld met een onzichtbare. Aan beide verlangens werd gelijktijdig voldaan, zij het op een moment dat mijn tweede verlangen reeds verflauwd was. De vrouw had zich namelijk even gewend zodat ik haar profiel nu schuin van achteren kon zien, en dat was niet adequaat aan de hals. Een vrijwel griekse neus - waar ik niet van houd - en ietwat wijkende kin. Een paar seconden later kreeg ik ook de man in de gaten met wie zij sprak: het bleek een oudcollega uit een vroegere baan. Hij zag mij op hetzelfde moment en groette zó uitnodigend, dat ik de gelegenheid aangreep om het klittend echtpaar van mij af te schudden. Voorzichtig wrong ik mij tussen glaasjes sherry en koppen thee naar hem toe. Hij stelde ons aan elkander voor, waarbij hij mij introduceerde met de suggestie dat er een oude en hechte vriendschap tussen hem en mij bestond.

En face zag Elsa - of toen nog voor mij mevrouw Rantema - er weer heel anders uit dan haar profiel deed vermoeden, wat voller en met een trekje om de mond, dat mij dadelijk intrigeerde. Vooral als zij lachte - en bij gesprekken als deze pleegt er meer gelachen te worden dan zich laat verklaren uit de grappigheid van het gesprokene - vooral als zij lachte werd dat intrigerende trekje geaccentueerd. Ik begreep nu waarom het mij intrigeerde: het deed mij aan iemand denken, maar aan wié wist ik niet.

Blijkbaar was ik midden in een gesprek over de charmes van Italië gevallen, en om er in opgenomen te worden drukte ik, in wat overdreven termen, dadelijk mijn enthousiasme over dat land uit. Mijn ervaringen berustten grotendeels op een zakenbezoek aan Milaan, waarvan ik vooral een herinnering aan veel regen heb behouden. ‘Wat heerlijk dat U óók zo van dat land houdt’ was mijn beloning. Niet intelligenter dan wat ik zelf had gezegd, maar het werd met zo een warme stembuiging gezegd - en zij hàd een mooie, wat gevoileerde, stem - en met weer hetzelfde intrigerende lachje, dat ik geneigd was iets van die heerlijkheid te accepteren.

Zij vertelde mij - mijn ‘goede oude vriend’ had ons intussen verlaten - dat zij een hele collectie boeken over Italië bezat en nodigde mij uit die eens te komen zien.

‘Dat moet U echt doen.’

Ik heb het echt gedaan en na een week was ik tot in mijn merg verliefd. Het heeft geen zin dit achteraf te ontkennen of te relativeren, hoe ver ik nu ook van die emotie ben komen af te staan. Alleen een laatste restje daarvan blijkt te zijn blijven hangen, zovaak ik voorbij het terrasje kom waar wij die eerste tijd vaak plachten af te spreken als ik van kantoor kwam en zij in de stad had gewinkeld. Hoewel: het is misschien minder de emotie van de liefde zelf die geconserveerd is; eerder de emoties verbonden aan de telkens weer herhaalde herinneringen van wat ik vroeger had gevoeld.

In een van die eerste weken was het, dat zij mij - in een wat gespeeld roekeloze toon - voorstelde samen een reis naar Italië te maken. Ik wist toen al dat zij getrouwd was met een veel oudere man die het grootste deel van het jaar in het buitenland was en van wie zij praktisch gescheiden leefde.

Zij had een eigen dubbele etage aan het Benoordenhout, die zij met een vriendin

[p. 14]

deelde. Die vriendin kreeg ik pas een paar weken later te zien: een vrij korte heerszuchtige mannelijke vrouw met iets van de artiste. Ze maakte geloof ik poppen, die ik weet niet waar naar toe gingen.

Hoewel Elsa mij had verzekerd, dat Emmelien het zó leuk zou vinden mij te ontmoeten, en vele malen haar overtuiging had uitgesproken, dat wij elkander ‘vast aardig’ zouden vinden, was het vanaf de eerste kennismaking duidelijk dat Emmelien de grootste bezwaren tegen mij had. Het lag voor de hand - zeker gezien haar type - aan jalousie te denken. Ik heb dan ook aan Elsa gevraagd - meer uit nieuwsgierigheid dan uit jalousie van mijn kant - of zij een verhouding met Emmelien had gehad. Maar zij heeft altijd hartstochtelijk volgehouden, dat daar geen sprake van was. Veel last hebben wij niet van Emmelien gehad, want als ik er was, hield zij zich op haar eigen etage.

Om terug te komen op de reis naar Italië, die Elsa mij had voorgesteld. Ik had er zonder meer ja op gezegd, meer omdat ik niet goed wist wat ik anders kon zeggen, dan dat ik zo enthousiast was over het idee. Maar het scheen nog zó ver weg, dat de charmes van een reis met Elsa, gecombineerd met de onmogelijkheid haar enthousiasme meteen teleur te stellen, zwaarder wogen dan de kwade kansen die ik toch ook wel dadelijk in een dergelijke reis voorvoelde. Kwade kansen: Elsa was vrij dom, al probeerde ze voor een intellectuele vrouw door te gaan. Zolang wij elkaar alleen twee-drie avonden in de week en een deel van de weekends zagen, hinderde dat weinig, maar bij een samenzijn van drie weken in Italië zou dat anders kunnen worden. Bewijst dit, dat mijn liefde toen al aan het verdwijnen was? Ik weet het niet zeker.

Hoe dan ook, toen ik eenmaal mijn eerste instemming met het plan had gegeven, leefde Elsa alleen nog voor de uitvoering ervan. En ik moet zeggen dat haar kinderlijk enthousiasme aanstekelijk werkte. Het werd steeds moeilijker om er nog van terug te komen.

Onmogelijk werd het na een scène tussen Elsa en Emmelien die ik meemaakte. Een van de weinige gelegenheden dat Emmelien tijdens mijn aanwezigheid bij Elsa aanliep - zij kwam een strijkijzer lenen - greep Elsa aan om haar te vertellen over onze Italiaanse plannen. Het was duidelijk dat zij met die mededeling gewacht had tot ik er bij zou zijn.

Emmelien reageerde eerst helemaal niet, maar toen ik al dacht dat het daarmee voor-



bij was, viel zij ineens heftig uit: ‘Het is een krankzinnig plan! Een schandelijk plan! Ik begrijp niet hoe je het kan doen tegenover Frits! (Elsa's man). En hoe hij (dat was ik) durft...’

Elsa begon betrekkelijk rustig maar werd na een los woord van Emmelien, dat ik niet verstond, plots zo fel als ik haar daarna nooit meer gezien heb.

‘Alsof jij niet met Tilly naar Frankrijk gaat wanneer jij zin hebt.’

Emmelien, die kaarsrecht, met haar armen hangend langs het lichaam stond, hief nu in een nerveus gebaar haar rechterarm met het strijkijzer omhoog. Haar mondhoek trok: een dreigende huilbui - maar ik kon me haar niet huilend voorstellen - of een zenuwtrek? Even was ik bang dat zij met het strijkijzer wou gooien. Toen draaide zij zich resoluut om en ging de kamer uit.

‘Ze is gek,’ besloot Elsa emphatisch deze scène.

Sindsdien lag de Italiaanse reis volledig vast.

Maar wat ik intuitief gevreesd had: het werd het einde van mijn liefde. Niet dat de reis een volledige mislukking is geworden. Ik herinner me een paar heerlijke dagen in een hotelletje een eind buiten Florence, dagen dat we nauwelijks van onze kamer met zijn enorme balkon afkwamen. Maar Elsa wilde er al gauw op uit trekken, winkels zien, mensen zien, kerken zien, museums zien, op terrasjes zitten. Vooral op terrasjes zitten. En steeds meer ging ik opmerken dat haar observaties over wat we zagen er

[p. 15]

altijd net even naast waren; vaak een heel eind.

Om veel museums te kunnen zien - daar onthield zij zich meestal van commentaren - kwam ik op het idee haar te vertellen dat de vrouw aan wie zij mij deed denken, als ze lachte - ik had haar natuurlijk al veel eerder over die ongeïdentificeerde herkenning gesproken en vaak vroeg ze mij, als zij een pauze wilde vullen: ‘weet je al op wie ik lijk?’ - dat die vrouw best een vrouwenportret van de Italiaanse renaissance kon zijn. Daarmee werd het museumbezoek een avontuur, waarbij Elsa in het middelpunt stond. Voor ieder schilderij van een mooie vrouw, dat wij zagen keek ze me van terzijde vorsend aan, zelfs voor Botticelli's Geboorte van Venus, hoewel zij nergens minder op leek. Maar van schilderijen waar geen vrouwen op voorkwamen, of geen vrouwen op wie zij wilde lijken, trok ze mij al gauw ongeduldig weg. Ik geloof niet dat mijn suggestie oorspronkelijk geheel op fantasie berustte, maar een stuk litteraire reminiscentie zat er wel in, en in ieder geval heb ik de gedachte uitgebuit lang nadat ik er nog in geloofde.

Zonder één ruzie zijn wij uit Italië teruggekomen, ik nu volledig overtuigd dat onze verhouding op haar einde liep, Elsa met een voortdurend beleden en niet bestreden geloof, dat de reis een groot succes was geweest.

De verdere ontwikkeling of ‘afwikkeling’ was ongeveer zoals die bij zulke verhoudingen pleegt te zijn: mijn lafheden, afgewisseld met het soort wreedheden dat voortvloeit uit de irritering - of is het vernedering? - dat de ander meer liefde bezit dan jezelf nog kan opbrengen; huilbuien van Elsa, jaloerse scènes, het afzeggen van afspraken - zonder te beseffen hoe dankbaar ik daarvoor was - om ‘met een ander vriendje’ uit te gaan of zelfs met Emmelien; en pathetischer: de extra-tederheden die alleen maar het vergiftigingsproces versnelden. Op een goede dag heb ik de moed opgebracht er een eind aan te maken, zonder al te veel gehuichel, geloof ik, en zonder veel leugens: ik was wel ver van haar àf gegroeid. Het is zonder scène verlopen. Heel stil en strak had ze naar mij geluisterd, zonder te vragen, zonder te protesteren. In zekere zin zal dit gesprek dat ze al lang had moeten zien aankomen, ook voor haar een opluchting zijn geweest. Maar begrijpen deed ze het niet, ze kon het ook niet begrijpen. Voor haar, die nog in de euclidische meetkunde van onze oude liefde leefde, was mijn gedrag incoherent en onverklaarbaar.

En toen kwam dan, een week of vier later, de telefonische mededeling van Emmelien, in een koude gespannen toon: ‘Elsa heeft een ongeluk gehad... Je begrijpt het wel, neem ik aan... Ik dacht dat het je misschien zou interesseren.’

Ik zei natuurlijk dat ik dadelijk zou komen. ‘Natuurlijk’, niet omdat het veel zin had, maar omdat dit de aangewezen reactie leek.

In mijn auto ben ik er naar toe gereden. Ik geloof dat op dit moment de hele ge-

[p. 16]

schiedenis van onze verhouding weer door mijn hoofd had behoren te gaan. In plaats daarvan voelde ik alleen maar een vaag schuldgevoel. Schuldgevoel dat de verantwoordelijkheid voor deze trieste ontwikkeling mij eigenlijk niet drukte. Van die verantwoordelijkheid probeerde ik dan ook mijzelf te overtuigen, want ik begreep dat Elsa dit op zijn minst als prijs voor haar daad moest hebben gewenst. Maar in werkelijkheid onderging ik het, alsof een mij onbekende vrouw een eind aan haar leven had gemaakt vanwege een ongelukkige liefde voor een mij onbekende man. En er was iets van ergernis dat ik daar nu in betrokken werd. De liefde waar ik nog maar nèt aan was ontgroeid, gaf mij een hardheid tegenover Elsa's daad, die ik bij ieder ander verachtelijk zou hebben gevonden en onvoorstelbaar. Aan de luxe van werkelijk medelijden was ik nog niet toe.

Pas toen ik aanbelde kwam even de panische realisering, dat Elsa mij niet zou opendoen.

Emmeliens zwarte verschijning, strakke mond en ogen die mij met een haast triomfantelijke haat aankeken - het beeld van een wraakgodin, wat zij ongetwijfeld ook op wilde roepen - maar ook de onmiskenbare intensiteit van haar verdriet: het contrasteerde op een ellendige wijze met zoals ik mijzelf hier zag en voelde: netjes geschoren, in een sportjasje en met een koud leeg hart. Een futiel bezoek.

‘Wil je haar zien?’ vroeg ze kortaf.

‘Hoe heeft ze... hoe is het gebeurd?’

‘Veronal’.

Ik volgde haar naar de suite van Elsa. Die was in het schemerdonker dat kunstlicht overdag geeft. Alle gordijnen waren dichtgelaten. Het terugzien van deze kamer, waar ik nog geen maand geleden voor het laatst was geweest - het leek veel langer - bracht me voor het eerst iets van een werkelijke emotie en ik was er dankbaar voor.

Wij gingen de slaapkamer binnen en naar het bed waar Elsa lag. Het gaf me het gevoel of ik een stout kind was dat door zijn moeder naar de scherven wordt gebracht van de vaas, die het stuk heeft gegooid.

Emmelien had kennelijk de kamer wat op orde gebracht en een paar meubels stonden anders dan ‘vroeger’. De emotie die ik even in de voorkamer had gevoeld gleed weer weg.

Elsa lag met het hoofd even afgewend en de blote armen langs haar lichaam over het dek. Haar gezicht kreeg al een duidelijk dodenmasker en had iets van een grimas om de mond, een grimas die zweemde naar een lach, háár lach.

En plotseling wist ik het: Betty, mijn oude kinderjuffrouw, Betty was het waar ze op leek, waar ze altijd op had geleken, als zij lachte. Maar ik dreef die gedachte meteen weg. Eerst moest ik dit huis uit.

Naast me stond nog, in zwijgende strengheid, Emmelien. Ik wist niet goed wat ik moest doen, raakte even Elsa's hand aan, die koud en onmenselijk aanvoelde. Toen draaide ik me langzaam van het bed af - snelle bewegingen schenen hier niet op hun plaats - naar Emmelien toe. Mijn ogen vielen op een tafeltje waar een brief op lag. Ik voelde een panische schrik, dat die voor mij kon zijn.

‘Voor Frits’, zei ze stroef, en er was nu duidelijk triomf in haar stem.

Zij had weer die zenuwtrek om de mond die ik had gezien bij die scène met Elsa. ‘Als ze in Godsnaam maar niet gaat huilen’.

‘Wanneer is de begrafenis?’

‘De crematie is donderdag.’

‘Kan ik iets doen?’

Geen antwoord.

Toen wij de kamer uitgingen, schoot de gelijkenis met Betty weer door mijn hoofd: Betty is de meest onaangename kinderjuf geweest, die ik heb gehad; ze is met een laaiende ruzie - waarover weet ik niet meer - het huis uitgezet.

Helemaal zonder betekenis was mijn laatste bezoek aan Elsa niet geweest.