Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor literatuur en politiek vierde jaargang · nummer 176 · 17 oktober 1962

Verdiend, maar niet te hopen

Het blijkt moeilijk te zijn om in deze dagen het hoofd koel te houden tegenover het verschijnsel-De Gaulle. Wie daar in ieder geval wel in slaagde was H.A. Gomperts die in Het Parool betoogde dat De Gaulle nodig was geweest in 1958 om Frankrijk door de Algerijnse stroomversnelling heen te slepen, maar nu onnodig en ongewenst is geworden. ‘Voor de andere landen is hij een sta-in-de-weg, omdat de gemeenschappelijke problemen, de ontwapening en de Europese integratie, nu eenmaal niet op de sterke-mannen-manier kunnen worden opgelost.’ Het is een redenering waarin men graag zou geloven, want dat De Gaulle buiten zijn boekje is gegaan door een grondwetsherziening aan het volk voor te leggen eer hij overleg had gepleegd met het parlement - daarover kan natuurlijk geen verschil van mening bestaan. Hij verdient daarvoor straks een flinke nederlaag. Maar als hij dan zou verdwijnen - wat een nieuwe schennis van de wet is, huilen zijn tegenstanders nu hoewel zij hem zo graag kwijt zijn - worden die gemeenschappelijke problemen er dan gemakkelijker oplosbaar door?

Om alleen bij de Europese eenwording te blijven (want de ontwapening zou een probleem behoren te zijn, maar is het vandaag nu eenmaal niet, gegeven alleen al de houding van Moskou en Peking). Wij weten nu wel dat niet de ‘nationalist’ De Gaulle, maar de ‘socialist’ Gaitskell en zijn Labour-aanhang de felste tegenstanders van een verenigd Europa zijn, zich daarbij beroepend - o socialisme - op de veldslagen van Vimy Ridge en Gallipoli! Wij weten ook dat voor Macmillan en zijn conservatieven het Europa van de vaderlanden het enige Europa is waarbij zij aansluiting wensen. Wel verre van een sta-in-de-weg te zijn, heeft De Gaulle met zijn Europese ideeën juist de aansluiting voor Engeland vergemakkelijkt. Een aansluiting die onmogelijk zou zijn geweest - Macmillan heeft daar nooit twijfel over laten bestaan - indien het ‘vasteland’ alleen regeringen van principiële federalisten had gekend.

[p. 2]

Uit het stukje van Gomperts spreekt die afkeer van de sterke man - zo noemt hij de held in de politiek, want tegen helden des geestes heeft hij allerminst bezwaar - waar iedere intellectueel sinds de dertiger jaren mee geboren is, of in ieder geval behoort te zijn. Niet dat door dit sympathieke vooroordeel zijn onderscheidingsvermogen wordt uitgeschakeld. De Gaulle, zegt hij, is ‘een sterke man, die geen wispelturig despoot is, maar een verstandig en nobel denkend wezen.’ Niettemin: een sterke man, en dus weg met hem. In de plaatsruimte die hij tot zijn beschikking had, kon Gomperts ons uiteraard niet uitleggen wat hij onder ‘sterke man’ precies verstaat - wat jammer is, als wij bedenken dat vergeleken bij een Nederlands minister-president ook een Amerikaans president en zelfs een Engelse eerste minister, op grond van hun veel sterkere machtspositie, aanspraak kunnen maken op de betiteling ‘sterke man’. Nu is, toegegeven, de positie van de Franse president nòg sterker dan die van zijn Amerikaanse ambtgenoot, maar juist de gebeurtenissen van de laatste dagen laten zien dat ook in Frankrijk nog het parlement de regering kan laten vallen (wat aan de overzijde van de Atlantische Oceaan niet kan) en dat het laatste woord tenslotte bij de kiezers blijft.

Tegenover de opvatting van Gomperts kan men die van de originele, inmiddels uit zijn partij gestoten Gaullist stellen, die in de Franse kamer meehielp de regering-Pompidou

omver te werpen omdat ook hij het onverdedigbare van De Gaulle's houding inzag en dus een scherpe afkeuring op zijn plaats achtte, maar die toch verklaarde ‘ja’ te zullen antwoorden bij het referendum, omdat Frankrijk een man als De Gaulle nog niet missen kan. Voor hem was De Gaulle misschien ongewenst, in ieder geval nog nodig, helaas - ongeveer zoals André Gide moest erkennen, ‘hélas’, dat Victor Hugo Frankrijk's grootste dichter uit de negentiende eeuw bleef, uitzonderlijke talenten als De Nerval, Baudelaire en Rimbaud ten spijt.

Men hoeft geen pessimist te zijn om te kunnen weten dat bij een vertrek van De Gaulle in Frankrijk de vierde Republiek, als de zesde vermomd, zal terugkeren. De partijen hebben zich niet vernieuwd. Zij worden nog altijd geleid door dezelfde lieden die het vòòr 1958 ook al niet konden. De socialisten hebben er zelfs niet toe kunnen besluiten om de twee ergste beulen uit Algerië, Lejeune en Lacoste, te royeren en eerstgenoemde heeft dan ook in de kamer deel uitgemaakt van de anti-regeringsmeerderheid. En de P.S.U., de enige nieuwe partij sinds 1958 waarvan wat te verwachten viel, is hopeloos in zichzelf verdeeld tussen Mendèssisten en orthodoxe marxisten. Nu kan men zeggen: Algerië is niet meer de steen om de nek die hen deed verdrinken, en laat ze nu dus maar klungelen; Frankrijk kan er, economisch en cultureel, tegen.

Maar het is jammer genoeg niet waar dat de vierde republiek alleen door Algerië in de rug gebroken werd. Ook vòòr de Algerijnse opstand onder Pierre Mendès-France uitbrak, waren het niet alleen Gaullisten, reactionairen of communisten die de ondergang van de ‘Vierde’ voorspelden (al waren er ook, als Françoise Giroud van L'Express, die in die jaren rotsvast geloofden in de heer Anton Pinay als redder van de republiek). Een zo zwak bewind vindt altijd wel zijn Algerië. Het kan immers niet worden vergeten dat die Republiek in 1958 ook financieel voor een failliet stond.

En waar mensen kiezen, mag men niet van ze verwachten dat ze - ook niet onder het motto: mijn land kan veel politieke rommel verdragen - er gemakkelijk toe komen om hun stem uit te brengen op partijen of personen van wie men redenen te over heeft om aan te nemen dat ze er maar wat van maken. Ik erken dat daarin juist ook het bedenkelijke van De Gaulle's optreden schuilt: dat hij de kiezers voor het dilemma plaatst ja te zeggen tegen een handelwijze die men afkeuren moet, of ja tegen een stel politici van wie te vrezen valt dat zij het oude, onbe-

[p. 3]

kwame spelletje weer zullen hervatten.

Het is mogelijk dat zij gelijk hebben die zeggen dat De Gaulle zich nu heeft ontmaskerd als de tiran die hij in wezen is. Maar hoe is het dan te verklaren dat zo'n man alle gunstiger, alle opgelegde kansen die hij heeft gehad, in 1945, in 1958, en na iedere militaire opstand, niet heeft gegrepen om de alleenheerschappij te voeren en het parlement en de politieke partijen geheel opzij te schuiven? Napoleon en andere tirannen van zijn soort, hebben met hun 18e Brumaires geen jaren op zich laten wachten. En waarom, als hij dan nu zo graag de sterke man zou willen spelen, is De Gaulle niet ingegaan op de smeekbeden van de gaullisten om de verkiezingen voor het nieuwe parlement te koppelen aan het referendum? Iedereen is het er over eens dat hij het voor zichzelf daarmee uiterst moeilijk maakt.

Een afdoende verklaring voor het gedrag van de president is nog niet gegeven. Waarom riskeert hij zijn positie als wat hij vraagt zo onredelijk niet is of de kenners van de Franse politiek zijn er van overtuigd dat hij van succes verzekerd zou zijn geweest als hij de geëigende weg zou hebben bewandeld en eerst het parlement in zijn plannen zou hebben gekend?

Ik geloof dat misschien deze regels uit het essay, dat de onbekende officier De Gaulle in 1927 publiceerde, een aanwijzing bevatten: ‘Réserve, caractère, grandeur, ces conditions du prestige imposent à ceux qui veulent les remplir un effort qui rebute le plus grand nombre. Cette contrainte incessante, ce risque constamment couru éprouvent la personnalité jusqu'aux fibres les plus secrètes. Il en résulte, pour qui s'y astreint, un état de lutte intime, plus ou moins aigu suivant son tempérament, mais qui ne laisse pas à tout moment de lui blesser l'âme comme le cilice à chaque pas déchire le pénitent. On touche là le motif de retraites mal expliquées: des hommes à qui tout réussit et que l'on acclame rejettent soudain le fardeau.’

Het is opmerkelijk dat De Gaulle, die in dit werk voldoende blijk geeft van zijn historische kennis, hier geen voorbeelden noemt. Wie zijn dan wel die van machtsverlangen bezetenen die uit eigen beweging het begeerde vrachtje van de schouders hebben geworpen? Karel V? Nauwelijks een man à qui tout réussit. Er is er één: Sulla, en dan wordt het begrijpelijk waarom de schrijver hier geen man en paard heeft genoemd, ook al zal hij voornamelijk hebben gedacht aan de

Sulla uit Montesquieu's beroemde dialoog.

Het portret van de Held, zoals de jonge De Gaulle die voor zich zag, overtuigt doordat de schaduwzijden, de onaangename trekken er niet zijn verdoezeld. Voor hem berekent het held-zijn niet alleen heel duidelijk een inspanning (wat het voor Napoleon bijvoorbeeld veel minder was), maar vooral ook de noodzaak tot het inslikken van heel wat rotte eieren, waar zowel zijn smaak als zijn maag eigenlijk niet tegen bestand zijn. Dat is misschien de psychologische achtergrond van dat merkwaardige ideaal: de macht veroveren (maar niet met elk middel!) en steeds sterk genoeg blijven om het kunststuk te volbrengen waar zo weinigen toe in staat zijn: die macht weer kunnen afstaan ook. Vandaar wellicht het zonderlinge en ongrondwettige gesol met zijn eigen positie. Het lijkt er op alsof hij vooral naar Colombey verlangt als hij aan de macht is, en de macht begeert als hij zich in dat dorp aan het schrijven heeft gezet. Voor de literatuur mogen wij dan ook hopen dat hij de nederlaag leidt die hem in staat zal stellen zijn mémoires vanaf 1958 voort te zetten. Maar voor de politiek?

C.P. Snow, van de zomer in Nederland, en allerminst een vriend van Frankrijk en de Fransen, vertelde - onder vermelding van zijn onverdachte bronnen - hoe diep het respect is dat ook een man als Kroesjtsjef voor de figuur van de Franse president bezit. Of hier het prestige meespeelt van het enige geallieerde staatshoofd dat zich niet door Stalin de wet liet voorschrijven en dat weigerde mee te doen aan het versjacheren van Oost-Europa, ik weet het niet, maar ook met een nieuwe, te verwachten crisis om Berlijn voor de deur, ben ik er niet zo zeker van dat wij, nu al, een man van zijn formaat in Europa kunnen missen.

H. van Galen Last