Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor literatuur en politiek vierde jaargang · nummer 173 · 26 september 1962

De theologiserende methode

‘Het is mij niet onbekend, dat velen van mening zijn, dat de dingen dezer wereld zodanig door de fortuin en door God worden bestuurd, dat de mensen met al hun verstand er niets aan kunnen veranderen’. Dit citaat is van Machiavelli. Hoe slecht de reuk ook mag zijn waarin hij staat, Machiavelli heeft wel eens gelijk. Of de wereld door God bestuurd wordt weet ik niet. Vast staat dat er talloze mensen zijn die dat geloven en daar is geen enkel bezwaar tegen. Ik word pas kriebelig als zij zeggen te weten wat God wil en hun wil aan anderen willen opleggen. De theologie heeft in ons land een zo achtbaar verleden en we hebben in de loop der eeuwen zo hartstochtelijk gekift over theologische zaken dat het ons bijna onmogelijk is geworden over politieke of culturele aangelegenheden te spreken als dat niet psalmodiërend kan gebeuren. Het betreft hier een dwangneurotische handeling die haar voordelen heeft: men stelt zich bij voorbaat veilig voor aanvallen van derden, wier motieven als zijnde niet Christelijk automatisch van minder allooi moeten zijn. Tevens is men gedekt tegen eventuele mislukkingen. Men heeft het goede gewild, handelende immers van uit een opdracht. Dat het anders liep kan geweten worden aan de laagheid van de tegenstanders, of aan kwalen naar keuze van dit ons tijdsgewricht. Het moet steeds volkomen duidelijk zijn dat het doel waarnaar wij streven geheiligd is door het Woord van een bovenzinnelijke autoriteit. Daar gaat het om. Als we ons in de naam van het Hogere hebben doen roepen en ons aldus geroepen weten, staats niets onze dadendrang in de weg om de hand aan de ploeg te slaan of de zeven zeeën op te varen. Dat een roeping ons meermalen voordelen oplevert is een bijkomstigheid die het zelfvertrouwen niet hoeft te schokken.

Deze theologiserende methode, bij de practisanten uitmondend in een uitverkiezingshabitus, getuigt van onzindelijk denken. Erg veel denken komt er overigens niet aan te pas. De groep die deze methode regelmatig toepast is in Nederland vrij

[p. 2]

groot. Zij heeft dus recht op onze aandacht, en waar ik de theologiserende methode vooral in de politiek funest acht is bestrijding ervan nuttig. De meest onbeschaamde adept van deze methode was wellicht Colijn, de man die gedurig met de Heer verkeerde en dat in zijn brieven graag liet merken (zie G. Puchinger, Colijn, momenten uit zijn leven). Hij werd de autoritaire vaderfiguur tot wie in 1933 Idenburg op een AR deputatenvergadering de woorden sprak: ‘Generaal, wij zullen sterk zijn in Gods kracht. Wij zullen volgen uw bevel. Wij weten dat uw en onze hulp staat in de naam des Heeren’. Door zich een directeursplaats te scheppen in de firma God & Zoon heiligde Colijn zijn geldingsdrang en misbruikte hij zijn Christendom om er politiek mee te bedrijven. Het is de verdienste van J.B. Charles in zijn hoofdstuk ‘Het bataafse Christendom’ (in Van het kleine koude front) te hebben aangetoond hoe het Christendom in Colijn's psychologische behoeften voorzag en de energie leverde voor een carrière die zònder nooit zou zijn opgebouwd. Wat zijn verdiensten ook waren, hij schoot tekort wat betreft het interpreteren van de grote politieke en ideologische veranderingen in de wereld, hetgeen zeker in de jaren 1939 en later is gebleken.

Typerend voor de denkwereld van de politieke theologisant is het werkwoord ‘handhaven’: de status quo. Geen verandering, geen fantasie, geen creativiteit. ‘Je maintiendrai’, de wereld mag in puin vallen, nieuwe ideeën mogen zich manifesteren - wij staan pal, wij bewaren der vaderen pand. Slechts tegen wil en dank zullen wij volgen waar anderen ons zijn voorgegaan, niet te snel, voorzichtig, argwanend. Natuurlijk is dit niet helemaal waar, maar m.i. toch waar genoeg om het zo te mogen stellen. Voor de retoriek van dictatoren zijn we in Nederland niet bijster vatbaar, des te meer voor de zogenaamde kanselretoriek, zonder welke blijkbaar geen dominee zijn roeping zou verstaan - het orgel dat hij zich waant waardoor God zich doet horen.

Wij zweren nog steeds bij het rigide

legalisme van moralistische origine, dat zo mooi aansluit op de leerstellige denktrant, sinds Calvijn in deze streken in zwang. Het ontbreken van militaire machtsmiddelen heeft dat legalisme in onze ogen tot de enige beschaafde wijze van politiseren gemaakt, hoewel wij machtspolitiek in onze koloniën nooit hebben geschuwd. Maar dan spraken wij van ‘beschavende roeping’, ‘pacificatie’ of ‘the white men's burden’. In de Nieuw-Guinea affaire hebben wij andermaal het échec mogen begroeten van deze politiek, die die naam nauwelijks verdiende doordat de theologiserende methode er zo'n hutspot van gemaakt had. Vanzelfsprekend hebben wij het recht aan onze zijde, wij willen slechts het goede, wij handelen van uit een zedelijke opdracht, God is met ons. Helaas zitten perfide mogendheden ons dwars. Verbitterd capituleren wij. Moge God de Papoea's bewaren.

Natuurlijk is dit alles niet nieuw. Wij weten langzamerhand wel dat wij een belerend, moraliserend volk zijn. Het beroerde is dat nog altijd, ook in de binnenlandse politiek van de unfaire methode die de theologiserende methode is, gebruik wordt gemaakt. Dat daardoor begripsverwarring ontstaat en er eindeloos langs elkaar heen wordt gepraat schijnt maar weinigen te hinderen of op te vallen, terwijl toch de mérites van een zaak de doorslag zouden moeten geven voor een zuivere probleemstelling. Hoe anders, hoe pragmatisch is daarentegen de aanpak van de Engelsen doorgaans, waaraan ze dan ook bij ons de erenaam ‘perfide Albion’ danken. Zo voert ons kabinet een Christelijk sociale politiek, wat dat ook wezen mag. Alsof zo'n politiek ooit een aanbeveling zou kunnen zijn voor wie zich herinnert hoe sociaal Christelijke kabinetten van de vorige eeuw tot heden zijn geweest. Niettemin willen we dankbaar zijn voor wat ze, zij het tegenstribbelend, van de liberalen en de socialisten hebben geleerd. Zo is er onze jongste politieke partij, de PSP, die de wissels die zij van meet af aan heeft getrokken op onze hecht in de volksziel verankerde ethische beginselen, goedgelovig gehonoreerd ziet. Wie kan ontkennen dat het pacifisme moreel hoger moet worden aangeslagen dan het militarisme? Wie durft te lachen als hij denkt aan de reële mogelijkheid dat de atoombommen van oost en west eens hun sinister werk zullen verrichten? Wie durft te ontkennen dat we allemaal leven onder de dreiging van een derde wereldoorlog? De PSP beroept zich op de erkende immoraliteit van de oorlog, het doden van de evenmens, en het door middel van de wapenindustrie verdienen aan massamoord.

[p. 3]

Verwerpt niet ieder verstandig mens principieel de oorlog als middel om geschillen te beslechten?

Waarin schuilt dan het verwerpelijke van het overbrengen van de ethiek naar het terrein van de politiek? Kort gezegd hierin dat de ethiek haar waarde ontleent aan absolute beginselen, aan zogenaamde eeuwigheidswaarden, aan een objectieve, absolute waarheid. Politiek nu heeft niets met absolute waarden van doen, evenmin met waarheid meestal. Hiermee wil niet gezegd zijn dat politiek het bedrijf behoort te zijn (of zou zijn) van beginselloze mannen of van schurken. Het is heel belangrijk hoogstaande lieden aan het bewind te weten, mensen die eerlijk zijn, onomkoopbaar en fatsoenlijk. Maar als ze hun vak niet verstaan moeten ze naar huis. Dat vak kunnen ze, zomin als welk vak ook, in de kerk leren. Politici behartigen belangen en belangen hebben altijd een beperkte waarde vergeleken bij eeuwige waarden. Onder belangen dan tevens te verstaan: persvrijheid, stakingsrecht, vrijheid van godsdienst en andere rechten; belangen dus die bij bepaalde regeringsmaatregelen in het gedrang kunnen komen. Belangen zijn veelal in strijd met andere belangen; belangenbotsingen en botsingen tussen politici zijn het gevolg. Een politicus die zich niet wil inzetten voor de belangen die hij vertegenwoordigt is waardeloos. Even waardeloos is hij echter als hij de relativiteit van deze belangen niet inziet naast die van zijn tegenstanders, die evenzeer voor hun belangen opkomen als hij voor de zijne. Onderdrukte minderheden zullen zich bij de afwezigheid van voldoende macht om zich te handhaven en te doen erkennen, bijna uitsluitend moeten beroepen op een idee, een beginsel. Onder een dictatoriaal regime moeten zij zelf beslissen of zij de mogelijkheden bezitten en willen aanwenden om ter wille van hun beginsel de strijd met andere dan politieke middelen te voeren. Ook zij strijden in elk geval mede voor materiële en practische belangen, al zou het maar zijn opdat de politie hen ongemoeid zal laten. Politiek is nog altijd de kunst van het mogelijke, en opportunisme heeft daar, soms veel soms minder, mee te maken onder de naam ‘tactiek’. Welke doelstellingen de politicus, de staatsman, zich ook gekozen heeft, hoe schoon hij zijn handen ook wenst te houden als hij een fatsoenlijk man is, hij zal steeds te doen hebben met zeer concrete zaken, waarvan niet alleen het geluk (wat dat ook moge zijn), maar tevens de materiële welstand en voorzieningen in elk opzicht van zijn volk afhangen - inbegrepen derhalve geestelijke en ideële belangen die immers zowel in het maatschappelijk gebeuren als op het staatsbudget tot uiting komen. Goed beschouwd een heel gewone taak van de politicus, slechts op een aanzienlijk hoger niveau dan waarop de doorsneeburger gewend is zijn geestelijke en materiële belangen te behartigen, zij het dan weer binnen het kader dat zijn politici voor hem mogelijk maken. De staatsman weet dat hij voor de verwezenlijking van zijn program afhankelijk is van zijn tijd, van de middelen die hem ten dienste



staan en bovenal: afhankelijk van anderen die net als hij opkomen voor een groep, doch met andere belangen. Politiek is het verzoenen van het onverzoenlijke, het compromis op zijn best. Mogelijk blijkt later dat enkel vermeende belangen werden nagestreefd. Dat doet allemaal niets af aan het feit dat het politieke bedrijf concreter is dan menig ander bedrijf, zo concreet als het daarbij vaak vergoten bloed maar kan zijn.

We hebben er niets aan uitentreure te vernemen dat de wereld anders en beter zou moeten zijn, hoe de mensen zich wel zouden behoren te gedragen, welke algemene moraal de mens het beste voegt om een kans te maken een of andere zaligheid te verwerven, zònder dat wordt verteld welke practische maatregelen getroffen dienen te worden om de mens eigener beweging naar deze aanbevolen moraal te doen handelen. En vooral hoe de practische, vóór ons liggende problemen moeten worden opgelost. Het eerste probleem is dan vooral van filosofische en theologische aard, het laatste politiek.

Terug tot het pacifisme, dat overigens geenszins de strijd schuwt, enkel de oorlog, de min of meer gereglementeerde gewapende strijd tussen volken en legers. De consequentie van 's mensen aanwezigheid op deze wereld, zoals die zich aan ons voordoet is

[p. 4]

strijd, overal, altijd en op ieder terrein. Het is niet waar dat men geheel en al zelf kan bepalen tot waar men de strijd wenst te aanvaarden en waar men van strijd wenst af te zien. Uit naam van hoe nobele beginselen ook de pacifist weigert aan strijd, aan oorlog, deel te nemen, hij is net als in de politiek afhankelijk van andere groepen die de oorlog wèl wensen te voeren. De pacifist wil dan vrijwillig, zij het onder protest, zijn belangen opgeven en, gedwongen, de belangen laten prevaleren van de groep die hem de oorlog heeft verklaard. In hoeverre een oorlog een belang kan bevorderen of schaden laat ik in het midden. Daar gaat het de pacifist ook niet om: hij beroept zich op absolute waarden en handelt overeenkomstig. Zijn belang geeft derhalve niet de doorslag bij het bepalen van zijn houding, maar een ideaal, een idee, een ethisch beginsel, al zou hij er aan ten onder gaan. Ik wens de moed van bonafide pacifisten niet in twijfel te trekken, noch hun élan of zelfs: hun strijdbaarheid. Ik ontken alleen dat zij politiek bedrijven. Zij zijn gelovigen, die getuigend van hun geloof bereid zijn te sterven en martelaren te worden voor een betere wereld. Ik ben blij dat ze er zijn. Maar met politiek houden zij zich niet op, al pogen zij wel de politieke weg te bewandelen om hun geloof uit te dragen. En in de politieke arena aangeland beginnen zij de strijd met dat deel der politieke middelen dat buiten oorlog voorhanden is en dus respectabel genoeg zou zijn, wat voor mij nog de vraag is. Loopt deze strijd uit op een gewapende dan willen zij wel gedood worden als het niet anders kan, doch zonder zelf gedood te hebben, met schone handen. De laatste consequentie der politiek willen zij niet trekken, of er niet even verschrikkelijke dingen mogelijk zijn op dit ondermaanse als oorlog, bijvoorbeeld onderdrukking, terreur in iedere vorm, genocide en God weet wat nog meer.

In het nummer van 8 juli 1962 van de Internationale Spectator staat een artikel van prof. C.C. Berg over ‘Taal, myte en het probleem van de vrede’. Hij schrijft o.a.: ‘Men hoeft echter de geschiedenis der beweging niet te kennen om in te zien, dat pacifisme de leer is van een profeet, die niet het hele mytenkomplex van zijn vaderland verworpen heeft, maar speciaal de opvatting, dat oorlog een toelaatbare houding tegenover vreemdelingen is, en dat het dus dicht staat bij de leer van de Boeddha en de Christus’. En verder: ‘Er is echter voor de pacifisten geen reden om bij de pakken neer te zitten, omdat zij hun dogma nog moeten opbouwen. In andere religies is het dogma vervolmaakt in reaktie op lastige vragen, en lastige vragen zijn de pacifisten in voldoend aantal te stellen’.

Van de atoombom maken pacifisten tegenwoordig graag een argument dat er redelijk en zakelijk uitziet, passend in het betoog tegen de oorlog. Het is ook een argument tegen oorlog, maar een praktisch argument waar overigens volstrekt geen bezwaar tegen is. Voor pacifisten evenwel is het een onzindelijk argument omdat het aan de ethische, voor mijn part Christelijke of humanistische veroordeling van de oorlog een belangen-element toevoegt, dat aan de ethiek in wezen vreemd is. De motieven tot afwijzing van oorlog worden vertroebeld. Het is niemands belang dat onze wereld door de bestaande voorraad atomisch springmateriaal wordt vernietigd. De talloze mensen die thans het pacifisme zeggen te belijden, wijzend op het atoomgevaar, verloochenen de ethische grondslag van het ware pacifisme. De oorzaak is angst voor de toekomst en bovenal machteloosheid, het gevoel geen stem in het kapittel te hebben als het gaat om zulke belangrijke vragen als leven en dood. Belangen dus, die wel degelijk met een bepaald ethos, doch in de eerste plaats politiek moeten worden behartigd en verdedigd. De toepassing van de theologiserende methode



dient ook hier om absolute (ethische) waarden te verenigen met relatieve, materiële en praktische waarden, onder het primaat van de eerste met het oogmerk politiek te voeren.

Niemand zal van verbazing achterover vallen als ik beken voor het probleem van de oorlog geen oplossing te weten. Het meest irritante evenwel dat in discussies hierover veelal is op te merken, dat is de verdenking op voorhand van kwade trouw die ethisch denkenden hebben tegen op dit stuk anders denkenden. Andermaal een

[p. 5]

bewijs van de onzuiverheid die het theologiserende vernuft kenmerkt in een debat dat om politieke realiteiten heet te gaan. De politieke theologisant bezit immers de beste papieren: hij weet wat God wil, wat het goede en Ware is. Christelijke geboden hebben in onze maatschappij overtuigingskracht, en wat erger is: bewijskracht. Wie zich niet in eerste instantie op een Goddelijke of daarvan afgeleide autoriteit wil en kan beroepen moet het doen met redelijkheid, met ervaringsfeiten en bevindt zich altijd in een moeilijker positie dan de zich op ethische beginselen baserende politicus, wiens beginselen in iedere situatie gelding bezitten - omdat ze universeel zijn en absoluut. De bejegening van wie deze kunstgreep weigert toe te passen wordt dan al gauw geringschattend. En dat, terwijl er over de zaak waarom het gaat nog geen woord behoeft te zijn gezegd.

De ‘Voorzienigheid’ voerde mij het pas verschenen boekje in handen van G. Goossens, Nieuw-Guinea, de koude oorlog en de Anti-Revolutionaire Partij (Franeker, 1962). Zonder overdrijving meen ik dit geschrift rancuneus, oneerlijk, van God doortrokken en dom te mogen noemen. Maar het is curieus om de theologiserende methode die er zo grof in wordt toegepast. De heer Goossens is tegen het communisme, de ‘familie’ Kennedy, de heren Van Royen en Soekarno, de on-Christelijke politiek door Nederland t.o.v. Nieuw-Guinea gevoerd. Goossens is gereformeerd en lid van de A.R.P.

Het boekje handelt, zoals uit de titel al blijkt, over politiek. Ik zal nu een paar stukken citeren om aan te tonen hoe de schrijver zijn politieke wijsheid put uit de Bijbel, althans uit het Christendom zoals hij het belijdt.

In het Ten Geleide schrijft prof. S.U. Zuidema: ‘De rekening wordt door de Papoea's betaald. Maar zij zal op Christelijk en niet-Christelijk Nederland verhaald worden, zo zeker als de Heilige Schrift betrouwbaar is in haar ontwijfelbaar en duidelijk getuigenis omtrent de gerichten Gods’. En verder de heer Goossens: ‘Rekening houden met de “concrete omstandigheden en machtsverhoudingen in de wereld” is niet hetzelfde als: uitgaande van die omstandigheden en machtsverhoudingen berekenen wat in die situatie bereikbaar is. Er is dan weliswaar geen “wonder” ingecalculeerd, maar er is ook geen sprake van christelijke politiek. Althans als dat “politiek bereikbare” neerkomt op overtreding en devaluering van de goddelijke Wet’ (p. 17). Over het plan Bunker: ‘Maar voldoet dit plan enigermate aan de goddelijke Wet voor de samenleving der volken? In genen dele. Welnu, dan is er, naar het mij voorkomt, voor christelijke politici geen andere mogelijkheid dan verwerping van dit plan’ (p. 18). Over de ‘concrete wereldsituatie’: ‘Want DE realiteit is het rijksplan van Koning Jezus. Een realiteit, die de ongelovige niet zien kan, omdat hij ziende blind is. Maar de oprechte christ-gelovige ziet haar met het oog des geloofs’ (p. 32). Met instemming haalt Goossens een artikel aan van oud-G.G. A.W.W. Idenburg, waarin o.a. staat: ‘Voorts stelt het Christendom de gehele koloniale verhouding in een eigen licht. (...). Het weet, dat het God was, die Nederland het bestuur over de Indische archipel gaf. Als zodanig moet het worden aanvaard door hen, over wie dat bestuur gaat en door hen, die het bestuur voeren’ (p. 40). En op pagina 74 schrijft Goossens: ‘Er bestaat sedert lang een neiging in zeer bepaalde kringen van kerk en zending om een zekere pacificatie tussen christendom en communisme na te streven. Of, wat hetzelfde is, tussen het rijk van Christus en dat van satan. Uiteraard is zulk een streven naar compromissen, hoe dierbaar men er ook bij moge redeneren, een uiting van brute ongehoorzaamheid aan het Woord van God en een symptoom van diep kerkelijk verval’.

Over de leugens, halve waarheden en insinuaties en over de verwijzingen naar de artikelen van de heer H.A. Lunshof wil ik het verder niet hebben. Natuurlijk zijn mijn citaten uit hun verband gerukt, maar ik geloof niet daarbij de schrijver onrecht te hebben aangedaan. Hoe exegeten en vromen van het ‘je maintiendrai’ en ‘inder gherechticheyt’ type als de heer Goossens ooit uit de kerken konden ontsnappen om in de politiek te gaan is mij een raadsel. Over een geschrift als het zijne is niet te discussiëren, tenminste niet met medestanders van de schrijver.

H.G. Surie