Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 15]

Namen noemen
H.H. Surie

Dr. A. Alberts, Namen noemen, H.J. Paris Amsterdam.

De Indische bellettrie (de term is van Du Perron) telde tot voor kort eigenlijk maar één naam die de moeite van het noemen waard was: Multatuli. R. Nieuwenhuys constateerde terecht (Tirade, juli/aug. 1960) dat in Nederland onder literatuur veelal alleen romans, novellen en gedichten worden begrepen, met uitsluiting van brieven, historische of andere opstellen en kritieken. Mede daaraan is het te wijten dat de vele andere, boeiende mensen die van uit hun Indische milieu schreven, maar weinig of geen romans en poëzie, vergeten zijn en nauwelijks literaire aandacht kregen. Gelukkig schijnt thans in deze houding enige verandering te komen, zodat onlangs in de onvolprezen Stoareeks een keuze uit de brieven van H.N. van der Tuuk verschijnen kon, die bewijst hoezeer iemands creatieve arbeid in epistolaire vorm tot de literatuur kan behoren. De groeiende belangstelling voor ons koloniale verleden, gevolg van een heroriëntatie op een afgesloten periode, doet naast Multatuli ook anderen ontdekken. Geen genieën, maar niettemin originelen vaak, die in historisch èn literair opzicht recht hebben op een eigen plaats naast de, door het weinig kritische Nederlandse publiek tot reuzen opgeblazen, middelmatigheden dezer streken. Ik noem hier naast Van der Tuuk: Sicco Roorda van Eysinga (vriend van Multatuli), de dominee baron Van Hoëvell en P.A. Daum.

Na de periode die beheerst werd door ‘waste makers’ als bijv. Jan Fabricius, Augusta de Wit, mevrouw Székely-Lulofs (‘onbetwiste prima donna in de vlotte banaliteit’, schreef Du Perron), C.W. Wormser en M.C. Kooij-Van Zeggelen, begon zich in de laatste jaren vóór de Japanse bezetting van Indonesië een nieuwe groep van schrijvers af te tekenen die iets anders wilde, een andere geestelijke instelling had t.o.v. de Indonesiër en het gebiedsdeel Nederlands-Indië: Beb Vuyk, Willem Walraven, R. Nieuwenhuys e.a. Er ontstond contact met Du Perron, Greshoff kwam naar Indonesië, nog anderen gingen qua literaire of politieke opvattingen tot de nieuwe kring behoren. Walraven, free-lance journalist, liet een zo persoonlijk geluid horen als na P.A. Daum wellicht niet meer vernomen was, en publiceerde enkele van zijn verhalen in het maandblad De Fakkel. Beb Vuyk schreef haar Het laatste huis van de wereld, van Nieuwenhuys verscheen een studie over Daum in Groot Nederland. De activiteit van Du Perron tijdens zijn tweede verblijf in Indonesië is duidelijk voor wie zelfs alleenmaar zijn Indisch Memorandum kennen.

De onderbreking door de oorlog bleek na 1945 geen definitief einde te betekenen van deze opleving van de Indische literatuur. Integendeel, verscheidene van de ouderen bleven schrijven, terwijl de verandering en vernieuwing, politiek zowel als cultureel, andere auteurs naar voren deed komen, blijkgevend van een bewogenheid en een zeggingskracht waartoe eertijds maar enkelen door de tropen waren geinspireerd: Alberts, Resink, Friedericy, Maria Dermoût, Aya Zikken, Vincent Mahieu.

In 1952 publiceerde A. Alberts elf korte verhalen onder de titel De eilanden. Hij ontpopte zich als een man die veel minder woorden nodig heeft om iets te zeggen dan men gewoonlijk voor noodzakelijk houdt. Zijn geografische aanduidingen bleven vaag, zelfs de namen van de figuren werden niet of als terloops genoemd. Ontdaan van iedere overbodigheid kregen Alberts' verhalen een spanning, die tussen de polen droom en realiteit bewegend aan ieder woord het juiste voltage gaf.

Zijn tweede boek De bomen (1953) is een roman, eveneens schijnbaar achteloos neergeschreven, alsof Alberts de tijd van de lezer wil sparen en daarom uitweidingen achterwege laat. Persoons- en natuurbeschrijvingen ontbreken. De lezer wordt gedwongen deel te nemen aan het leven van Alberts' personages opdat niets van hun gevoelens en gedachten voor hem verloren gaat. Zich aldus overgevend aan de auteur blijkt hem hoe indringend deze manier van schrijven is.

Onlangs heeft Alberts een derde boek geschreven, Namen noemen. De ondertitel luidt: ‘Zo maar wat ongewone en openhartige herinneringen aan het leven in het verloren paradijs dat Nederlands-Indië heette, 1939-1947’.

Op 27 september 1939 ging de jonge bestuursambtenaar Alberts aan boord van de

[p. 16]

Johan van Oldenbarnevelt naar Indië. De oorlog was begonnen en het schip voer om de Kaap. Van de gouverneur van Oost-Java, Van der Plas, vernam hij zijn bestemming: Soemenep op Madoera. Alberts beschrijft zijn werk, zijn vermaak en de tournee's. Toen de Japanners kwamen ging hij het gevang in. Tijdens de Indonesische revolutie verdedigde hij het Tjimahikamp als munitiedrager van de mortieren, werd vervolgens van de ene dag op de andere eerste luitenant en secretaris van een aantal hoofdofficieren op een vage liaisonpost in Djakarta en vertrok ten slotte naar Nederland. Uit niets blijkt dat Alberts zich gedreven voelde door de zo hoge roeping van de gemiddelde Indische bestuursambtenaar, zoals die een halve eeuw eerder al gepredikt werd in de beroemd geworden brieven van Opheffer, de patriarchaal-begrijpende, niettemin wat naieve resident Gonggrijp, en zoals die onlangs nog tot uiting kwam in H.J. Friedericy's vervelende roman De eerste étappe. Generaties van ethici hebben we gekend, van Van Deventer tot aan Van Mook, onkreukbare lieden die zich toch altijd gezagsdragers wisten met een taak, een Roeping. Alberts daarentegen diende het bestuur, het gezag, maar hij vereenzelvigde zich er niet mee. Hij onderwierp zich slechts aan de regels van het spel, omdat hij voor het spel belangstelling had. In de eerste plaats was hij toeschouwer, met een goed ontwikkeld gevoel voor paradoxale situaties. Zijn gevoel voor humor belette dat hij zich ooit belangrijker zag dan hij was. Het is vooral deze humor die van alle figuren in zijn boek mensen maakt, mensjes soms. Niet de gezagsverhouding staat in deze mémoires voorop: het zijn de gewone alledaagse gebeurtenissen waaraan de personen worden getoetst. Spectaculaire voorvallen laten zich immers altijd ontbinden in vele kleine gebeurlijkheden, waardoor een gewoon mens het leven ervaart, omdat schokkende en historische gebeurtenissen zich in het heden vaak nauwelijks laten overzien. Evenals in de andere boeken bleef Alberts heel sober. Zijn humor is nauwelijks als humor bedoeld, meer als een understatement van de man die zich verontschuldigt dat hij zo lang alleen aan het woord is. Heerlijk is de beschrijving van zijn bezoek aan de regent van Soemenep, aan wie hij zich als jongste ambtenaar moet presenteren. Iedereen is op zijn deftigst gekleed, het paleisje van de regent is kostbaar ingericht, de gastheer draagt een kris met gouden handvat, men spreekt zacht en beschaafd. Dan zet de regent de radio aan en Lou Bandy zing opeens: O Jozef, Jozef, pas toch op je voeten... Over zijn bestuurlijke taak deelt Alberts mee: ‘Met het kantoorwerk viel het dus nogal mee. Voor de rest van de kantoortijd tot één uur toe gingen we tourneren en dat was ook bepaald niet moeilijk. We gingen kijken of de gewassen er goed bijstonden, of de irrigatie wel behoorlijk verliep en anderssoortige zaken waarvan men geen verstand behoeft te hebben om er belangstellend naar te kijken’.

De na-oorlogse periode - een eigenlijke bevrijding zoals in Holland heeft Indië niet gekend - beslaat nog geen veertig bladzijden maar tekent die twee chaotische jaren heel scherp. Weer zonder adembenemende avonturen en toch zo reëel dat ik er meer van die tijd in herken dan bijvoorbeeld in Johan Fabricius' mémoires ‘Een wereld in beroering’. Het verschil in toon en temperament tussen Fabricius en Alberts wordt geillustreerd door de titels van hun boeken. Fabricius is een verslaggever, Alberts een schrijver. Alberts heeft de ongeveer zeven jaar in Indië intens beleefd, hoe bescheiden, zonder de held uit te hangen die hij duidelijk niet is en niet wil zijn, hoe dromerig zelfs hij er ook over schrijven mag. Alle patriottische uitspraken, alle kitsch, die een ‘Grootse tijd’ zo gemakkelijk aan een minder behoedzame pen kan laten ontsnappen, heeft hij vermeden.

Alberts bedreef geen historie, hij schreef over zichzelf, bondig en met de goede smaak van een man die zelfs geringschatting mist voor de talloze smakeloosheden die hij ontmoette.