Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor literatuur en politiek vierde jaargang · nummer 170 · 5 september 1962

Trots en schaamte in de politiek

Staatssecretaris Bot is naar Nieuw-Guinea gereisd om de Papoea's te vertellen, ‘dat hij hen recht in de ogen durft te kijken’. Dat is flinke taal: hij schaamt zich niet in het minst. Minister Luns heeft in zijn toelichting op het accoord met Indonesië aan de Kamerleden geschreven dat het een bedroevende gang van zaken is. Maar ook hij schaamt zich niet. Hij vindt alleen dat de bondgenoten, en dan vooral de Amerikaanse regering, zich moeten schamen. Lunshof en vele ingezonden-stukkenschrijvers zijn degenen die zich schamen. Tenminste, dat zeggen zij. Maar als men hun boze aanklachten leest - tegen Van Royen, tegen de V.S., tegen Soekarno, tegen de V.N., tegen de Nederlanders die de regeringspolitiek onwijs vonden - wordt het duidelijk dat er ook bij hen geen schaamte over eigen vroegere woorden of daden aanwezig is. Zij nemen niets terug, zij hebben geen spijt, zij hebben zich niet vergist. Zij schamen zich alleen voor de besluiten en opvattingen van anderen, voor hun gezelschap, en zij matigen zich het recht aan excuses aan te bieden voor wat die anderen naar hun smaak misdaan hebben.

Lunshof's luidruchtige schaamte hoeft niet au sérieux genomen te worden, maar er zijn andere mensen, die minder hard roepen en die het werkelijk menen wanneer zij zeggen dat zij zich, als Nederlanders, schamen tegenover de Papoea's voor de overdrachtsregeling die nu tot stand gekomen is. Toch blijft het geen vertrouwen wekkende reactie, zelfs als iemand verzekert dat hij zich niet schaamt voor Van Royen maar voor Luns, niet voor het accoord maar voor de Nederlandse politiek die daaraan vooraf ging.

Als bij Luns of Bot een schaamtegevoel naar boven komt, zou dat begrijpelijk zijn. Misschien beseffen zij dat zelf ook wel, want anders zou Bot na al zijn beloften en verzekeringen van een paar maanden geleden niet zo snel naar Hollandia gevlogen zijn met de boodschap dat hij de Papoea's nog best recht in de ogen durfde te kijken. Hij voelde blijkbaar ook dat die eerlijke blik niet zo vanzelfsprekend was dat er over gezwegen kon worden. Zoals valse schaamte een

[p. 2]

vorm is van trots, zo zou men valse trots een vorm van schaamte kunnen noemen. zij het ook een nogal valse.

Ter Braak schreef in 1938, na het verraden van Tsjecho-Slowakije: ‘wanneer een democratisch volk na een periode van leugenachtige propaganda, om der wille van een voorlopig nog ondoorzichtige diplomatie en zelfs zonder een behoorlijke termijn, het kind van de rekening wordt, dan behoorde een ander democratisch volk weg te kruipen van schaamte en halfstok te vlaggen; ik heb echter geen vlag halfstok gezien. Wellicht zullen enige van deze vlagmaniakken er iets anders over denken, als te zijner tijd de Nederlandse koloniën buiten hun medezeggenschap om verdeeld worden en met een termijn van twee of drie dagen moeten worden “opgeleverd”’. Hij heeft gelijk gekregen, zij het in een heel andere zin en een andere situatie dan hij voor ogen had (het is een mooi citaat voor Gans om misbruik van te maken). De mensen die zich nu verraden voelen en die zich zeggen te schamen omdat zij gedwongen werden Nieuw-Guinea ‘op te leveren’, hebben inderdaad hier en daar halfstok gevlagd. Het is best mogelijk dat het dezelfde soort mensen waren als de vlaggers van 1938. Toen waren ze blij, hoewel een ander volk zijn onderdrukking tegemoet ging en de democratische redelijkheid verloren had. Nu zijn zij boos, hoewel een redelijke oplossing, die de Papoea's voor het eerst een reëel recht op de democratische zelfbeschikking verschaft, bereikt is, en hoewel door dit accoord een eind komt aan een koloniale verhouding (die uitmondde in de caricatuur: ‘wij zitten hier uitsluitend voor het plezier en in het belang van anderen; wij hebben er zelf niets dan last van; maar wij willen toch liever nog niet naar huis’).

De nationale schaamte en de nationale trots: dat zijn twee collectieve emoties waar men niet wantrouwend genoeg tegenover kan staan. Zij horen bij elkaar, zoals bleek uit de reactie van de voorzitter van de KNVB na de zwemkampioenschappen: hij was blij, zei hij tegen de watervlugge meisjes en jongens, dat in een periode, waarin hij zich als Nederlander

zo zat te schamen over Nieuw-Guinea, zijn vaatje van nationale trots weer behoorlijk was volgelopen door de zwemsuccessen in Leipzig. Voor hem is het Nieuw-Guinea-accoord waarbij, hoe men het ook waardeert, het leven van veel mensen op het spel stond een zaak van dezelfde orde als de Europese zwemkampioenschappen. Moet hij zich nu gaan schamen voor zijn loze nationale schaamtegevoel? Ja. En moeten alle andere Nederlanders zich dan een beetje meeschamen omdat zij met die meneer onder één landelijk dak wonen? Nee.

Moeten wij ons schamen voor Luns en trots zijn op Van Royen, of omgekeerd bij wie er anders over denkt? Men kan respect hebben voor Van Royen omdat hij op het laatste moment heeft geholpen de zaak in de goede richting te sturen, en geen respect voor Luns, die tot het eind toe heeft tegengestribbeld en nu door zijn verongelijkte, ‘bedroefde’ toon al weer bezig is de volgende fase te bederven. Behalve van respect is het een kwestie van vertrouwen. Het vertrouwen in regering en parlement - en daarmee in het systeem dat zo'n regering en zo'n parlement oplevert - is verminderd, zowel bij degenen die Luns en de zijnen nu zielig vinden als bij de anderen die regeerders en parlementariërs in de eerste plaats verantwoordelijk stellen voor een bekrompen en rancuneuze politiek.

Respect, vertrouwen, bewondering, tevredenheid, animo om mee te doen, en de tegendelen daarvan, geringschatting, wantrouwen, minachting, ergernis en de behoefte aan verzet: dat zijn collectieve emoties die in de verhouding tussen individu en het nationale politieke bedrijf op hun plaats zijn. Daartoe kan de politicus - van losse stemmer tot minister-president - zijn medeburgers oproepen, zonder dat hij per definitie op de verkeerde weg is. Trots en schaamte horen in dat rijtje niet thuis. Wie een beroep doet op de nationale trots of het nationale schaamtegevoel gaat er van uit dat iedere burger van een land zich een stukje van de eer mag toeëigenen of een stukje van de schande moet dragen voor wat andere burgers van dat land uithalen. Maar er is geen goede reden om van iemand te eisen, dat zijn loyaliteit tegenover landgenoten - de mensen dus met wie hij toevallig binnen dezelfde geografische grenzen verkeert - zo ver gaat dat hij zich hun wan- en heldendaden persoonlijk aanrekent.

Zoals alles verband houdt met alles is ook iedereen verantwoordelijk voor iedereen. Dat is een aardige, ruime gedachte, maar ook een misleidende. Want wie de mensen

[p. 3]

en de verdere verschijnselen toedekt met de watten deken der collectieve verantwoordelijkheid, onttrekt alle gradaties aan het oog. Als alle Nederlanders verantwoordelijk zijn voor wat er de laatste jaren met Nieuw-Guinea gebeurd is, dan zijn ook alle Indonesiërs het, en alle Papoea's, en alle Amerikanen, Engelsen, Australiërs, Russen, Chinezen, en alle VN-leden met hun achterland van bevolkingen, en niet te vergeten al onze voorouders die het zover hebben laten komen. Dan wordt de verantwoordelijkheid zo tot in het oneindige verdund, dat niemand zich meer speciaal verantwoordelijk hoeft te voelen. De gedachte der collectieve verantwoordelijkheid mondt uit in die der collectieve onverantwoordelijkheid; tenzij men haar tijdig doorbreekt met het begrip individuele verantwoordelijkheid. Ter Braak schreef in zijn commentaar op de leuze ‘Gij zijt allen schuldig’: ‘Ik stel daartegenover, dat wij allen metaphysisch schuldig zijn, maar dat het in de praktijk van enorm belang is, om uit te maken, wie wij schuldig achten aan een concrete handeling en wie niet, of minder.’

Het gaat om het meer of minder, zowel bij de aansprakelijkheid voor wat er misloopt als bij die voor wat er goedgelukt is. De bevolking van een land mag dan een kleinere, en hechter onderling verbonden eenheid zijn dan alle mensen bij elkaar, toch geldt ook daar dat men moet differentiëren, dat de verantwoordelijkheid van de een voor bijvoorbeeld het buitenlands beleid veel groter is dan die van de ander. De collectieve schuld verzacht de individuele schuld, en hoe meer iemand de nadruk legt op de eerste hoe luchtiger hij over de tweede heenloopt, vooral als hij zichzelf schuld te verwijten heeft. Dat geldt voor de Duitsers, tijdens de vorige oorlog, het geldt voor Nederlanders, op een andere schaal, bij de politiek tegenover Indonesië. Wie nu, zoals hier en daar over Nieuw Guinea gebeurt, de collectieve verantwoordelijkheid naar voren schuift, verspreidt een rookgordijn waarachter de schuldigen zich verschuilen. Als wij allemaal besmet zijn is niemand meer besmettelijk. Na de vaststelling van de algemene verantwoordelijkheid volgt meestal de algemene amnestie: wij zijn allemaal fout geweest; laten wij het elkaar vergeven en laten wij het gezamenlijk vergeten. Dat vergeten kost geen moeite, want collectieve verantwoordelijkheden hebben wij er dan zoveel, en zij wegen niet zwaar. Het zijn, voor de enkeling, verantwoordelijkheden van niets, of vrijwel niets.

Het wonen in een land brengt wel een vlies verantwoordelijkheid met zich mee voor het doen en laten van de medeburgers, maar dat laagje is zo dun dat de begrippen schaamte en trots - het door de grond zakken en het op de borst slaan - er veel te dikke, individualiserende termen voor zijn. Wie rechtstreeks voor een besluit of een handeling verantwoordelijk is, zal - de een meer, de ander minder - een gevoel van trots of van schaamte ondervinden, niet op of voor zijn land, maar op of voor zijn eigen prestatie. Wie anderen en zichzelf aanspoort tot nationale trots of tot nationale schaamte, tot liefde voor eigen land of tot afkeer van eigen land, gebruikt verkeerde woorden en cultiveert verkeerde gevoelens. Nationale schaamte is op zijn best een vorm van patriotisme, op zijn slechtst een vorm van nationalisme, van collectieve gepiqueerdheid die zich hult in de mooie mantel der schaamte, maar die er in werkelijkheid uitziet als de wens dat niet wij, maar een ander volk, of twee, door de grond zinken. In beide gevallen raken de schuldige enkelingen aan het oog onttrokken.

Patriotisme is een station op de weg naar nationalisme. Bij patriotisme hoort behoudend, defensief, verontschuldigend, verheerlijkend. Patriotisme is een deugd in oorlogstijd, wanneer een collectiviteit zich verweert tegen het nationalisme van een andere. De nationalist wil het eigene behouden, en dat van een ander erbij veroveren; hij is agressief; hij verontschuldigt eigen land, volk, regering, en hij beschuldigt bovendien die van anderen; hij verheerlijkt eigen taal, ras, bevolking, tijdperk of god, en hij veracht en bestrijdt die van zijn buren. Patriot en nationalist verheffen een uit ethisch oogpunt irrelevant criterium - in welk land men woont, in welke tijd men leeft, in welke god men gelooft - tot maatstaf voor veroordeling of verheerlijking van collectiviteiten. Zij verwaarlozen de verschillen tussen de mate van verantwoordelijkheid, schuld of verdienste van A en die van B.

K.L. Poll