Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 14]

Misleidende helderheid (over alcohol etc.)
D. Hillenius

Ik heb het artikel ‘Alcohol en longkanker’ van Brandt Corstius (H. W. 165) enige malen doorgelezen eer ik er achter kwam waar de principiële fout of misleiding school. Het is zo helder en plezierig leesbaar geschreven dat het onmogelijk lijkt dat er zo'n kronkel in zou schuilen, maar dat er een moest wezen leidde ik af uit de onrechtvaardige consequentie waarmee de verzinsels van Van den Berg op één hoop werden gegooid met het boek van Ardrey African Genesis, dat een uitzonderlijk belangrijke plaats inneeemt in de populair wetenschappelijke literatuur. De kronkel is hier en daar verborgen, maar treedt duidelijk naar voren in het paragraafje ‘Hoe Het Wel Is’ (uiteraard). Tenzij men n.l. een ongewone inhoud aan het woord theorie geeft is het niet waar dat het altijd mogelijk is (of moet zijn) ‘om door een enkel experiment een theorie te verwerpen’.

Volgens de laatste uitgave van Van Dale (p. 1583) is een proef of experiment een ‘met een stoffelijk object verrichte handeling waarbij dit gebracht wordt in een toestand, afwijkend van de normale, ten einde daaruit zekere eigenschappen te leren kennen of conclusies te trekken’.

In die zin is het niet waar wat B.C. schrijft over Einstein: ‘hij maakte een nieuwe theorie en baseerde daarop een enkele proef’. Het was n.l. niet een proef, maar een waarneming van een gebeuren ver buiten het bereik van enige te verrichten handeling. (Natuurlijk zijn er nog wel andere betekenissen van het woord proef, b.v. simpelweg ‘onderzoek naar de deugdelijkheid’ (van Dale), maar dat valt dan buiten de betekenis van het woord experiment, dat B.C. in zijn stuk gelijk stelt aan proef.)

Behalve Einstein's theorie valt ook de hele evolutiewetenschap buiten het door B.C. en Popper afgegrensde gebied van de ware wetenschap. De trits van eisen die volgens B.C. aan een theorie gesteld moeten kunnen worden: expliciet aangeven wat voor proeven haar kunnen weerleggen, die proeven overleven, zinvol zijn, kunnen uit de aard der zaak niet van toepassing zijn op welke theorie binnen de evolutie-wetenschap dan ook, omdat evolutie een éénmalig gebeuren is. Evolutie-wetenschap is daarom al vaker vergeleken met historie: men heeft een menigte feiten uit heden en verleden; de geschiedschrijving en de evolutiewetenschap zijn te vergelijken met een grote en steeds wisselende theorie, die echter nooit door experimenten bevestigd zal worden.

Of golden de eisen alleen voor natuurwetenschappelijke theorieën? Dan is evolutie-wetenschap (evenals de theorie van Einstein) - hoewel ze de achtergrond is van alle wel-experimentele biologische vakken - geen natuurwetenschap. Een quaestie van woorden waarom geen bioloog zijn interesse in evolutie zal laten schieten.

Maar als evolutie-wetenschap volgens B.C. geen natuurwetenschap is, is het onrechtvaardig om het boek van Ardrey, dat geheel in de sfeer der evolutie-wetenschap thuishoort (en ik kan nog wel enige bibliografieën vol titels geven), te beoordelen volgens (B.C.'s) natuurwetenschappelijke criteria.

Ik geloof dat er alle reden is om het begrip

[p. 15]

experiment niet als zo'n streng geloofsartikel te hanteren, willen we binnen de natuurwetenschappen niet tot two or more cultures vervallen. Want een experiment bedoelt toch niets anders dan het toevoegen van een feit aan het reeds bekende patroon van feiten, waardoor de theorie die het reeds bekende patroon van feiten van verband voorziet, verstevigd wordt of - wanneer het voorspelde feit zich niet of anders voordoet - ontzenuwd wordt.

Het gaat natuurlijk niet om de toevoeging van zo maar een of meer feiten aan de reeds bekende, het gaat om feiten die behalve wanneer men de bepaalde theorie aanneemt volstrekt onwaarschijnlijk zouden zijn. Men zou dat critische feiten kunnen noemen. Het kenmerkende van een experiment is de waarde die aan de voorspelbaarheid wordt gehecht. Datzelfde kan men van de critische feiten zeggen.

Door Darwin's werk werd eerst gesuggereerd en later openlijk gesteld dat de mens van een aapachtiger voorvader zou afstammen. Dubois was van het bestaan van een dergelijke missing link zo zeer overtuigd dat hij zijn positie, met een professoraat in het vooruitzicht, opgaf en zich aanmeldde als officier van gezondheid bij het Koloniale leger. Om redenen waarover Prof. Tenhaeff een theorie zou moeten ontwerpen als hij ooit wetenschap bedreef, koos hij van de hele wereld Sumatra uit om er te graven. Hij had geen succes, maar werd niet ontmoedigd (dat is misschien nog een groter wonder). Hij werd overgeplaatst naar Java en daar vond hij 4 jaar nadat hij uit Amsterdam was weggegaan enige resten van een Pithecanthropus, een wezen waarvan geen enkele kenner tegenwoordig meer de positie betwijfelt van primitieve voorouder van de mens, als men wil een missing link tussen de mens en een nog aapachtiger voorouder. Het uitkomen van een dergelijke critische voorspelling (afgezien van de mysterieuze intuïtie die hem leidde - het duurde 45 jaar eer de volgende Pithecanthropus gevonden werd -) staat m.i. gelijk met het welslagen van een experiment. Er is wel een verschil. Wanneer het experiment niet slaagt (wel slaagt in de betekenis van B.C.) vervalt de theorie. Dat gaat niet op voor de Pithecanthropus; wanneer Dubois hem niet had gevonden was de theorie niet ontzenuwd. Daaruit volgt niet dat er op het gebied van critische feiten geen voorspellingen zijn te doen, die wanneer ze uitkomen een bepaalde theorie ontzenuwen. Maar terwijl het ja of nee uit hetzelfde experiment kan voortkomen, is dat bij de critische feiten voorzover ik ze overzie niet het geval.

Het is zelfs zo dat een ja soms pas tevoorschijn kan komen na optelling van een groter aantal feiten, zodat elk feit apart met niet meer dan een fractie van een ja-stamel kan worden gehonoreerd.

Dat gaat al weer verdacht veel de kant op van het inductivisme waar B.C. aan de hand van Popper juist zulke heldere bezwaren tegen heeft geuit. Maar men staat voor de keus om b.v. binnen de evolutie-wetenschap met behulp van vele critische feiten een steeds sterker waarschijnlijkheid op te bouwen of te zeggen dat men van dit gebied (om formele redenen) niets kan afweten. (Om dezelfde redenen zou het trouwens onmogelijk zijn om enige misdaad op te lossen, zelfs als er ooggetuigen zijn).

Voorbeeld: volgens Darwin's theorie zijn hoog gespecialiseerde dieren in de loop van veel tijd ontstaan uit minder gespecialiseerde. Een experiment in de zin van Popper-B.C. is niet te construeren. Men kan wel een experiment bedenken dat wanneer het slaagt Darwin's theorie zou ontzetten, b.v. wanneer men door het verhitten van musseeieren paarden zou krijgen, maar het mislukken van die proef houdt nog geen ja voor de theorie in. Er is echter wel een reeks van critische feiten te voorspellen die in de loop van jarenlange exploraties gevonden

[p. 16]

kunnen worden en die in dat geval de theorie hoogst waarschijnlijk maken. Ik doel hiermee natuurlijk op de stamboom der paarden, die tot in steeds fijnere details met feiten kan worden ingevuld. De algemene voorspelling kan nu zo luiden: wanneer men van een bepaalde diergroep maar voldoende materiaal uit dicht op elkaar volgende geologische perioden ter beschikking krijgt, zal men hierin een stamboom vinden van geleidelijk in elkaar overgaande vormen.

Inplaats van dat ene experiment waarop ja of nee volgt, is men op dit gebied dus bezig met het verzamelen van een steeds groter feitenmateriaal. Gewoonlijk wordt hiermee de bestaande theorie bevestigd, al kunnen er kleine veranderingen in nuances door veroorzaakt worden. Het belangrijkste is (en dat komt weer in de richting van Popper-B.C.) dat iedereen moet proberen zijn zintuigen wakker te houden voor principiële uitzonderingen. Dat zou men dan kunnen noemen de critische feiten wier bestaan de theorie opblaast. Het enige wat men er van kan voorspellen is dat ze niet in het bestaande evolutie-verhaal passen, maar verder kan de phantaisie vrij gelaten worden. Men kan bedenksels opzetten van de reeds genoemde ontwikkeling van paarden uit musse-eieren tot (schijnbaar) minder absurde als de vondst van een fossiel paard, dat in alle details met de recente paarden overeenkomt, voorkomend in een laag ouder dan die van Hyracotherium (de oudst bekende, primitiefste paardenvoorouder). Zoiets zou even vreemd zijn en even catastrophaal voor de bestaande theorieën als wanneer de zon één keer niet opkwam.

Het boek van Ardrey is zeker waard om er nog eens uitvoeriger op in te gaan. Hier wil ik alleen nog iets noteren n.a.v. de onrechtvaardige verwijten van B.C. Ten eerste vindt hij dat het boek er met voetnoten en moeilijke woorden zo wetenschappelijk uitziet. Die moeilijke woorden moet hij maar slikken, men kan een Australopithecus moeilijk aussie noemen. Voetnoten heb ik in het hele boek niet kunnen vinden, wel een uitvoerige bibliografie en index. Bovendien gaat het niet om Ardrey's theorie maar om die van Dart. Het grote werk van Ardrey is dat hij verschillende problemen heeft opgeworpen, alle betrekking hebbend op de afkomst van de mens en alle wijzend in één richting, de Australopithecus. Hij maakt m.a.w. duidelijk dat de vondst van Austr. een critisch feit betekent, vergelijkbaar met de waarde van een experiment.

Om dit te illustreren met een onderzoek dat Ardrey niet noemt en waarvan hij blijkbaar ook niet op de hoogte was: Dr. Kortlandt van de Amsterdamse Universiteit is er na jarenlange onderzoekingen over het gedrag van mensapen (anatomisch onze naaste verwanten) van overtuigd geraakt dat deze dieren psychisch veel minder gemeen hebben met de mens dan in troepen levende roofdieren zoals b.v. wolven. De theorie die als antwoord op dit probleem zou kunnen worden gesteld is dat de mens afstamt van een in troepen levende mensaap met roofdiergewoonten. Het critisch feit dat - wanneer het gevonden zou worden - deze onwaarschijnlijke theorie zou ondersteunen is dat men deze mensaap zou vinden in een aardlaag net even ouder dan waarin de tot nog toe oudst bekende hominiden zijn gevonden.

Kortlandt heeft blijkbaar niet aan Australopithecus gedacht, maar het boek van Ardrey maakt duidelijk dat Australopithecus inderdaad aan de eisen van dit onwaarschijnlijke, critische feit voldoet. En bovendien aan meer. Want zoals Ardrey aan de hand van de feiten van Dart overtuigend aantoont: Australopithecus gebruikte wapens en koos daartoe bepaalde onderdelen van botten uit.

Maar misschien schreef B.C. alleen een boutade om ernstige mensen er in te laten lopen? Waarmee dan het onwaarschijnlijke, critische feit aan het licht zou zijn gekomen dat ik ernstig ben.