Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 4]

Portugal en Angola
H.G. Surie

Het is meer dan een jaar geleden dat in Angola een opstand uitbrak. Ik denk dat velen zich al heel lang hadden afgevraagd wanneer de bedriegelijke rust in dat deel van Afrika eindelijk verbroken zou worden. Nà de opstand is er het een en ander gepubliceerd over de toestand in Angola onder Salazar. Bijzonder druk hebben wij ons niet gemaakt over wat daar ver weg allemaal gebeurt. Zolang men ons in Holland maar met rust laat kan in andere landen zonder al te veel bezwaar een volk worden onderdrukt, mits dat geen blank volk is natuurlijk, - en dan nòg. Wat hieronder volgt is slechts een korte samenvatting van wat feiten, opdat we er nogmaals aan herinnerd worden wat een NAVO-partner zich wel kan veroorloven zonder dat het ons onze nachtrust kost.

Toen de Portugezen in 1910 hun koning, Emanuel II, verjoegen bleef hun weinig anders over dan de republiek uit te roepen. Dat gebeurde dan ook. Bovendien werden kerk en staat gescheiden, het onderwijs werd aan de macht van de kerk onttrokken, het algemeen kiesrecht ingevoerd, de rechterlijke macht onafhankelijk verklaard en het recht tot staken erkend. Van dit laatste recht maakte men terstond een kwistig gebruik, wat de economie van het door wanbeheer uitgeputte land niet bepaald ten goede kwam. Na de moord op president Sidónio Pais in 1918 ging het alweer helemaal mis. De economie bezweek aan oude en nieuwe kwalen: corruptie, stakingen, onderlinge gevechten en tegenstellingen. De escudo kelderde in de loop van drie jaar in waarde van 4 shilling tot 2,5 pence. In 1926, na 16 jaar republikeins bewind kon Portugal bogen op gemiddeld één revolutie en drie regeringen per jaar, terwijl in die tijd circa 500 personen een regeringsfunctie hadden bekleed. Zelfs de op dat ogenblik aan de macht zijnde generaals begrepen dat er iets gebeuren moest en zij deden een beroep op een zekere dr. Salazar, die economie doceerde aan de universiteit van Coimbra. Men wist van hem dat hij zich in staat achtte de staatsfinanciën te saneren. Pas in 1928 verkreeg hij alle volmachten waarom hij had gevraagd en nam daardoor de feitelijke verantwoordelijkheid voor het land op zich. En in 1928-29 reeds, voor het eerst in 75 jaar, had Portugal een sluitende begroting. In 1932 werd Salazar eerste minister en vormde hij een regering van apolitieke deskundigen. De grondwet van 1933, waarmee de ‘Nieuwe Staat’ eigenlijk pas zijn beslag kreeg, berustte op ethische beginselen ontleend aan verscheidene pauselijke encyclieken en bevatte alle in een democratie normale rechten, welke echter onderworpen waren aan het maatschappelijk belang en de moraal, zulks ter beoordeling van de regering. ‘Het volk heeft er minder behoefte aan souverein te zijn dan wel geregeerd te worden’, zei Salazar. Er kwam één partij, de Nationale Unie, die de lijst opstelde van de voor het parlement te kiezen leden. Oppositie was toegestaan, doch werd in haar uitingsmogelijkheden, waar de regering dat nuttig achtte, beperkt. Salazar is altijd een man geweest die weet wat hij wil. Het volk weet niet wat het wil en moet ook niet met de zo moeilijke politiek worden lastig gevallen. Sober levend, populariteit versmadend, is Salazar overtuigd van zijn gelijk. Bij zijn ambtsaanvaarding al achtte hij het tijdperk van de democratie voorbij. Verbeten blijft hij de ideeën trouw, waarmee hij 34 jaar geleden zijn land een ordelijk bestel gaf. Oorspronkelijk afkerig van geweld zag hij zich niettemin gedwongen zijn regime aan het volk op te leggen met behulp van een geheime politie, de PIDE, welke weer gesteund wordt door de Guarda Fiscal en een speciaal voor straatgevechten opgeleid militair korps. De PIDE heeft, zoals het een geheime politie betaamt, vrijwel absolute macht en bezit overal haar vertakkingen, ook in de overzeese provincies, de koloniën. Wie met haar in conflict komt kan zich op geen enkel rechtsinstituut beroepen en verdwijnt geruisloos in een gevangenis of in een der forten te Caxias of Perniche. Er zijn berichten dat de PIDE staatsgevaarlijke elementen, zoals zij onveranderlijk heten, op straat of in hun huizen liquideert. Bij ons zeggen we dan: vermoordt.

[p. 5]

Toch heeft Salazar's bewind in de dertiger jaren veel goeds gebracht. Er heerste rust en orde, voordien een onbekende luxe, de spoorwegen en het woningareaal werden uitgebreid en de staatsschulden afgelost. De munt herstelde zich. Maar het Portugese volk, arm en zonder democratische traditie, ouderwets en volgzaam katholiek, deed te weinig mee. Salazar heeft nauwelijks getracht de maatschappij structureel te wijzigen en aan te passen aan de economische hervormingen in de wereld. Hij heeft zich afgesloten van Europa, dat de Christelijke waarden niet meer zou weten te eerbiedigen, dat zich in een wereldoorlog heeft gestort. Hij heeft zich opgesloten in zijn land en raakt thans, verbitterd en verbeten, betrokken bij een wereld die zich ideologisch ontwikkelt in een richting die hij verafschuwt. Hij ontkent de evolutie der ideeën die buiten Portugal spankracht hebben verkregen. Hij houdt de wacht bij de graven der in andere Westerse landen reeds lang overleden politieke en semi-ethische beginselen uit vroeger eeuwen en verkeert met hun schimmen, ontkennend dat vrijheid en democratie iets anders zouden kunnen betekenen dan chaos.

Hoe is de toestand, heel globaal, in het Portugal van nu?

De staat verschaft zijn onderdanen van hun zevende jaar af vier jaar lageronderwijs, doch gebrek aan scholen en onderwijzers maakt dat de meeste kinderen maar drie tot vier uur per dag naar school kunnen. Omdat de kinderen als werkkracht veelal moeilijk gemist kunnen worden gaan ze in die gevallen na het tiende jaar niet meer naar school. Veertig procent van de bevolking zou analfabeet zijn.

Portugal heeft het laagste inkomen per hoofd van de bevolking van Europa. Ongeveer vijftig procent is werkzaam in de agrarische sector en leeft onder de meest primitieve omstandigheden. Het grootgrondbezit is onaangetast gebleven, met alle gevolgen van dien. In het coöperatieve systeem controleren de landheren de marktprijzen. Gedurende ruim dertig jaar Salazareconomie zijn de lonen vrijwel stabiel gebleven. Doch na de opstand in Angola zijn de anders vrij constante prijzen omhoog gegaan en zijn de belastingen gestegen: de oorlog in Angola kost twee miljoen gulden per dag. De zorgvuldig gekweekte goudreserves zijn gedaald en de geldcirculatie is toegenomen. Inflatie is een reëel gevaar geworden.

De industrie-arbeider is wat loon betreft iets beter af, maar de industrie in Portugal



is weinig ontwikkeld. Sporadisch worden er uit deze arbeidersgroep looneisen gehoord, die de regering met aandoenlijke logica als communistisch brandmerkt. Stakingen zijn verboden. Om financieel het hoofd boven water te kunnen houden, kan Portugal zijn koloniën niet missen, die voor ongeveer een derde aan het nationale inkomen bijdragen. Ik vraag me af of Salazar wel zo'n meester-econoom is als hij heet te zijn, of hij zijn vak in de loop van de jaren voldoende heeft bijgehouden. Salazar's aanhangers geloven volledig aan hun goed recht om in hun overzeese bezittingen te blijven. Koloniaal voelen zij zich geenszins: geestelijk verkeren zij nog in de eeuw dat men over beschavende roeping sprak als men eigenbelang bedoelde. Ook voor de doorsnee Portugees geldt dat hij het aan een glorieus verleden verschuldigd is het restant van zijn imperium te helpen verdedigen. Hij begrijpt niets van de drukte die men in het Westen maakt over het kolonialisme - voorzover hij er iets van merkt. De Europeanen laten maar over zich lopen door gekleurde volken, die, aangetast door halfzachte theoriëen, vergeten zijn wat hun plaats is. De wereld laat Portugal in de steek, terwijl het uitsluitend vecht om zijn rechtmatige plaats onder de zon, vecht tegen het louche communisme, dat samenzweert met heidenen en kannibalen om de door de tijd gelouterde Christelijke naties te vernietigen. Phrasen? Rationalisaties? Ja, maar juist op deze emotionele argumenten, ten behoeve waarvan men de feiten vergeet

[p. 6]

of in het gewenste gelid zet, hebben andere argumenten geen enkele invloed.

Salazar steunt op de klasse der grootgrondbezitters en industriëlen, een oligarchie die de spoeling graag dik houdt. Zij beheerst de monopolies, zij maakt deel uit van de regering. Dr. Salazar is haar waarborg voor een nooit veranderend Portugal, opdat de goedkope arbeidskrachten - in het moederland en overzee - voorhanden blijven. Deze klasse heeft het beter dan zij het ooit heeft gehad, ook in het verre verleden, en is volkomen onverschillig voor de noden van de rest van de bevolking: de verpauperde massa en de vage middengroep. Een bevolking die een geringe scholing krijgt, met economische middelen buiten het voortgezet onderwijs wordt gehouden en nauwelijks in het scherp gecontroleerde ambtenarenkorps kan doordringen, geen sociale voorzieningen kent, slecht is gehuisvest, vaak met vele families in één huis zonder noemenswaard sanitair. Werkdagen van 15 uur zijn niet ongewoon, tallozen zien zich genoodzaakt naast de gewone betrekking een bijbaantje te zoeken. 's Winters gaat men vroeg naar bed, want brandstof is schaars en duur.

Diep bewogen delen de Portugezen mee dat zij al bijna 500 jaar in Angola zijn, dat er geen rassendiscriminatie bestaat, dat de Angolezen zich geheel Portugees achten, dat tienduizenden vredelievende Portugezen zich daar metterwoon hebben gevestigd en lief en leed met de autochtone bevolking delen. Dat het Christendom er de zeden heeft verzacht, kortom dat er in Anglola iets groots is verricht. Op deze visie valt wel wat af te dingen.

In 1482 arriveerden de Portugezen op de kust van Angola. Hun voornaamste bezigheid gedurende enige eeuwen was de slavenhandel, voornamelijk naar Brazilië, en het drijven van plantages waarvoor eveneens slaven werden gebruikt. Pas omstreeks 1870 werd het binnenland militair in bezit genomen onder de druk van de andere koloniale machten die in Afrika doordrongen en er uitgestrekte gebieden bezetten. De penetratie van het binnenland ging gepaard met bloedige gevechten. Pas in 1919 was Angola door Portugal ‘gepacificeerd’ - een zoete term voor ‘veroverd’ - en pas drie jaar later werd er een burgerlijke administratie gevestigd. In 1922 en 1939 waren er grote opstanden, afgezien van tussentijdse schermutselingen.

In 1900 woonden er maar 9.000 Portugezen in Angola, in 1940 40.000 en in 1950 79.000. Ten gevolge van de in 1950 aanvangende emigratiegolf, door de regering aangemoedigd, groeide het aantal blanke inwoners tot 300.000 in 1960.

Geen enkele van de veranderingen die sinds de tweede wereldoorlog over de hele wereld het koloniale patroon hebben aangetast, is ooit in Angola doorgedrongen. De tijd heeft er stil gestaan. De pest van de Portugese koloniën Angola en Mozambique is de gedwongen arbeid of contractarbeid. Kapitein Henrique Galvao, in 1947 inspecteur-generaal van de Portugese overzeese gebieden, schreef daarover in een rapport aan zijn regering: ‘In some ways the situation in worse than simply slavery. Under slavery, after all, the Native is bought as an animal: his owner prefers him to remain as fit as a horse or an ox. Yet here the Native is not bought - he is hired from the State,

[p. 7]

although he is called a free man. And his employer cares little if he sickens or dies, once he is working, because when he sickens or dies his employer will simply ask for another’. (Basil Davidson in Angola, a symposium, 1962).

Toen men in de wereld slavernij als in strijd met de menselijkheid begon te beschouwen en de slavenexport zelfs werd verboden, toen konden de plantagehouders in Angola hun eigen slavenvoorraad op peil houden, en zij wreven zich de handen. In 1858 besloot Lissabon twintig jaar later de slavernij op te heffen. In 1878 echter mochten de eigenaars nóg twee jaar hun slaven behouden. Ook daarna waren ze niet vrij, want vanaf 1899 bestond voor alle negers de verplichting tot arbeid: aan wegen of ontginningen - of voor particulieren op de plantages. De hoofden moesten zorgdragen voor de vereiste werkkrachten, anders zocht de politie de nodige mensen wel bijeen. Officieel bestond de slavernij dus niet meer. Niettemin beschikt het Portugese gouvernement over zijn zwarte onderdanen naar willekeur, betaalt ze voor hun verplichte diensten wat het kwijt wil zijn en bekommert zich heel weinig om de gronden van de contractarbeiders die, door de gedwongen arbeid elders, niet bebouwd kunnen worden, en evenmin om het lot van de gezinsleden. In 1954 verklaarde een ambtenaar in Luanda aan Basil Davidson dat er nooit minder dan 379.000 contractarbeiders werkzaam waren - bijna 10% van de gehele negerbevolking van Angola, kinderen en ouden van dagen meegerekend. De contractslaaf houdt de economie (als we het zo mogen noemen) van Angola gaande, zonder c.a.o., zonder vakbonden, zonder stakingsrecht, zonder instituut dat de rechten van de burgers en dus ook van de negers beschermt. Vóór de opstand vluchtte reeds 5-10% van de Angolezen naar de aangrenzende gebieden. Angola: een land waar de neger aan de winkeleigenaren en diens prijzen voor noodzakelijke levensbehoeften is overgeleverd, waar de kindersterfte aanzienlijk is en één arts is op drie priesters, dat 97 tot 99% analfabeten bezit (van de Portugezen is overigens 23% analfabeet), waar nauwelijks 1% van de bevolking als assimilado (die o.a. vloeiend Portugees moet kunnen spreken en Rooms-Katholiek moet zijn) enige burgerrechten heeft verkregen en waar ieder vergrijp van de neger lijfstraffen tot gevolg heeft. De nalatige huisbediende, de arbeider, het dorpshoofd, allen maken zij op geregelde tijden kennis met de palmatorio, een soort pingpongbat met kleine gaatjes aan een stok, waarmee slagen op de handen worden gegeven. Ieder ‘chefe de poste’, de bestuursambtenaar, bezit zo'n ding, tot meerdere glorie van Montessori. De palmatorio maakt moeilijke zaken eenvoudig en brengt het recht terug tot voor iedere blanke begrijpelijke proporties: ten slotte zijn rechters duur, zelfs in een kolonie.

De Liga Africana was de eerste politieke organisatie waarin Angolezen zich verenigden. In 1929 werden twee politieke en nationalistische semi-legale organisaties opgericht. Eerst na de tweede wereldoorlog begon de eigenlijke politieke bewustwording, sinds 1950 bemoeilijkt door grotere activiteiten van de geheime politie en de censuur.

De Movimento Popular de Libertaçao de Angola (M.P.L.A.), in 1956 opgericht, werd een beweging die vooral in de steden zijn aanhangers heeft, ook onder mulatten. De leiders zijn overwegend katholiek, men spreekt Portugees. Aanvankelijk was het hoofdkwartier in Conakry gevestigd, maar sinds 1961 is dat in Leopoldstad. Voorzitter is Mário de Andrade; Viriato Cruz, de secretaris, reisde de wereld af om steun te verwerven voor de M.P.L.A., die in Angola snel aan prestige won en illegale scholen stichtte. Op 29 maart 1959 arresteerde de regering vele honderden personen, onder wie leiders van de M.P.L.A. Kort hierna begonnen de Portugezen zich militair te versterken. Op 13 juni 1960 vroeg de M.P.L.A. de Portugese regering om een wederzijdse regeling van belangrijke koloniale vraagstukken. In antwoord hierop vonden er in verscheidenen steden arrestaties plaats en er vielen doden. Een paar maanden later werden 28 nationalisten in de gevangenis van Luanda doodgeschoten. Op 4 februari 1961 deden M.P.L.A.-leden een aanval op het radiostation en de gevangenis in Luanda. De Portugezen sloegen terug en zouden 3000 Afrikanen hebben gedood.

Een tweede belangrijke groepering is de Uniao das Populacaos de Angola (U.P.A.), opgericht in Leopoldstad, en vooral onder de landbouwende bevolking in Noord-Angola populair. Men spreekt Afrikaanse talen, de leiders zijn negers en overwegend protestant en hebben hun opleiding niet aan Portugezen, maar aan Engelse en Amerikaanse zendelingen te danken. De U.P.A. zegt 40.000 leden te hebben en bezit een voorlichtingsbureau in New York. Roberto Holden is voorzitter, een persoonlijke vriend van mevrouw Roosevelt. Hij werd op 25 april 1961 door president Kennedy ontvangen.

[p. 8]

Het vervelende is dat de M.P.L.A. en de U.P.A. te veel verschilpunten hebben om zonder meer loyaal te kunnen samenwerken om de Portugezen hun land uit te krijgen. In de praktijk vinden zij elkaar natuurlijk wel, maar er zijn toch meer strubbelingen en afwijkende programmapunten dan voor een eensgezinde aktie wenselijk zou zijn.

Op 15 maart 1961 begon de opstand, voornamelijk in Noord-Angola, onder de leden van de Bakongostam. 60.000 Angolezen zouden er aan hebben deelgenomen. De Portugezen hebben geklaagd dat ze, geen geweld verwachtend, als eerlijke mensen in hun slaap zijn overrompeld. De gewelddaden van blanke zijde in aanmerking genomen, alsmede de waarschuwingen van de nationalistische bewegingen eind 1960 dat alleen de wapens hun overbleven indien Portugal van geen concessies wilde weten, ontkrachten deze bewering. Zo klein was het leger der Portugezen bovendien ook niet als ze het graag doen voorkomen. De slachting die de opstandelingen aanrichtten behoeft geen enkele verdediging, te verklaren is ze wel. Ondanks de overdreven cijfers neemt men aan dat ongeveer 200 Europeanen op wrede wijze werden gedood. De walgelijke hypocrisie die blanken ten toon spreiden als blanken worden vermoord, zonder dat er gerept wordt van de eindeloze reeks moorden op negers, maakt iedere discussie met koloniaal geinfecteerden onmogelijk.

Portugal zond troepen en moderne wapens en hakte op de bevolking in. Er volgde een terreur die voortduurt tot vandaag. ‘Het Engelse blad The Observer schat dat er in die drie maanden tijds (maart-juni 1961, HGS) meer Afrikanen zijn vermoord dan in Zuid-Afrika in honderd jaar’, vermeldt Margrit de Sablonière in haar uitstekende boekje Angola, feiten en achtergronden van de opstand (Actiecomité Angola). De Portugese inwoners van Angola hebben zich bij dat wraakgericht kranig geweerd. De Angolezen vluchtten naar de Kongo: op 1 september 1961 had het Internationale Rode Kruis in Leopoldstad al 141.000 vluchtelingen geregistreerd.

Waar gaat Angola heen? Ik vrees dat het wat de Portugezen betreft geen buigen maar barsten zal worden. Niet alleen de communisten zijn schuldig aan de opstand, aldus Portugal, maar ook de Protestanten. Vreemd is dat: waarom zijn er dan zoveel Roomse priesters in Angola gearresteerd, evenals de Vicaris-Generaal van Luanda en de Kanselier van het Diocees Luanda, en waarom is de bisschop van Oporto in ballingschap gegaan? In het boek Angola, a symposium (Oxford University Press, 1962) is een artikel opgenomen van ene heer Ronald Waring, een Engelsman die in illustere regimenten heeft gediend, zes talen spreekt en thans verbonden is als instructeur aan de Portugese Leger Stafschool. Het is een schofterig stuk, schoolvoorbeeld van feitenverdraaiïng en leugens. Portugal is diep beledigd dat haar nobele bedoelingen door een boze wereld zo verkeerd worden begrepen. Alles ging goed in Angola: Portugal had er een klein Hof van Eden in de grondverf staan. Zijn artikel eindigt aldus: ‘The Portuguese experiment was not to be allowed to succeed, and while the terrorists were loosed in the north, the campaign of vilification and lies about Portugal and Angola is poured out in an endless stream by the Press, the radio and the United Nations, as a result of the same forces which have brought about chaos, civil war, bloodshed and murder elsewhere in Africa’. Dezelfde Waring schreef een brochure, The war in Angola - 1961 (Lissabon), die aan vliegtuigpassagiers op het vliegveld van Lissabon wordt uitgereikt. Het is net zo'n met foto's van lijken en schoolklasjes verlucht voorlichtingswerkje als wij in 1947 in Batavia uitgaven (The Indonesian Problem: Facts and Factors), en dient hetzelfde doel: duidelijk te maken dat de andere partij bestaat uit gewetenloze terroristen en de eigen partij uit eerlijke, goedwillende en verantwoordelijke lieden die men vertrouwen kan.