Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor literatuur en politiek vierde jaargang · nummer 165 · 1 augustus 1962

Vrijheid in de loonpolitiek

Hoewel Nederland het met de vrijmaking van de volkshuishouding naar binnen en naar buiten sinds de oorlog ver heeft gebracht en hierbij in menig opzicht landen als Engeland, Frankrijk of Italië achter zich heeft gelaten, hebben wij in het buitenland toch nog steeds de reputatie van doorgefourneerde dirigisten. Dit houdt vermoedelijk verband met een paar vitale gebieden van overheidsbemoeiing in Nederland die óf in het buitenland nooit bestaan hebben óf al lang zijn vrijgegeven.

Wij denken daarbij niet zo zeer aan woningdistributie en huurbeheersing, die ook in enkele grote landen om ons heen nog min of meer in stand zijn gebleven, maar in hoofdzaak aan de intensieve bemoeiing van de overheid met lonen en prijzen. Om te verklaren dat deze fragmenten, die vroeger in een alomvattend en sluitend mozaïek thuishoorden, zo lang gehandhaafd werden, terwijl de rest al met de vuilnisman was meegegeven, moeten we diep in het verleden graven.

Nederland is in 1945 de vredesera binnengetrokken, belast met enkele zware economische en sociale neuroses. In de eerste plaats zat de schrik van de vooroorlogse door werkloosheid verziekte economie ons nog zwaar in de benen, in de tweede plaats waren wij door de grote veranderingen in het Nederlands economisch bestel, als gevolg van hetgeen zich in en na de oorlog had afgespeeld, met het trauma behept dat er voor Nederland geen toekomst meer bestond.

Men moet die zwartgallige beschouwingen van de eerste jaren na de oorlog nog eens doorlezen om het pessimisme te begrijpen van een Nederland dat zijn koloniën en zijn buitenlandse investeringen had verloren en dat door de catastrofe van Duitsland ook zijn rol als transitoland en als internationaal

[p. 2]

handelsintermediair goeddeels zou moeten prijsgeven. Alleen een in de ogen van het toenmalige Nederland utopisch lijkend industrialisatieproces, gepaard met een evenzeer utopische exportvermeerdering, zou onze vervallen of gehavende welvaartsbronnen kunnen repareren en vervangen.

Maar daarvoor was het dan ook nodig dat het kosten- en prijspeil kunstmatig zo laag gehouden werd dat wij ons in de internationale concurrentiestrijd zouden kunnen doorzetten en de plaats innemen van anderen die tot dan toe de wereldmarkt hadden beheerst. Slechts op deze wijze zouden wij het schrikbeeld kunnen verjagen zowel van chronische tekorten op de betalingsbalans en steeds verder dreigende devaluaties van de gulden, alsook van een massale werkloosheid die te verwachten zou zijn als wij ons ongekend hoge bevolkingsaccres niet zouden kunnen opvangen door het scheppen van produktieve werkgelegenheid.

Het is allemaal nogal meegevallen. De utopieën van industrialisatie en uitvoerverhoging zijn door de werkelijkheid verslagen, het fantoom van de werkloosheid heeft zijn kop nauwelijks opgestoken in de gehele periode sinds 1945, de tekorten in de betalingsbalans hebben wij al in een vrij vroeg stadium, mede dank zij de zeer constructief gerichte Marshallsteun, kunnen opvangen en omzetten in op den duur steeds grotere overschotten.

Niettemin zijn wij erin geslaagd bij onszelf het gevoel te cultiveren dat wij permanent toch nog steeds op de rand van de afgrond lopen en het onmogelijke moeten doen om te voorkomen dat wij in de diepte duikelen. Daaraan is dan ook vooral het echte ‘miracle hollandais’ toe te schrijven dat wij steeds een zeer stringente en consequente loonbeheersing van overheidswege hebben behouden met instemming zowelvan de werkgevers als van de vakbeweging.

In verband hiermee is ook bij tijd en wijle, en lang niet zo consequent als op loongebied, de prijspolitiek weer eens aangeblazen en is door verschillende ministers van economische zaken met nogal wisselend elan de

scepter van de prijsbeheersing gehanteerd. Het misvormde beeld dat wij in ons innerlijk hadden opgericht van onze kwetsbare Nederlandse economie werd op een zeer onverwacht moment onthuld in de vorm van de revaluatie van maart 1961. Deze betekende een impliciete erkenning dat wij met onze kunstmatige druk op het loonniveau enkele jaren bij de tijd ten achter waren geraakt en door een monetaire ingreep moesten voorkomen dat de daardoor gewekte spanningen in ons economisch leven gevaarlijk zouden worden voor binnen- en buitenland.

Deze schok heeft ons toch nog niet wakker kunnen maken. Wij gingen rustig door met ons loonregime, waarbij het niet veel verschil maakte dat in 1959 het oude en zo vertrouwd geworden systeem van geleide looneconomie met algemene loonrondes vervangen werd door de zogenaamde differentiële looneconomie, waarbij de loonsverhogingen bedrijfstaksgewijze geregeld werden op grond van per bedrijfstak bewezen verhoging van de arbeidsproduktiviteit.

Wij zouden waarschijnlijk rustig doorgesukkeld zijn en met onze ijzeren loonwet de spanning op de arbeidsmarkt op een topniveau hebben gehouden, waarna wij na verloop van tijd weer in een nieuwe revaluatie zouden vervallen. Ons enigszins slaperig traditionalisme had ons ertoe gebracht de loonbeheersing als een soort fetisj te beschouwen en als het fundament van ons gehele economische gebouw, waarmee alles wat wij op deze grondslag hadden gebouwd verder onaantastbaar was geworden en geen speciale overheidszorg meer vereiste. Wél wordt steen en been geklaagd over ons waarlijk pathologisch gebrek aan arbeidskrachten, zoals waarschijnlijk in geen eeuwen is voorgekomen in Nederland. Dit heeft ons echter niet tot het inzicht gebracht dat dit systeem van kunstmatig goedkoop houden van de factor arbeid tot een even natuurlijke schaarste aan deze factor moest leiden en tot de aanwending daarvan voor suboptimale bestemmingen, dat wil dus zeggen tot verspilling van arbeidskracht.

Een min of meer toevallige technische bijzonderheid heeft enkele rimpelingen teweeggebracht in deze roerloze waterspiegel. Staatssecretaris Roolvink had namelijk eind 1960 langzamerhand doorgekregen dat hij met zijn stelsel van differentiële loonpolitiek aan het vastlopen was en had daarom de Sociaal-Economische Raad om advies gevraagd op welke wijze het onbruikbaar gebleken criterium van de bedrijfstaksgewijze arbeidsproduktiviteit als maatstaf voor de loonregulering zou kunnen worden verbe-

[p. 3]

terd of aangevuld door andere criteria.

De SER heeft zich van de beperkingen die in de opdracht van de staatssecretaris waren besloten niet veel aangetrokken. Hij is vér buiten de grenzen daarvan gegaan door niet alleen het stelsel van de arbeidsproduktiviteit als beheersend criterium voor de loonvorming over boord te gooien, doch daarnaast het gehele loonregime op de helling te zetten en een waarlijk principiële breuk in het tot nu toe in Nederland vigerende loonpolitieke bestel aan te bevelen.

Wij zullen hier niet ingaan op het systeem dat de SER heeft voorgesteld om het eenzijdige en gebrekkige criterium van de arbeidsproduktiviteit te vervangen door een halfjaarlijks ‘state of the union’-rapport van de SER zelf, waarin bestek zou moeten worden gemaakt ten aanzien van de mogelijke en wenselijke loonpolitiek voor een volgende periode. Deze functionele herziening namelijk zou keurig neergevlijd kunnen worden op het Procrustesbed van onze bestaande looninstituten. Dat zou dus betekenen dat na advies van de Stichting van de Arbeid elke collectieve arbeidsovereenkomst weer ter finale goedkeuring wordt voorgelegd aan het college van rijksbemiddelaars, dat zijn hoge goed- of afkeuring zal uitspreken aan de hand van de normen vervat in het bedoelde SER-rapport.

Maar juist op dit kritieke moment springt de overgrote meerderheid van de SER uit de band. Men wil van de staatsvoogdij over de loonbeweging ten principale af en het hoogste orgaan van het georganiseerde bedrijfsleven op sociaal gebied, de Stichting van de Arbeid, promoveren tot opperarbiter over de voorgelegde collectieve arbeidsovereenkomsten. Het college van rijksbemiddelaars wordt op een zijspoor gerangeerd. Slechts in die gevallen, waarin de Stichting van de Arbeid niet met een gekwalificeerde meerderheid tot een uitspraak over een c.a.o. kan komen, zou het college van rijksbemiddelaars moeten optreden en de beslissing als vanouds in eigen hand nemen.

Dat is een koene sprong en het is te begrijpen dat de SER een beetje benauwd geworden is over zijn eigen moed. Deze grote autonomie van het bedrijfsleven op loongebied zou tot ontsporingen kunnen leiden die afbreuk zouden kunnen doen aan onze nationale economische doelstellingen en met name onze externe en interne evenwichtssituatie in gevaar zouden kunnen brengen. Een al te geforceerde of overspannen loonontwikkeling zou onze volkshuishouding uit het lood kunnen slaan en tot gevaren kunnen leiden zowel voor onze werkgelegenheid als voor onze betalingsbalans. Derhalve moet voor de regering de mogelijkheid blijven bestaan om bij wijze van uitzondering door een loonpauze of een loonstop in te grijpen en het college van rijksbemiddelaars tijdelijk weer in zijn oude functie als opperarbiter te herstellen. Een en ander dan weer op basis van de uit het verleden zo bekende en in sappig Nederlands geformuleerde aanwijzingen van de staatssecretaris.

Het zou te veel plaatsruimte kosten om alle veiligheidskleppen die de SER introduceert ter beveiliging tegen loonontploffingen weer te geven. Het zijn er vele en daarbij wordt de voornaamste nog niet eens met name genoemd. De Stichting van de Arbeid is namelijk een paritair gezelschap van werkgevers en werknemers die geacht kunnen worden onder normale omstandigheden elkaar tot op zekere hoogte in bedwang te houden en uitspattingen, hetzij in de ene hetzij in de andere richting, te voorkomen. Het feit dat zelfs de president van de Nederlandse Bank, dr. Holtrop, zich bij deze meerderheidsopinie heeft kunnen aansluiten vormt wel een aanwijzing dat het risico van een al te gevaarlijk jongleren met onze hoogste economische belangen er beslist niet inzit.

Maar er is, zoals een goed meerderheidsrapport betaamt, ook nog een opinie van een minderheid, een kleine in dit geval, die in bepaalde opzichten tegenover deze meerderheid staat. Deze minderheid keert zich alleen tegen het overdragen van de macht van het college van rijksbemiddelaars - en dus indirect van de regering - aan de Stichting van de Arbeid. Met de functionele wijzigingen in het loonbeleid kan men zich akkoord verklaren, de bestorming van de institutionele hemel gaat echter deze minderheid te ver.

Hier zijn in de eerste plaats de werkgevers van de middenstand en van de landbouw aan het woord. Het is te begrijpen dat deze huiverig zijn voor een loonontwikkeling die speciaal hun marginale bedrijfstakken in de klem zou brengen en de loonvoet op de ruimere leest van de meer rendabele bedrijfstakken zou schoeien, waardoor de achterblijvers het nog moeilijker zouden krijgen. Dit zou inderdaad wel eens de harde werkelijkheid kunnen worden, maar die is dan tevens een uitdrukking van de economische noodzakelijkheid onze schaarse arbeidsfactor naar de meest optimale bestemming te leiden.

Bij het genoemde gezelschap sluiten zich de twee grote niet-confessionele werkgeverscentrales aan, namelijk het Centraal Sociaal Werkgevers Verbond en het Verbond

[p. 4]

van Nederlandse Werkgevers. Deze zijn de representanten van het gros van de Nederlandse industrie, waarvan men moeilijk kan aannemen dat zij ook een marginale positie inneemt. Deze groep wenst althans voorlopig de huidige positie van het college van rijksbemiddelaars te handhaven en de stichting te blijven reduceren tot een zuiver adviserende instantie van het college. Hun hoofdargument hierbij is dat door de verschuiving van de macht in de richting van de centrales van werkgevers en werknemers ernstige wrijvingen binnen deze centrale organisaties zouden kunnen ontstaan.

Nu valt rustig aan te nemen dat de twee genoemde bonden zich niet al te bezorgd zouden maken indien dergelijke wrijvingen zouden optreden bij hun natuurlijke tegenstanders, de vakcentrales, of zelfs bij hun concurrerende collega's van christelijke en katholieke huize, die zich wél met het SER-voorstel hebben kunnen verenigen. Typisch is dus dat men op deze wijze uitdrukkelijk zijn eigen innerlijke verdeeldheid als argument uitspeelt tegen een sociaal-politieke hervorming die het bedrijfsleven een grotere macht in eigen huis zou verlenen.

Kortgeleden, bij de viering van zijn veertigjarig jubileum, heeft drs. Rom Colthoff, algemeen secretaris van het Verbond van Nederlandse Werkgevers, aan het begin van zijn carrière herinnerd, toen de onschuldige arbeidsbemiddelingswet tot stand kwam waarbij rijksbemiddelaars werden benoemd om bij arbeidsconflicten een zuiver vrijwillige bemiddeling aan partijen aan te bieden en deze te helpen bij het vinden van een oplossing. Dit werd destijds van de zijde van de liberale werkgevers met kracht verworpen als een ongewenste ingreep van overheidswege

in het interne loonbeleid van het bedrijfsleven.

Hij vertelt dit enigszins meesmuilend om te laten zien hoeveel er in die veertig jaar veranderd is in de inzichten, levend in zijn werkgeverskring. Men kan deze evolutie met voldoening constateren, maar een paar maanden later is er toch wel aanleiding zelfs tot hardop lachen nu deze zelfde werkgeverscentrale handhaving bepleit van de oppermacht van de centrale overheid op loongebied.

Het meeste medelijden hebben wij met de toch reeds zo zwaar geteisterde VVD-fractie als dit onderwerp straks in de Tweede Kamer ter sprake komt. Zij zal moeten kiezen tussen het verloochenen van haar machtige achterban dan wel het trotseren van de andere fracties, die er een genoegen in zullen scheppen de VVD te tracteren op een aardige bloemlezing uit liberale uitspraken over de verhouding tussen overheid en bedrijfsleven.

Gedeelde smart is halve smart. Ook de regering zal het moeilijk hebben bij het nemen van een beslissing. Zij is zo gewend geraakt aan de bediening van het looninstrumentarium en zo vol zorg over de concurrentiepositie van Nederland ten opzichte van het buitenland en de gevaren van loon- en bestedingsinflatie, dat zij zal aarzelen in het zicht van de verkiezingshaven deze roeispanen over boord te gooien. Anderzijds pleegt men juist in zo'n periode weer sterker herinnerd te worden aan het regeringsprogramma waarmee het kabinet-De Quay zich in 1959 presenteerde en waarin het een en ander aangekondigd werd ten aanzien van de grotere verantwoordelijkheid en vrijheid van het bedrijfsleven.

Bovendien heeft men juist in Engeland meegemaakt hoe Selwyn Lloyd - het slappe aftreksel van onze staatssecretaris Roolvink - juist vanwege een zachtzinnige nabootsing van het Nederlandse systeem voor de electorale leeuwen werd gegooid. Om het Nederlandse kiezersvolk tijdig op de goede temperatuur te brengen zou het wel eens raadzaam kunnen zijn ook het Nederlandse prototype enigszins naar de achtergrond te schuiven. In onze politieke verhoudingen geschiedt dat niet door een ongevraagd congé. Hetzelfde effect zou op minder opvallende wijze kunnen worden bereikt door de staatssecretaris tijdig van zijn loonpolitieke klauwen te beroven. Hij kan zich dan nuttig concentreren op de vele minder spectaculaire terreinen die tot de competentie van zijn departement behoren.

A. van Ameringen