Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 11]

Vóór een anti-antisemiet
H. van den Bergh

Max Frisch: Andorra bij de Nederlandse Comedie

Naar aanleiding van ‘Andorra’ van Max Frisch hebben de soms wat wazige scheidslijnen tussen actieve en passieve antisemieten, tussen joden, jodenvrienden en vermeende jodenvrienden, tussen bewuste en onbewuste discriminanten zich weer eens duidelijk afgetekend. Van Frisch is in de discussies door sommigen gezegd dat hij het sluimerend antisemitisme van de lauwen kranig aan de kaak heeft gesteld en door anderen dat hij zelf een onbewuste jodenhater is. In feite heeft deze Zwitserse auteur een toneelstuk geschreven waarvan de meesterlijk gecomponeerde intrige er als volgt uitziet. In het als exemplarisch bedoelde dwergstaatje Andorra is de vooruitstrevende dorpsonderwijzer op een dag thuisgekomen met een jongetje, Andri, waarvan hij vertelt dat het een joods kind is dat hij gered heeft uit het antisemitische bewind dat heerst in de grote totalitaire buurstaat. Het jongetje groeit op in de tamelijk passief discriminerende Andorraanse gemeenschap. Hij wordt er voortdurend op gewezen dat hij anders is, al wil niemand daar met zoveel woorden mee zeggen, dat hij slechter is. Hij is alleen wat meer zus en wat minder zo. En dan komt Frisch met zijn opmerkelijke stelling op de proppen: wanneer naderhand blijkt dat de jongen helemaal geen jood is, maar dat de Vader het heldhaftige reddingsverhaal heeft verzonnen om te maskeren dat Andri zijn eigen zoon is uit een buitenechtelijke verhouding, dan verandert dat niets aan de situatie. De jongen blijft zich jood voelen, in casu laffer, materialistischer, intelligenter etc., en ook de andere Andorranen kunnen niet meer van hun visie loskomen. Wie ze altijd als jood hebben beschouwd kunnen ze niet ineens als gelijke accepteren. Het is zonder meer duidelijk wat Frisch hiermee bedoelt te zeggen: jood zijn is niet iets wezenlijks in een mens, maar een bepaalde manier van beschouwd worden door je medemensen. Jood ben je of word je wanneer de anderen je als zodanig behandelen. Het jodendom met al zijn ‘typische’ eigenschappen wordt je van buitenaf opgedrongen. Ook de goedbedoelende priester uit het dorp, die Andri ervan probeert te overtuigen zijn anderszijn te aanvaarden, ja zelfs als iets positiefs te ondergaan (‘Je moet niet eens willen voetballen met die pummels’) werkt, volgens deze zienswijze, eigenlijk mee aan het joodzijn van de jongen en dus aan zijn uiteindelijke ondergang, wanneer de actieve antisemieten uit het buurland eenmaal zijn binnengevallen.

Een meer absolute veroordeling van de discriminatie ook in zijn meest gematigde vormen is niet denkbaar, maar tegelijk verwerpt Frisch op deze wijze ook de door velen zo hoog geschatte intrinsieke ‘waarden’ van het jodendom. Op grond daarvan heeft onder andere Stroman in het Handelsblad gemeend zich aan het stuk te moeten ergeren. Frisch miskent het wezen van het jodendom, stelt hij. Hij beschuldigt de schrijver ervan de tragiek van het uitmoorden van de echte joden te hebben genegeerd. Frisch had het niet mogen doen voorkomen alsof het tragische van Andri's ondergang alleen school in het feit dat hij als jood behandeld werd, terwijl hij geen jood was. Eigenlijk wordt hiermee gesuggereerd dat Frisch het vermoorden van Andri, als hij maar een echte jood was geweest impliciet zou hebben goedgekeurd. Deze gedachtengang is behalve in hoge mate onbillijk, ook absurd. Frisch wil alleen de principes van het antisemitisme duidelijk ad absurdum voeren door te laten zien dat die waan zich bij toeval net zo dodelijk kan richten op een niet-jood. Hij toont daarmee aan dat het vermoorden van joden behalve beestachtig ook nog krankzinnig is omdat joden alleen verschillen van niet-joden door de behandeling die ze ondergaan. Wie anti-katholicisme ook verwerpelijk vindt zal toch altijd nog moeten erkennen dat een katholiek zijn anders-zijn zelf gekozen heeft en dus zijn discriminatie (if any) zelf kan beëindigen, terwijl een jood zijn uitzonderingspositie krijgt opgedrongen door degenen die hun eigen insufficiëntiegevoelens eerst op hem projecteren en hem dat daarna inpeperen.

Men kan zich in dit verband afvragen of er dan inderdaad geen wezenlijke aangeboren eigenschappen bestaan die iemand tot jood maken en we komen dan weer aardig in de buurt van de onverkwikkelijke discussies die de kolommen van dit blad aan het begin van dit jaar hebben geteisterd. Zelf geloof ik ook dat die typische kenmerken van een volgens

[p. 12]

de volkenkunde niet bestaand joods ras inderdaad eigenschappen zijn, geconditioneerd door de bijzondere omstandigheden waarin het joodse volk zoveel eeuwen heeft geleefd en die ieder ander mens in die levensomstandigheden ook verworven zou hebben. Dit alles nog eens uitzonderlijk duidelijk zo gesteld te hebben is een van de grote verdiensten van dit stuk, waar ik ook om verschillende andere redenen bijzonder geboeid naar heb zitten kijken. Men kan in een tragedie, die een bepaalde gedachte wil uitdragen proberen dat leerstuk te verstoppen in een verhaaltje dat de les haast ongemerkt op de toeschouwer overbrengt. Men werpt dan over het geraamte van de oorspronkelijke stelling een hele sluier van kwasirealistische details die er op gericht zijn te verdoezelen dat het begonnen is om een uitgekiende schematische constructie.

Brecht is eigenlijk als eerste deze, als oneerlijk geproclameerde schijn uit de weg gegaan en zonder omwegen met zijn didactische bedoelingen op de proppen gekomen.

Het is vreemd om iemand die in Brechts voetsporen nu ook ronduit met zijn leerstellige moraal voor den dag komt, plotseling gebrek aan realisme te verwijten, zoals onder andere in de Groene gebeurde. Men zou hoogstens bezwaar kunnen maken tegen een schrijver die op deze manier een volkomen onbestaanbare situatie aannemelijk probeert te maken, maar men kan Frisch niet voor de voeten werpen dat zijn stuk een ‘bedenksel’ is dat geen verband houdt met reële situaties. Ook kan men Frisch niet aanwrijven dat ‘Andorra’ te duidelijk een constructie zou zijn, aangezien hij opzettelijk zijn situaties als exemplarisch en half-allegorisch aandient. Zijn personen dragen (behalve Andri en Barblin) immers ook geen eigennamen maar worden duidelijk als vertegenwoordigers van hun soort gepresenteerd: de dokter, de pastoor, de meubelmaker enzovoort. Het is voor wie van een hecht getimmerd werkstuk houdt, juist verheugend te zien hoe Frisch zich nergens verschuilt achter schone vaagheden maar lijnrecht op zijn doel afgaat. ‘Tout se tient’ in dit stuk. Alles houdt onderling verband, is helder gedacht en knap in elkaar gezet. Om het gevaar van al te grote simpelheid dat een doorzichtige compositie soms met zich meebrengt, te ontgaan, heeft Frisch telkens een aantal motieven door elkaar heen geweven. Chronologisch bijvoorbeeld: de twaalf tafrelen waarin het drama zich voltrekt, worden telkens onderbroken door kleine tussenscènes waarin de verschillende dramatis personae zich voor een denkbeeldige rechtbank trachten te rechtvaardigen. Een bijzonder werkzaam procédé dat afstand schept en het verwerpelijke van de passieve houding die de Andorranen in deze gebeurtenissen aannemen, helder demonstreert. Ook per scène weet Frisch zich soms prachtig op twee plannen tegelijk te bewegen, waardoor hij de uitwerking enorm vergroot, bijvoorbeeld in de grote definitieve uiteenzetting tussen vader en zoon die hij zich laat afspelen voor de deur van de kamer van Andri's halfzusje Barblin. Het publiek weet, dat onder hun gesprek het meisje daarbinnen wordt verkracht, terwijl de beide ‘buitenstaanders’ er niets van vermoeden; een prachtige beklemmende vondst die volkomen des theaters is, en die eens te meer bewijst hoe Max Frisch zijn métier beheerst.

De hele intrige van het stuk bestaat trouwens uit twee knap door elkaar gewerkte motieven. Want naast het probleem van het vermeende jood-zijn van Andri, is daar zijn onbewust-incestueuze liefde voor zijn halfzusje. Daardoor wordt de vader immers voor het dramatisch uiterst aangrijpende conflikt gesteld om ofwel zijn eigen leugens te ontmaskeren en in plaats van een heldhaftige jodenredder te schijnen, door de mand te vallen als een armzalige echtbreker, ofwel zijn goedkeuring te hechten aan de huwelijksplannen van zijn beide kinderen. Hij kiest aanvankelijk de halfzachte tussenoplossing van botweg te weigeren, waardoor hij in een onverzoenlijk conflikt met zijn zoon geraakt, die hem nu wel van latent antisemitisme moet verdenken. Tot de vader bij de inval van de totalitaire legers zichzelf overwint en bekent, maar dan is het al te laat.

Op deze wijze bereikt Frisch dat het stuk tot het einde toe, behalve verhelderend en interessant, bovendien ongemeen spannend blijft, hetgeen op zich zelf al, temidden van een veelal onhelder uitgedachte en dodelijk vervelende experimentele theaterproduktie, een niet weg te cijferen verdienste is.

Het mag dan waar zijn dat het eind met de krankzinnig geworden Barblin niet erg overtuigend is en dat het groteske effect dat de schrijver beoogt met zijn jodenschouwpersiflage nog te zeer verwant is aan al te verse herinneringen van een Nederlands publiek - redenen waarom het verwijt van taktloosheid van de kant van een in de oorlog buiten schot gebleven Zwitser, wellicht enige grond krijgt - dat neemt niet weg dat hier aan een problematiek die alleszins het overdenken waard is, op zeldzaam kundige en meeslepende wijze vorm is gegeven.

De op zichzelf lang niet onverdienstelijke voorstelling van de Nederlandse Comedie liet juist het symbolische karakter van het

[p. 13]

stuk niet genoeg tot zijn recht komen. De figuren die immers als prototypen bedoeld zijn zouden waarschijnlijk gewonnen hebben bij een sterkere typering en minder warmbloedig gepoog om de rollen toch nog tot herkenbare individuen uit te spelen. Toch waren er heel gave en sterke spelprestaties te bewonderen van Hans Croiset als Andri, Kitty Courbois als Barblin en vooral ook van Joan Remmelts die de verlichte maar zwakke schoolmeester speciaal in zijn dronkemansscène grandioos heeft uitgebeeld. En men kan regisseur Han Bentz van den Berg nauwelijks verwijten dat hij geen duidelijker persoonlijke visie op het stuk tot uiting heeft weten te brengen, wanneer zelfs menige beroepscriticus door de inhoud zo in de war blijkt te zijn, dat de schrijver van ‘Andorra’, die zijn publiek juist van hun onbewuste drang tot discrimineren wil genezen, een verwijt van te weinig discriminatie tussen joden en niet-joden in de schoenen krijgt geschoven, als een bedenkelijke vorm van antisemitisme.