Hollands Weekblad. Jaargang 4

Kort commentaar

Karel Appel als kampioen tafeltennisser

De Karel Appel-documentaire van Jan Vrijman heeft in beperkte kring al de nodige deining verwekt. Niet de kwaliteiten van het filmpje waren de voornaamste oorzaak van de onrust (het is goed, degelijk vakwerk; de verwijten betreffen gemeenlijk het al te rustieke gedeelte waarin Vrijman, overweldigd door het feit dat hij met een kleurenfilm bezig was, de turbulentie van deze tijd het beste meende te kunnen uitdrukken door ons het verspringen van de stoplichten te laten zien) maar Appel zelf, en vooral: zijn methode van werken. Bewonderaars en verdedigers van zijn werk die niet zijn methode, alleen zijn klare werken kenden, wisten dat hij een ‘gedreven’ schilder was, - maar zo gedreven als Vrijman ons laat zien, nee! Wie hem minde, moet de schrik wel om het hart zijn geslagen. Goed, we wisten dat hij zijn tubes spontaan op het doek uitkneep, en dat hij zich meestentijds verre hield van het conventionele penselen, maar ook Van Gogh bracht zijn verf wel rechtstreeks uit de tube op het doek (men zie bijvoorbeeld zijn schilderij ‘Cypressen met twee vrouwenfiguren’ - in Kröller-Müller, - als ik de titel goed onthouden heb) en het spontane verven kan men ook bij Frans Hals al vinden. Van Gogh echter ‘tuubde’ met overleg, een klein kloddertje blijkt een welgeplaatst gezichtje of een kippetje te zijn, en wat nu bij Appel zo'n vrees aanjoeg was de ongecontroleerdheid van zijn bewegingen. Vrijman heeft ons dat duidelijk laten zien. Met een zekere verbetenheid een prijsbokser waardig, stormt Karel op het vibrerende doek af (een ieder moet wel respect krijgen voor de degelijkheid van het door Appel gebruikte linnen) en mept er links en rechts zijn verf op. Aandoenlijk en onvergetelijk was daarbij het moment waarop hij als een sabelschermer met het paletmes van onder naar boven likken geel op het doek roffelde, tot er bij de laatste lik geen geel, maar iets bruinigs op het doek

[p. 8-9]

[p. 10]

kwam; Appels verbaasde blik duurde slechts een fractie van een seconde, en daarna trok hij onverdroten verder. Deze toevalstreffers nu, zullen velen van zijn aanhangers hem niet vergeven, en men vraagt zich af wat Vrijman met zijn filmpje heeft willen bewijzen: Appels kunstenaarschap (ondanks alles ...) of zijn eigen kunde een filmpje te maken.

Nu we eenmaal zover zijn, moeten we zien hoe we onze voorkeur-Appel kunnen redden uit het Vrijman-filmpje. Een zware, maar doenlijke opgave. We mogen om te beginnen niet vergeten, dat Vrijman dagenlang gefilmd heeft om enkele minuten Appel-inactie te krijgen. Het is dus niet denkbeeldig, dat er ook een stiller, bedachtzamer Appel is, die zijn zo spontaan opgezette schilderijen wel degelijk vervolmaakt zonder alles aan het toeval over te laten. Zelfs in deze vijf minuten Vrijman bleek af en toe plaats voor een weifeling, alvorens de strijd werd hervat. Verder pleit het tegen de theorie van het louter toeval, dat men zich niet licht vergist in een schilderij van Appel, van Lataster, of van Jorn. Elk heeft dus op z'n minst een eigen toeval op zijn hand. De door Appel tijdens het filmen gefabriceerde schilderijen, tentoongesteld in het Stedelijk, bleken bovendien geen van alle het peil van zijn normale productie te halen, en ook dat pleit voor zijn ‘verstild kunstenaarschap’: het filmkabaal rondom hem had hem kennelijk niet geinspireerd. Maar dit zijn nog maar allemaal bijzaken; de belangrijkste vraag is: als Appel op het doek afstormt en toeslaat, is er dan nog een kans dat de verf doet wat hij wil, terechtkomt op de plaatsen die zijn oog en geestesoog hadden uitverkoren voordat hij in de aanval ging? Als leek, als niet-verver zou men, afgaand op het filmpje, zeggen: nee. Die kans is te verwaarlozen. De bewegingen waarmee de verf op het doek wordt gekwakt, de snelheid waarmee Karel inloopt, zijn te oncontroleerbaar dan dat hij met enige zekerheid op een trefkans mag rekenen. Maar gaan we uit van de gedachte dat Appel een groot kunstenaar is, een kampioen in zijn stiel, dan moeten we voorzichtiger zijn in ons oordeel. Op de film viel ook zijn voetenwerk te bewonderen, en bij god!, dat voetenwerk wekte mijn verbazing op. Bij tafeltennissen is het voetenwerk een van de belangrijkste onderdelen. Tafeltennissen is een razendsnelle sport, waarbij men een groot reactievermogen en een haviksoog moet hebben om het snelle celluloidballetje goed te kunnen raken. Toch wordt tafeltennis ook beoefend door mensen die zo te zien wat zwaarlijvig zijn. Cor du Buy, ettelijke malen onze nationale kampioen, was aan de dikke kant, en hetzelfde gold bijvoorbeeld voor de Joegoslaaf Dolinar en de Tsjech Stipek - befaamde tafeltennissers desondanks. Misschien is Karel Appel nog wel een ietsje zwaardergebouwd dan zij, maar veel scheelt het niet, waarmee ik maar zeggen wil: qua postuur zou ook Appel een goede tafeltennisser kunnen zijn. Wat doet nu een tafeltennisser (een goede)? Hij moet met een betrekkelijk klein batje een bijzonder hard geslagen balletje van geringe omvang zo retourneren, dat hij het effect eraan neutraliseert of ombuigt in een ander effect en dat het balltje over het netje en op de tafel komt, wat inhoudt dat men het slechts door een sterk beperkte strook lucht kan spelen om het goed te doen. Kampioenen blijken daar nu - ondanks alles - weinig moeite mee te hebben. Gaan we dus uit van de gedachte dat ook Appel een kampioen is, dan is er geen enkele reden te denken dat hij (hoe snel zijn bewegingen ook zijn, hoe doldriest hij ook op het doek schijnt af te stormen) de verf niet exact op de juiste plaats zou krijgen, met z'n paletmes weinig kleiner dan een tafeltennisbatje, zonder de extra handicap van een effectvol toegespeeld, razendsnel balletje, en met een (over het algemeen) groter te bespelen vlak. Natuurlijk heeft hij niet in de hand waarheen zijn verf wegspat als hij al te driest uithaalt; maar ook de grootste tafeltenniskampioen heeft te kampen met netballen en balletjes die van de tafelrand wegspringen, zonder dat dit aan het eindresultaat: een ‘glanzende partij’, afbreuk doet.

N.S.