Hollands Weekblad. Jaargang 4

[p. 1]

Hollands weekblad tijdschrift voor literatuur en politiek vierde jaargang · nummer 162 · 11 juli 1962

In het belang van het publiek

Waar vindt de afgestudeerde scholier de gegevens die hem in staat stellen het universiteitsklimaat of de rechtenopleiding in Leiden te vergelijken met die in Groningen? Wie geeft de kiezer betrouwbare voorlichting over de verschillen tussen politieke partijen, tussen partijleiders, tussen Kamerfracties, tussen Kamerleden onderling? Wie vergelijkt ten behoeve van de zoekende cliënten de gebreken en verdiensten van advocaten, notarissen, psychiaters, ziekenhuizen? Hoe kom ik er achter wat de rangorde is en wat de specifieke bekwaamheden bij beroeps- en studieadviseurs, oppascentrales, bij raadgevende ingenieurs, bij public relations bureaus? Waar is de index die vaststelt welke bedrijven goed geleid worden en welke slecht, waar de winsten op een behoorlijke manier verdeeld worden en waar op een minder behoorlijke, waar de medezeggenschap van degenen die het werk doen groot is en waar klein, waar de stemming onder het personeel wijst op verzuring en waar op animo? Of, in de woorden van David Riesman in Constraint and variety in American education: ‘How can we get adequate consumer research on services, not commodities, as our society increasingly spends its surplus on them.’

In hoofdzaak moet iemand nu afgaan op de roddel van verwanten en vrienden, op traditie en vooroordelen die zich in eigen omgeving hebben vastgezet, op eerste indrukken van een journalist. Hier en daar gebeurt wel iets wat op onpartijdige voorlichting en kritische beoordeling lijkt. Schooldecanen geven leerlingen van middelbare scholen als het goed is de nodige informatie over kwaliteits- en karakterverschillen tussen universiteiten. In de meeste vrije beroepen werkt men met vakorganisaties, die door tuchtmaatregelen en het al dan niet opnemen van een collega in bond, genootschap of vereniging de vakbekwaamheid en de regels van beroepsethiek in hun gilde trachten hoog te houden. Er is de garantie van een examen dat moet zijn afgelegd. De beroeps- en studiekeuze-

[p. 2]

bureaus beschikken meestal wel over mensen die zich met enig recht van spreken tot rechters mogen opwerpen.

Maar deze voorbeelden van bescherming van het publiek vormen bij elkaar toch nog maar een dun schildje. De gegevens zijn over het algemeen moeilijk toegankelijk. Het bezit van een diploma vertelt iets over minimumkwaliteiten, maar niet over de afstand tot het maximum. Hetzelfde geldt voor erkenning door de beroepsorganisatie: zij vervult een nuttige functie bij het signaleren van evidente kwakzalvers - dat neem ik tenminste maar aan - maar zij maakt het de leek niet mogelijk vast te stellen wie ruim en wie maar net boven dat niveau opereren. Bovendien is die erkenning of die tuchtmaatregel een waardebepaling voor één keer, en daarna kan er nog van alles gebeuren, ten goede en ten kwade. Tenslotte staat een beroepsorganisatie toch altijd meer aan de kant van de beroepsbeoefenaars dan aan die van het publiek. Het is een belangenorganisatie, daar is niets tegen, maar het oordeel over iemands geschiktheid moet men niet alleen laten afhangen van wat collega's van hem denken: rivaliteit en loyaliteit beïnvloeden hun opinie, ten gunste of ten ongunste. Ook de eerbied voor gevestigde figuren en het wantrouwen tegenover de nieuweling, tegenover de man met nieuwe methoden, met andere opvattingen over zijn vak dan die van de meerderheid, zouden een te grote rol gaan spelen wanneer alleen besturen van vakorganisaties de verdiensten van hun leden taxeerden. Besturen staan altijd aan de conservatieve, onontvankelijke kant.

De pers lijkt op het eerste gezicht het aangewezen orgaan om dit controlerende, voorlichtende werk te doen. Zij heeft de mogelijkheid onafhankelijk en kritisch te zijn. Soms is zij dat ook wel. Maar over het algemeen fungeren kranten hier meer als instrumenten van propaganda - anti of pro - dan als ongebonden voorlichters: het is een partijpers in politieke zaken en een public relations pers in vele andere. Uitzonderingen zijn gemakkelijk te bedenken, maar ook

wanneer een krant kritisch schrijft over partij-, overheids- of bedrijfslijn neemt die kritiek al snel de vorm aan van een campagne, van eenzijdigheid in de keuze van gegevens en argumenten, van propaganda dus.

Een voorbeeld leveren de commentaren van de afgelopen week over het touwtrekken om de macht binnen de VVD. Die artikelen maken een onbetrouwbare indruk, zelfs in de NRC en Het Parool. De stukken in de NRC lijken geschreven te zijn door iemand die wil meemanoeuvreren, en die zijn voorkeur voor de VVD, ondanks een bezwaar af en toe in de praktijk, als indiscutabel in het hoofd heeft zitten. Dat is natuurlijk zijn goed recht, maar de ware onafhankelijkheid is het niet. Die zou moeten impliceren, dat een krant politieke figuren en partijen beoordeelt zonder zich aan hen gebonden te voelen. Daarmee bedoel ik niet dat de krant of welk ander beoordelingsinstituut er geen voorkeuren op na zou moeten houden: voor socialisme, voor liberalisme, voor een nauwe band tussen kerk en staat. Maar men zou willen dat zij de mensen en partijen die deze beginselen in de praktijk moeten brengen niet zo automatisch sauveerde en aanprees, of, met de mensen, hen liet vallen bij wijze van politieke zet op de korte baan. Dat laatste deed bijvoorbeeld de NRC, toen zij in een stuk over nieuwe wegen die ‘met moed en wijsheid en ook met zwier’ moeten worden ingeslagen, de heer Van Riel op een zijspoor probeerde te krijgen door hem te verwijten dat hij ‘het politieke spel niet al te behendig heeft gespeeld’. Het is een merkwaardig gezicht: de serieuze NRC als kampioen van de politieke behendigheid, uit naam van moed, wijsheid en zwier.

Ook Het Parool benutte de gelegenheid van de zichtbare rivaliteiten in het VVD-bestuur voor een stukje propaganda. De PvdA kreeg daarin een compliment over een of ander ‘fors begin’, de KVP een hoofdschuddend ‘waren we nog maar in de gulden Romme-tijd’, de CHU een prikje over haar bejaarde vredigheid, de AR een waarschuwing over de broeiende tegenstellingen in de partij, en de VVD verwijten over haar vermeende liberalisme, dat zo verdacht dicht bij het recht van de sterkste staat, en over de persoonlijke zelfingenomenheid die men vooral in VVD-kringen zo vaak tegenkomt en die daar telkens tot conflicten tussen personen leidt. Zo'n stukje is geschreven om het vertrouwen in de PvdA te vergroten en dat in de andere partijen te verkleinen. Opnieuw: daar is niets tegen - en de twee opmerkingen over de zelfbewustheid en het onliberale recht

[p. 3]

van de sterkste zijn juist -, maar door de propagandatoon van ‘je moet bij onze partij komen, daar zijn de zaken veel beter geregeld’, verliest het commentaar aan waarde voor wie van geval tot geval, van verkiezingsjaar tot verkiezingsjaar, van persoon tot persoon over betrouwbare gegevens wil beschikken die hem tot een goede keus in staat stellen. Een ander voorbeeld van een politieke commentaargever, voor wie de voldoendes en onvoldoendes van tevoren vaststaan, biedt de parlementaire redacteur van De Volkskrant. Wie wil leren hoe hij een terugtocht moet beschrijven als opmars, een vergissing als wijsheid en een zwenking als rechte lijn, doet verstandig de dagelijkse interpretatie van het Nieuw-Guinea-nieuws in het katholieke ochtendblad met aandacht te lezen.

Ook de kritische voorlichting over bedrijven, ziekenhuizen en universiteiten, over notarissen, doktoren, advocaten en reclameadviseurs vindt men vrijwel niet in de kranten, althans niet regelmatig terugkomend, volledig, en overzichtelijk aangeboden. Af en toe staat er eens een boos of waarderend stukje in, dat uit eigen ongeleide waarneming voortkomt, maar over het algemeen zijn de inlichtingen eenzijdig rooskleurig, gebaseerd op perscommuniqué's, door het bedrijf georganiseerde bezoeken, verzachtende jaarverslagen, of interviews bij jubilea en benoemingen die zich niet lenen voor een eerlijke schatting van de gelukkige. Profiles, lieve beschrijvingen van oude stadjes en van het hertenleven op de Veluwe, reportages over de Zuiderzeewerken of over opgewekte jeugdorganisaties en oecumenisch gestemde kerkgemeenschappen: het komt maar weinig voor dat de lezer temidden van deze halleluja-stukjes een wat geloofwaardig uitziend portret aantreft. De brieven uit Nieuw-Guinea van een dienstplichtige, in Vrij Nederland van twee weken geleden, waren zo'n uitzondering, een portret zonder vertekeningen, zonder bij motieven gemaakt, een stuk voorlichting dat liet zien hoeveel de werkelijkheid daar verschilt van de Nederlandse en Indonesische propagandabeelden.

De meeste van dit soort artikelen zijn gebaseerd op materiaal dat de organisatie of wat het ook is dat besproken wordt, zelf heeft samengesteld. Zij beschikt over een voorlichter, publiciteitschef of public relations-adviseur, die ervoor betaald wordt te zorgen dat het bedrijf intern en extern bij het publiek een goede indruk maakt. De propaganda die zij verspreiden hoeft niet onwaar te zijn, maar zij is per definitie eenzijdig. De moeilijkheid is dat krantenredacties niet een voldoende aantal deskundige en tegelijkertijd onafhankelijke medewerkers hebben om een tegenwicht te vormen, om zelf steeds te onderzoeken in hoeverre het roze beeld, dat de publiciteitsafdeling hun voorhoudt, klopt met de werkelijkheid.

Een bezwaar tegen meer onderzoek en betere voorlichting over kwaliteit en karakter van de diensten die het publiek worden aangeboden, is dat de beoordeling van diensten al snel uitloopt op een beoordeling van personen. Wanneer een instituut ter bescherming van het consumentenbelang sommige soorten beschuit aanraadt en andere niet, hoeft niemand zich dat persoonlijk aan te trekken. Maar als psychiaters en advocaten, ziekenhuizen en universiteiten in een jaarlijks ‘Hoe is wie’ geklassificeerd zouden worden, konden zij met enig recht protesteren en spreken over broodroof en aantasting van goede naam.

Toch geeft die term goede naam al aan waar het om gaat. Een goede naam is niet iets waarmee een advocaat begint maar die hij moet zien te krijgen. De beoordeling van prestaties door een onafhankelijk instituut geeft meer kans dat de pluimen terecht komen waar zij horen dan de veelheid van min of meer toevallige factoren die reputaties nu maken en breken. Die veelheid zou trouwens niet verloren gaan; zij zou alleen worden aangevuld met een betrouwbare graadmeter.

Ieder die in het publiek optreedt, stelt zich bloot aan beoordeling. Hoe beter dat oordeel is gefundeerd hoe gunstiger, voor alle partijen. Tot die categorie behoren niet alleen de leden van het koninklijk huis, en de dienstverleners die tot dusver genoemd zijn, maar ook ambtenaren, politiecorps, militairen, winkeliers, verzekeringsagenten, hotel- en café-exploitanten en ga maar door. Het klinkt utopisch en ook nogal frikkig om naar een systeem te zoeken waarbij de burger de kans heeft zonder moeite uit te vinden wie zijn werk naar het oordeel van de ongebonden consumentenbeschermers goed doet en wie niet. Toch gebeurt het incidenteel, in kranten en vakbladen, al herhaaldelijk: de zaak-Van der Putten, kritiek op politie-commissarissen; en in Michelin-gidsen waarin hotels en restaurants naar kwaliteit staan gerangschikt. Het Michelin-idee lijkt dan het beste: wie boven het minimum uitsteekt krijgt een speciale vermelding, met differentiaties in de onderscheidingstekens.

Maar wie moet al dat controleerwerk doen en wie controleert de controleurs? Wie heeft

[p. 4]

voldoende deskundigheid, buiten de belanghebbenden, om te kunnen oordelen over doktoren, ambtenaren, advocaten, hoogleraren? Wordt dat niet een angstaanjagend verklikkerscorps, een geheime consumentenpolitie die meer kwaad dan goed doet, een nieuw soort eigenrichting waardoor het beroepsbestaan van velen onzeker wordt?

Die gevaren zitten er natuurlijk theoretisch in, maar zij liggen zo voor de hand en iedereen is er van oudsher zo huiverig voor, dat niemand bang hoeft te zijn voor een doorslaan naar het andere uiterste. Het zal al mooi zijn wanneer het lukt de weerstanden, die het idee van critische beoordeling door buitenstaanders oproept bij alle insiders, hier en daar wat te breken. Het zal lang duren voor de macht van de ongeorganiseerde gebruikers van diensten opweegt tegen de macht van de stevig georganiseerde aanbieders van die diensten. Het opstellen van dit soort Michelin-gidsen voor een aantal beroepen en instellingen zou een versterking betekenen van het parlementaire element in de samenleving: parlement dan gezien als tegenwicht, als controlerend orgaan tegenover de machthebbers.

Consumentenvoorlichting is niet alleen nuttig als bescherming van de burger maar ook als middel ter vergroting van de efficiency van het dienstenverkeer. Uit de voorlichting zou namelijk niet alleen moeten blijken wie boven een minimum-peil van geschiktheid uitsteekt, maar ook voor wat voor soort diensten men zich het beste tot die en die universiteit, advocaat, architect etc. kan wenden. Riesman schrijft hierover: ‘What gets lost is the problem of matching a specific professional to a specific client, especially since many professional people are inclined to feel themselves suited to anyone who comes (within the limits of their special competence) and not to notice subtle and idiosyncratic factors that make for good or awkward matching. [-]. What is at stake here is not minimum protection but maximum advantage, and the professions and service trades in this country have not kept up with the increased expectations that their very achievements have invited.’

Wie bang is voor de gevolgen van een enigszins systematische, om de zoveel tijd vernieuwde, critische beoordeling van dienstverleningen, kan zijn vrees laten krimpen wanneer hij denkt aan het vergelijkbare werk van kunstrecensenten. Ook recensenten geven hun mening over de beroepsprestaties van anderen; ook zij doen dat zonder bijbedoelingen, niet als propaganda, maar uit naam van zichzelf, ten behoeve van publiek zowel als spelers. Ook zij hebben een voorkeur, maar die verhindert hun niet, als het goed is, de kwaliteiten van het werk uit een andersgezinde hoek te erkennen en de gebreken van de doorgaans bewonderde kunstenaars te signaleren. Ook zij richten soms persoonlijke of materiële schade aan wanneer hun kritiek ongunstig uitvalt. Dat is vervelend, maar ook zonder hun toedoen zouden sommige boeken beter gaan dan andere, en zouden sommige spelers meer applaus en de volgende keer grotere rollen krijgen dan andere. Bovendien, hun oordeel dwingt niemand tot gehoorzaamheid. Zij hebben een zekere invloed, maar hun critische voorlichting is maar een van veel factoren die prestatie en waardering bepalen. Zoiets zou ook moeten bestaan op andere terreinen: een vrijblijvende, onafhankelijke beoordeling, in een periode waarin public relations en andere vormen van propaganda invloedrijker zijn dan vroeger.

K.L. Poll